AZӘRBAYCAN KOMEDİYALARI

Mirzә Fәtәli Axundovun komediyaları Zaqafqaziya müsәlmanlarının 40 vә 50-ci illәrdәki hәyatını әks etdirәn bir reflektora bәnzәyir. İstedadlı bir dramaturq olan vә xalqı yaxşı tanıyan Axundov xalq mәişәtinin müxtәlif tәrәflәrini kifayәt qәdәr düzgün vә sәnәtkarlıqla әks etdirmişdir.

Hәr әsәrindә, bütün komediyalarında Axundov xalqın hәyatına yaxşı bәlәd olan nadir psixoloq vә sәnәtkardır, onun yaradıcılıq istedadı, hәyat tәcrübәsi vә hәrtәrәfli biliklә zәngin zәkası özünü hәr yerdә göstәrir. Biz bunu fransız nәbatat aliminin sadәlövh vә qonaqpәrvәr Tәklә-Muğanlı Hatәmxan ağa ilә ağıllı söhbәtinin tәsvirindә görürük: Hatәmxan ağa öz qardaşı oğlunu inandırmağa çalışır ki, parislilәrin adәtlәri ilә çox asanlıqla tanış olub başa düşmәk olar ki, o xalqın adәtlәri tamamilә bizim adәtlәrin әksinәdir (mәsәlәn, biz әlimizә hәna qoyuruq, onlar qoymurlar, biz başımızı qırxırıq, onlar saçlarını uzadırlar, biz әlimiz ilә xörәk yeyirik, onlar çәngәl ilә yeyirlәr, biz hәr şeyә inanırıq, onlar heç bir şeyә inanmırlar, bizim arvadlarımız gödәk paltar geyir, onların arvadları isә uzun paltar geyir, bizdә çox arvad almaq dәbdәdir, Parisdә çox әr almaq vә i.a.); yaxud biz bunu bir-birini sevәn iki gәncin -- gözәl Pәrzadla cavan vә igid Bayramın arasındakı tәsirli mәhәbbәt sәhnәsinin tәsvirindә dә görürük: Pәrzadın tamahkar әmisi qızın ilxısını vә inәklәrini әlә keçirmәk xatirinә Pәrzadı öz oğlu Tarverdiyә almaq istәyir, halbuki Tarverdi igidlikdә hәlә heç bir ad çıxarmamışdır, o hәlә bir dayça da oğurlamamışdır; yaxud, biz bunu rәhmsiz qoca -- xәsis Hacı Qaranın mәnәvi alәmindәki nifrәt oyadan cәhәtlәrin açılmasında da görürük: bu qoca xәsis üçün dünyada puldan başqa heç bir müqәddәs şey yoxdur; Hacı Qara, öz dostu Heydәr bәyin qoçaqlığını tәriflәyәn Әsgәr bәyә etinasızlıqla deyir ki, bizim zәmanәmizdә qoçaq olmaqdansa, cibin pulla dolu olsa min dәfә yaxşıdır.

Onun hәr hansı bir komediyasını oxuyub qurtarandan sonra adama elә gәlir ki, uzun müddәt yaxından tanıdığın adamların arasında olmusan vә hәmin adamlardan lap yaxın vaxtlarda ayrılmısan. Hacı Qaranın ona pis mal satmış Şuşa tacirinә yağdırdığı söyüşlәr, özü mal satanda qurana and içib parçasını tәriflәrkәn dediyi sözlәr, yaxud Zalxa arvadın ağıllı muhakimәlәri uzun müddәt adamın qulağında sәslәnir. Zalxa arvad Divanbәyiyә deyir ki, Tarverdi biçarәnin heç bir tәqsiri yoxdur, o nә elәsin ki, bu viran olmuş ölkәnin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlәr. Divanbәyiyә deyәn gәrәk ki, bacarırsan ölkәmizin qızlarına qadağan elә ki, quldur olmayan oğlanlardan zәhlәlәri getmәsin. Onda mәn zamin ki, qurd qoyun ilә otlar vә i.a.

