YAZI YAZANIN YAZI YAZMAQDAN QABAQ FİKRİ
-- Nә yazım? İrandan yazım, yoxsa
Osmanlıdan? Yoxsa Rusiyadan yazım? Yox, qoy öz
әhvalımızdan yazım. Yaxşı, öz
әhvalımızdan nә yazım? Cәhalәt....
Ah, daha bu söz zәhlәmizi tökdü!
Bәs, nә? Bu qarandaşı çıxardan nә
ağıllı adammış....
Qarandaş! Bu sözün әsli qarandaş
deyil, qara daşdır, demәli, türk sözüdür.
Bәs, onda gәrәk qarandaşı icad edәn dә
türk olsun!... O kim imiş?... Osmanlıda qanuni-әsasi. Qoy
bu barәdә yazım. İranla Osmanlını
tutuşdurum.... Amma biz dә qәribә adamlarıq ha!
Bildir sultanı söyürdük, İran şahını
tәrif edirdik. İndi İran şahını
söyürük, sultanı trif elәyirik. İndi bunu bir avam
adama söylәsәm deyәr ki, siz
mütәqәllüb adamsınız....
Mütәqәllüb--yәqin bu söz qәlp
sözündәn çıxır. Qәlp pul, qәlp adam.
Adәm Әleyhissәlam....
Mәsәlәn, iki yüz ildәn sonra bizdәn
heç bir nişanә dә qalmayacaq.... Amma
tәәccübdür, vallah! Keçәn gün Qız
qalasına baxırdım.... Neçә illәrdi ki, durur
vә neçә-neçә şeylәr görür,
demәli, tarixin dilsiz şahididir. Amma mәni yandıran
burasıdır: canım, axı bu qalanı, bu hasarı bir
adam tikibdir, onun üstündә әllәşibdir, bax,
haman bu daşları öz әli ilә götürüb,
gәtirib buraya qoyubdur. Yaxşı, bәs indi o adam
hanı?... Hanı o adam? Vallah, lap acığım tutur. Bu
barını tikәn, bu daşları düzәn o
canlı, başlı, ağıllı, hissli adam yox olub gedib,
amma onun qayırdığı bu cansız, ruhsuz, hissiz şey
indiyә qәdәr qalıb, hәlә bundan sonra da
nә qәdәr qalacaqdır!...
Hә, indi mәn nә yazım? Ah, bu
әhvalat mәni xarab elәdi: yaşa, ömür
elә, әziyyәt gör, cәfa çәk, utan,
inci, qorx, ağla, ağla balam, ağla sonra da öl! Yox ol,
dön torpaq ol! İndi ki, belәdir, indi ki, axırda mәn
ölüb heç olacağam, indi ki, mәnim bu
әziyyәtlәrim, çәkdiyim cәfalar
hamısı әbәs olacaqdır, onda!... Adam çox
fikir elәsә anarxist olar, vallah! İran
padşahlarını pislәyirik ki, deyirmişlәr:
"Pәs әz mәn hәr çe
bad-bad!"
Vallah, doğru deyirmişlәr! Çox
da deyәk ki, mәsәlәn, Nәsrәddin şahdan
sonra İran bütün dünyanın
hakimi olub, iranlılar da lap qızıldan paltar geyinmişlәr! Bundan Nәsrәddin şaha nә?
Hәrgah ölәndәn sonra bunu hiss elәyә bilsәydi, yenә sözümüz olmazdı, axı
hiss elәmir!... Әşi, bu sonranın fikridir, hәlә qoy görәk, indi nә yazaq!
Çox
gözәl,
sultan qanuni-әsasi
verdi.... Adam indi İstambula gedә, yox, әvvәl Tehrana gedә, ondan sonra İstambula gedә! Gәrәk dörd gün yol gedәsәn.
Әvvәl Batuma ... kim
deyәrdi ki, Mәşәdi Rüstәm Batumdadır? Gәrәk ki, mәn dünәn onu bazarda gördüm, boynunda
başlıq vardı.... İranda adamların boynuna zәncir salırlar.... Dәmir şişlәri qızdırıb, bәdәninә soxurlar! Bah, bah, bah! Biz
bu sözlәri
eşidirik, amma heç halınıza tәfavüt elәmir. Mәsәlәn, dünәn yazılmışdı ki,
İranda "Ruhül-qüds" müdirini ölüm cәzasına mәhkum edibdilәr, sonra da
yazılmışdı: "Onu boğacaqlar...." Gör
ha, o adamı boğacaqlar! Biz hamımız bunu
oxuduq, sonra qәzeti
yerә qoyub, işimizә getdik. Dәxi bir
fikir elәmәdik ki, axı necә yәni "onu boğacaqlar?!"
Adamı boğmaq çox pis şeydir.... Necә olar ki, adamı boğsunlar!... Mәsәlәn, kәndiri boğazına salıb
dartacaqlar, onun nәfәsi
tıncıxacaqdır.... Ürәyi qısılacaqdır, istәyәcәkdir ki, çıxsın getsin evlәrinә ... arxayınca otursun.... Bu cәlladlar
nәdir? Onlar da
bizim kimi adam deyildirlәrmi? Nә üçün
adamı boğurlar? Şah buyurur!... Şahı
boğsunlar, yәni
bir azca boğsunlar, onda o görәr ki, bu cürә şeylәr pis zaddır, daha bir dә adamı boğdurmaz.... Allahın
altında insanın bәdәni elә yaranmış olaydı ki,
onu nә
boğmaq, nә
güllә ilә deşmәk, nә xәncәrlә parçalamaq, nә qayalardan atıb әzdirmәk, nә suda qәrq etmәk, qәrәz, bir şeylә öldürmәk mümkün
olmayaydı.... Ah, çox fikir adamı dәli-divanә elәr, amma bir tәrәfә baxsan, dәli olmaq da bәd deyil....
Yox, bu gün mәn heç zad yaza bilmәdim, qalsın sonraya!...