SӘDİNİ TӘNQİD, HAFİZİ TӘRİF

Bәli, yenә Sәdi bir yerdә deyir ki,

Mәkon tәkyә bәr molke-dünya vә poşt,

Ke, bisyar kәs çün to pәrvәrd koşt.

Yәni nahaq yerә dalını dünya malına söykәmә, çünki çox adamları sәnin kimi bәslәdi vә öldürdü.

Mәn buna razı deyilәm. Deyinәn nә üçün?

Әşi, ondan ötrü ki, әvvәla, ölüm elә bir şeydir ki, kasıba vә dövlәtliyә baxmaz, onun bura dәxli yoxdur. O ki, qaldı dünya malına dal söykәmәyә, --xub, Sәdi bir mәnә desin görüm, dünya malına dal söykәmәsәn, gedib naçalnikә әl verә bilәrsәn? Ya keyfinә görә iş görә bilәrsәn? Ya camaat içindә "böyük" ola bilәrsәn? Ya yanında bir sürü qoçu saxlaya bilәrsәi? Ya bazara çıxıb adamların atasının goruna söyә bilәrsәn? Vallah bilmәzsәn?!

Әlqissә, yenә Sәdi kitabının bir yerindә deyir ki:

Anki, ba pulad bazu pәçce kәrd,

Saede-simini-xodra rәnce kәrd.

Yәni hәr kәs polad qollu bir adamnan gülәşib, qurşaq tutsa, öz gümüş bilәyini sındırar.

Sәdi bu şeri lap nahaq yerә yazıbdır! Çünki bu saat nә polad qollu adam taparsan, nә dә gümüş bilәkli oğlan.

Bu dünyada o cürә pәhlivanlığı tәk bir sirklәrdә elәyәrlәr ki, camaat baxıb, bir az keyfi açılsın. O ki, qaldı küçәdә, bazarda dalaşmaq istәsәn, qabağında polad qollu pәhlәvan olmasın, lap Musa peyğәmbәrlә dalaşan Ucubunuq olsun, piştonu çıxardıb elә bir patron qaxarsan ki, beyni burnundan gәlәr.

Özün dә arxayın ol, öldürdüyün adam müsәlman olsa, kim sәnә bir söz deyә bilәr?

Yenә Sәdi bir yerdә istәyir filosofluq elәsin. Ammz düz gәlmir. Mәsәlәn: deyir ki;

Dәh dәrviş dәr kelimi bexosbәnd

Do padşah dәr eqlimi nәkon cәld.

Yәni 10 nәfәr kasıb adam bir palaza bürünüb yatarlar, amma iki nәfәr padşah bir mәmlәkәtә sığmazlar.

Canım üçün, bu belә deyildir ki, belә dә olsun. Әvvәla, 10 nәfәr adamı bir palaz bürümәz, bürüsә dә gәrәk palaz çox yekә olsun. Yekә olsa da onu o saat oğurlayıb yaxşı qiymәtә satarlar. İkinciyә qalan yerdә, necә ola bilәr ki, bir mәmlәkәtә iki padşah sığışmasın. Halbuki tәk bircә Osmanlı mәmlәkәtindә dörd-beş dәnә padşah var. Hәlә, desәn, bir ikisi dә ora özünü soxmaq istәyir.

Yox, sözün açığı, Sәdi bir o qәdәr dә sәn deyәn "ağıl" sahibi deyilmiş, nahaq yerә bir belә onu tәriflәyirlәr, amma Hafiz. Hә, bax, buna heç bir sözüm yoxdur. Bu kişi Cədiyә görә yenә çox babәtdir. Mәsәlәn deyir ki,:

Berov bә kare-xod ey vaiz, ni çe fәryadәst,

Mera fitade del әdkef; tora çe aftadәst.

Yәni deyir ki, әşi, çıx get işinin dalınca, ay vaiz, xalq nә haydadır, sәn nә haydasan.

Doğru da deyir kişi, canım, da! Axı nә vәz vә nә nәsihәtbazlıqdır. Mәn bilmirәm ki, biri qalxır, ay ittihad edin o biri çıığrır ki, ittifaq qayırın, ay millәt geridә qalıb, cәhalәt bizi basdı, xabi-qәflәt evimizi yıxdı, filan filan oldu, bәhman oldu. Әşi, dadaş, bәsdir dә! Qoymazsınız ki, xalq öz iş-gücünә mәşğul olsun? Siz özünüz bikarsınız deyibәn, xalqı da işdәi avara elәmәk istәyirsiniz. Ayıb deyil?...

Amma lap cana yatan sözlәri hafiz, bax, bu şerindә deyib:

Şәrabi, eyşi-nehan çist, xare-bibonyad

Zәdim, bәr sәfe-rendan hәr ançe bada bad.

Yәni deyir ki, bax, şәrab, eyş, filan, -- bunlar hamısı mayasız bir işdir, vurduq özümüzü lotular cәrgәsinә, hәrçi bada bad!

Deyirәm gör necә hafiz bizim işlәrimizә bәlәd imiş, vallah.

Doğrudan da, bizim bu dünyanın işi lotuluqdur vә lotuluqdur vә bir dә üstdәn lotuluqdur.

Hәr kәs ki, bu dünyada lotudur, onun keyfi kökdür, çünki lotuya nә var, arı yeyib, namusu bağlayacaq belinә. Ondan sonra hәr nә qayırsa, hamısını lotuluğuna salıb, çıxıb gedәcәkdir işinә.

Bax, bu dünyada hәr nә çәtin iş olsa, hamısını lotuluqla düzәltmәk olar. Deyәk, mәsәlәn, indi bu gün sәn özünә millәtpәrәst demәsәn çörәk pulun çıxmayacaqdır. Nә zәrәri var, lotuluğa sal, deyinәn ki, millәtpәrәstәm! Sonra indi iş elә düşәr ki, labüd sosialist olasan. Nә zәrәri var, lotuluğa sal, deyinәn ki, sosialistәm . Sonra lazım olar ki, deyәsәn panislamistәm. Nә zәrәri var, lotuluğa sal, deyinәn ki, panislamistәm. Sonra mәsәlәn, işdir, adamdır, birdәn elә bir yerә düşәrsәn ki, gәrәk "әsil ruslara" quyruq bulayıb, tәrәfdar çıxasan, nә zәrәri var, lotuluğa sal, deyinәn ki, sizә canım qurban. Hәrgah bir adam sәnә irad tutub deyә ki, niyә belә sifәtdәn-sifәtә düşürsәn, onda da yenә lotuluğa salıb deyinәn ki, mәn ölüm üstünü vurma!