Mәrhum Axundov şәrq dillәrinin bilicisi hesab olunurdu; o, öz komediyalarını Azәrbaycan türklәrinin lәhcәsindә, canlı, oynaq vә cilalanmış bir dildә yazmışdır. Bu canlılıq vә sadәlik sayәsindә onun komediyaları bütün savadlı camaatın malı olmuşdur; doğrudan da, bir zamanlar hәmin komediyalar böyük bir maraqla oxunurdu. Biz hәlә bu komediyalardan hәr birinin hәvәskarlar tәrәfindәn dәfәlәrlә sәhnәdә tamaşaya qoyulduğunu demirik. Axundovun komediyaları bir zamanlar çox böyük maraq oyatsa da, xeyli vaxtdır ki, Azәrbaycan әdәbiyyatında nә komediya, nә dә başqa bir qiymәtli bәdii әsәr meydana çıxırdı. Mәn bizim bu günә qәdәr hәlә dә İran әdәbiyyatının tәsiri altında gah gülün bülbülә mәhәbbәtini, gah "ay üzlü", "sәrv boylu", "tuti kimi şirin sözlü" "gözәllәri" dәbdәbәli bir dillә tәrәnnüm edәn әldәqayırma şairlәrin erotik şerlәrini demirәm. Onların yazdığı şerlәr süni vә yeknәsәq forma vә mәzmunu ilә hamının zәhlәsini tökmüşdür, müasir oxucuların tәlәblәrini ödәmir. Yalnız indi, yәni Axundovun komediyalarının meydana çıxdığı vaxtdan otuz il keçәndәn sonra, mәdәni müsәlmanların ciddi әsәrlәrә, xüsusilә, dramatik әsәrlәrә bir qәdәr meyl vә hәvәs göstәrdiklәri nәzәrә çarpır.

Әdәbi әsәrlәrin bu axırıncı növünün nümayәndәlәri kimi biz Haşımbәy vә Nәcәfbәy Vәzirovları, N.Nәrimanovu vә V.Mәdәdovu (ermәni) göstәrә bilәrik. Haşımbәy Vәzirovun "Evlәnmәk su içmәk deyil" komediyası haqqında mәn vaxtilә tatar qәzeti "Tәrcüman"da yazmışdım. Onun bu komediyası Axundovun "Mәstәli şah" әsәrinin tәsiri altında yazılmışdır vә müәllif komediyanın ayrı-ayrı yerlәrindә öz müәlliminә tәqlid etmәyin gözәl nümunәlәrini vermişdir. Bәdii cәhәtdәn bu komediya Axundovun әsәrlәrindәn xeyli geri qalır. Bununla belә hәmin komediya yaxşı işlәnmişdir, canlı dillә yazılmışdır; onda hәqiqi mәişәt sәhnәlәri vә tәbii yumor çoxdur.

....Hәr cәhәtdәn görünür ki, müәllif evlәnmәk vә kәbin mәrasimi ilә yaxşı tanışdır. Mәlumdur ki, gәlin seçmәk, elçi getmәk, bәxşiş aparmaq vә başqa bu kimi toy işlәri müsәlmanlarda bütünlüklә arvadların әlindәdir, onlar, o qәdәr dә asan olmayan bu vәzifәlәrini müvәffәqiyyәtlә yerinә yetirirlәr. Haşımbәy tәsvir etdiyi Behbud bәyin xalasının simasında elçilik edәn araçı arvadlardan birinin sәciyyәsini yaxşı vermişdir. Ümumiyyәtlә, Haşımbәy qadın tiplәrinin tәsvirindә böyük qabiliyyәt göstәrir. Onun yaratdığı kişi tiplәri isә solğun vә inandırıcı çıxmır.

* * * * *

Nәcәfbәy Vәzirovun "Daldan atılan daş topuğa dәyәr" komediyası ilә Haşımbәyin komediyası arasında ümumi cәhәtlәr çoxdur. Bunu isә müәyyәn dәrәcәdә onunla izah etmәk olar ki, hәr iki әsәrdә qәlәmә alınmış hadisәlәr bizim gündәlik hәyatımızda tez-tez tәkrar olunur, bu hadisәlәr hәr iki müәllifin diqqәtini eyni dәrәcәdә cәlb etmişdir. Hiylәgәr vә öz mәnafeyini güdәn ruhanilәrin xalqa zәrәrli vә pozucu tәsiri hәr iki komediyada qәlәmә alınmış әsas mәsәlәdir. Lakin çox ola bilәr ki, (bu ehtimal daha ağlabatandır) bu iki әsәr arasındakı oxşayış müәlliflәrin ikisinin dә Axundovun "Mәstәli şah" komediyasına tәqlid etmәlәri üzündәn meydana gәlmişdir. Mәn burada Vәzirovların hansı tiplәri Axundovun әsәrlәrindәn bütünlüklә götürdüklәrini bәzi tәfәrrüatı ilә dә göstәrә bilәrdim. Lakin bu mәsәlә mәni öz әsas mәqsәdimdәn, yәni oxucuları yeni Azәrbaycan pyeslәrinin mәzmunu ilә tanış etmәk vәzifәmdәn uzaqlaşdırardı.

* * * * *

....Üçüncü komediya -- "Nadanlıq" bu yaxınlarda әdәbiyyat alәminә gәlmiş gәnc müәllif Nәrimanbәy Nәrimanovun әsәridir. Bu pyes qarışıq növdәn olan bir dram әsәridir. Hadisәlәrin düyümü pis düşünülmüş, onların açılması isә qeyri-tәbii bir faciә ilә qurtarır. Әsәrin heç dә yeni olmayan ideyası -- nadanlıq üzündәn insanların necә kobudlaşdığını vә rәhmsiz olduğunu göstәrmәkdәn ibarәtdir. Müәllif bәdbәxt kәndlilәrin şәxsindә nadanlığın nümayәndәlәrini sәciyyәlәndirmәk üçün öz qara boyalarını әsirgәmәmişdir. Lakin әsәri hәr cәhәtdәn düşünüb mülahizә edәndә görürsәn ki, müәllif kәndlilәrin mәişәti vә adәtlәri ilә qәtiyyәn tanış deyildir; Nәrimanovun çox biçimsiz vә yöndәmsiz bir halda onların dilinә verdiyi bütün mәnasız vә mәtlәbsiz mülahizәlәr -- boş fantaziya mәhsulundan başqa bir şey deyildir. Hәtta mәrhum Axundovun qırx il bundan әvvәlki müsәlman hәyatının hәqiqi mәnzәrәsini verәn komediyalarında, -- yәni o zaman ki, igidlik, rәhmsizlik vә quldurluq dәbdә idi, bir-birinә vәhşicәsinә hücum etmәk vә soyğunçuluq adi bir peşә sayılırdı vә varlı bәylәr, xanlar tәrәfindәn tәbliğ olunurdu, -- hәtta belә bir "quldur qәhrәmanlığı" dövrünün canlı lövhәlәrini verәn komediyalarda da cәnab Nәrimanovun göstәrdiyi qәdәr rәhmsiz vә yırtıcı vәhşi surәtlәrә rast gәlmirik. Halbuki biz nisbәtәn әmin-amanlıq yaradılmış bir dövrdә yaşayırıq.

Dörd pәrdәli "Nadanlıq" komediyasında tam vә bitkin әsәrin mәziyyәtlәri yoxdur. Burada kәndli hәyatının müxtәlif tәrәflәri solğun tәsvir olunur. Hadisәlәr arasındakı hәrәkәt bir-biri ilә çox ağır bağlanır. Bu isә әsәrin mәzmununu ardıcıl surәtdә nağıl etmәyi dә xeyli çәtinlәşdirir. Mәn burada "Nadanlıq" әsәrinin iki әsas qәhrәmanının -- gәnc müsәlman ziyalıları Mәhәmmәd ağa ilә Ömәrin qüsurlarını qeyd etmәklә kifayәtlәnәcәyәm.

Kәnd müәllimi Mәhәmmәd ağa iki aydan artıqdır ki, tәyin olunduğu yerә gәlibdir. Lakin bu vaxta qәdәr onun ancaq iki şagirdi vardır. Kәndlilәr öz uşaqlarını dәrs oxumağa vermirlәr. Bu vәziyyәt müәllimi kәdәrlәndirir vә narahat edir. Kәndin ağsaqqal adamları yüzbaşının vasitәsilә onun yanına gәlir vә rus dilindә tәhsilә meyl göstәrmәmәlәrinin sәbәbini cürbәcür izah edirlәr. Varlı vә nüfuzlu Hacı Abdulla ona deyir: "Ay Mәhәmmәd ağa, boş yerә başını niyә ağrıdırsan? Bizim adam oxumağa uşaq vermәz. Hәr kәsin özünә görә bir dәrdi var. Birinin uşağı qaramal otarır, o birisininki qoyuna gedir, biri yer әkir; uşaqlarını da sәnә versinlәr, bәs işlәri necә olsun? Ondan masәva doğrusunu demәk: "Rusca oxuyan düz yoldan çıxır".

Müәllim mәktәbin böyük әhәmiyyәtini kәndlilәrә başa salmaq, yәni dәrs oxumağın faydasını vә rus dilini bilmәyin vacib olduğunu sadә misallarla sübut etmәk әvәzinә başlayır tәbabәt haqqında, vaxtından әvvәl evlәnmәk mәsәlәsi barәdә, Amerikada әkinçilәrin yer şumlayanda qәzet oxumaları vә ümumiyyәtlә, siyasәti izlәmәlәri haqqında sәmәrәsiz mühakimәlәr yürütmәyә. Әlbәttә, kәndlilәr qәzet oxuyan Amerika әkinçilәrini, tәbabәtin әhәmiyyәtini tәsәvvür edә bilmәdiklәrindәn müәllimin dediklәrini başa düşmürlәr vә bu sadә, avam adamlar onu mәsxәrәyә qoyub gülürlәr.

Sonra tәklikdә müәllim öz-özünә fikrә gedir vә deyir ki, mәn bunlar kimi avam adam görmәmişәm. Nadanlıq gözlәrini bir mәrtәbәdә kor elәyibdir ki, namümkündür söz vә nәsihәtlә bunlara bir şey qandırasan. Düşdüklәri bu acınacaqlı vәziyyәtdәn onları işıqlı günә çıxarasan.

Lakin iş burasındadır ki, müәllifin hәddindәn çox xoşa gәlmәz şәkildә tәqdim etdiyi bu adamlar o qәdәr dә ümidsiz bir vәziyyәtә düşmәyiblәr ki, onları xilas etmәk mümkün olmasın. Әgәr müәllim az danışıb, çox iş görsәydi, әgәr boş yerә ah çәkib kәdәrlәnmәk әvәzinә öz vәzifәsini yerinә yetirmәk üçün az-çox tәşәbbüs göstәrsәydi, faydalı biliklәri avam kәndlilәr arasında yaymağa çalışsaydı, şübhә yoxdur ki, o, müәyyәn dәrәcәdә öz mәqsәdinә nail olardı vә bu qәdәr dә mәnәvi әzab çәkmәzdi.

Cәnab Nәrimanov kәnd müәlliminin simasında Azәrbaycan ziyalısının tipini dolğun vә kamil göstәrmәyә nә qәdәr cәhd etsә dә, öz vәzifәsini yerinә yetirә bilmәmiş vә onun göstәrdiyi ziyalı әsәrdә küt, fәaliyyәtsiz vә yazıq çıxmışdır.

Onun әsәrindәki o biri ziyalı tipi olan Ömәr dә pis tәsvir edilmiş vә müәllif burada da müvәffәq olmamışdır. Yuxarıda adını çәkdiyimiz Hacı Abdullanın oğlu olan Ömәr yaxşı tәhsil aldıqdan sonra öz avam hәmyerlilәrini maariflәndirmәk mәqsәdi ilә kәndә qayıtmışdır. Lakin nә üçündürsә Ömәrin fәaliyyәt dairәsi quldurluq vә soyğunçuluqla mәşğul olan hәmkәndlilәrini vә öz qohumlarını müdafiә etmәk üçün hәlәlik yalnız mәhkәmәlәrә vә hökumәt idarәlәrinә gedib-gәlmәklә mәhdudlaşmışdır. Uzun bir müddәt ayrılıqdan sonra Ömәr öz dostu müәllimin yanına gәldikdә isә üzr istәyib deyir ki, başı qarışıq vә işi çox olduğu üçün vaxt tapıb onun yanına gәlә bilmәmişdir. Bununla birlikdә söhbәt zamanı o deyir ki, kiçik qardaşı Vәli bir ay bundan әvvәl bir neçә nәfәrlә gedib poçt yolunda karvan soyublar. Bunun üstündә naçalnik Vәlini hәbsә almışdır. Mәn möhlәt alıb onu hәbsdәn qurtarmışam. İndi dә çalışıram ki, tәmiz qurtarsın. Naçalnik dә mәnә söz veribdir.

Başa düşmәk olmur ki, nә üçün bu gәnc ziyalı öz qüvvәsini vә biliyini qәtiyyәn mәrhәmәtә vә bağışlanmağa layiq olmayan adamların müdafiәsinә sәrf edir, yәni ziyalı bir adam olan Ömәr doğrudandamı başa düşmür ki, çirkin cinayәtlәrlә mәşğul olan quldurları müdafiә etmәklә o, pis әmәllәri müdafiә etmiş olur? Cәmiyyәtdә mövcud olan qüsurları daha da genişlәndirir? Müәllif bu tipi tәsvir edәrkәn hansı mәqsәdi әldә rәhbәr tutmuşdur vә nә üçün o, Ömәri diqqәtә vә tәqlidә layiq alicәnab bir qәhrәman vәziyyәtindә göstәrmәyә cәhd edir? Bu suala cavab vermәkdә çәtinlik çәkirәm. Bu da aydın deyildir ki, Ömәrin kömәk etdiyi hәmkәndlilәr vә onun öz qohumları nә üçün ona şübhә vә tәkәbbürlә yanaşırlar? Atası Hacı Abdulla onun haqqında danışanda deyir ki, Ömәr sәrsәm adamdır. Onun sәrsәmlәmәsinin sәbәbi isә şәxsiyyәtin hüquqları vә müstәqilliyi barәdә öyrәndiyi sarsaq vә vәhşi fikirlәrdir, hәm dә onun oğlunun belә bәdbәxt olmağının tәqsiri rus dilindә tәhsil almağıdır ki, buna da o, az pul sәrf etmәmişdir.

Cәnab Nәrimanov çox çalışır ki, Hacı Abdulla öz oğlunu yeni ruhda böyütmәsindәn peşman olsun vә oğlunun tәhsil almağını böyük bir sarsaqlıq hesab etsin. O sәbәbә ki, tәhsil alanların hamısı axmaq adamlardır. Hacı Abdulla öz kiçik oğlu Vәlidәn isә çox razıdır. Vәli barәsindә dili ağzına sığmır. Çünki Vәli igid bir soyğunçu kimi ad qazanmışdır; Vәli rәhmsizcәsinә adamları soyub öldürür, öz vәhşi ehtirasını doyuzdurmaq üçün qan tökür, bütün bunlar isә Vәlinin atasına böyük lәzzәt verir. Lakin әn kәdәrli cәhәt budur ki, bu quldur Vәli hәr dәfә çәtinliyә düşәndә onu qurtaran insanpәrvәr ziyalı Ömәrdir vә axırda da hәmin Vәli Ömәri öldürür. Әsәrin belә bir faciә ilә qurtarması hәddindәn çox qeyri-tәbiidir. Bu faciә oxucuya vә tamaşaçıya lazımi tәsiri göstәrmir. Onlarda nә Ömәri öldürәn qatilә qarşı qәzәb hissi, nә dә günahsız mәhv olmuş qәhrәmana acımaq hissi doğurmur. Belә bir laqeydliyin sәbәbi isә mәncә çox sadәdir: Ömәrә, onun hәrәkәtlәrinә inanmaq olmur. İnanmaq olmur ki, müәllifin ziyalı, xeyirxah fikirli, rәhmdil bir adam kimi tәsvir etmәyә çalışdığı bu insan, canilәri, özünün әn yaxın qohumları olan yaramazları müdafiә etsin. Hәmçinin mәnәvi inkişafın nә qәdәr aşağı pillәsindә olur-olsun, sәbәbsiz halda öz xeyirxahına vә müdafiәçisinә düşmәncәsinә yanaşan adamların da varlığına inanmaq olmaz. Buna görә dә hәm ziyalı Ömәrin, hәm dә avam vә nadan valideynlәrin tiplәri eybәcәr vә qeyri-tәbiidir.

Cәnab Nәrimanov öz komediyasında kәndlilәrin hәyatının digәr qaranlıq tәrәflәrini dә arabir göstәrәrkәn çoxları üçün ümumi olan bir zәiflikdәn yaxasını qurtara bilmәmiş vә mollanı da çәkib sәhnәyә gәtirmişdir. Mәnim yuxarıda adlarını çәkdiyim iki komediyada molla surәti görkәmli yerlәrdәn birini tutur. Hәm dә bu surәt dolğun vә tәbii verilmişdir. Bu komediyalarda, xüsusilә, Axundovun komediyasında molla ağıllı, öz yerini vә vәziyyәtini yaxşı başa düşәn adamdır. Ona hәqiqәtin vә nә isә әsrarәngiz bir qüvvәnin tәcәssümü kimi baxan avam vә sadәlövh adamların arasında molla özünü әla aparır. Bu adamlar mollanın hәr sözünü müqәddәs sayır, onun qarşısında sükut edirlәr. Nәrimanovun әsәrindә isә molla onu әhatә edәn adamlar kimi sadәlövh vә axmaq verilmişdir.

"Nadanlıq" әsәrindәki böyük, hәtta az savadlı oxucuların da nәzәrinә çarpan bir qüsuru da qeyd etmәyә bilmәrәm. Bu qüsur komediyadakı işlәnmәmiş, necә deyәrlәr, yonulmamış dildir. Komediyada yanlış, Azәrbaycan lәhcәsinin ruhu ilә uyuşmayan ifadәlәrә, demәk olar ki, addımbaşı tәsadüf olunur. Elә bil ki, bu ana dilindә yazılmış orijinal bir әsәr deyil, rus dilindәn edilmiş zәif bir tәrcümәdir. İstәr müәllif sadә xalq dilindә danışıb, sözlәri istәdiyi kimi tәhlil edәndә, istәrsә dә әdәbi dildә mühakimә yürüdüb (bu әn çox kiçik müqәddimәdә özünü göstәrir) әrәb-fars sözlәrini yerli-yersiz işlәdәndә onun danışığı bәzәn gülünc çıxır, bәzәn dә başa düşülmür.

Lakin "Nadanlıq" hәlә tәcrübәsiz vә әdәbi üsullarla az tanış olan gәnc bir müәllifin ilk әsәridir. Buna görә dә onun qüsurlarına güzәştlә yanaşmaq vә müәllifә müvәffәqiyyәt arzu etmәk olar. Әn başlıcası isә budur ki, müәllif gәrәk öz gәlәcәk әsәrlәrinә daha ciddi vә diqqәtli yanaşsın.

* * * * *

Cәnab Vasaq Mәdәdovun bu yaxınlarda çapdan çıxmış komediyası da bir növ yeni vә orijinal әsәrdir. Oxucu kütlәsi bu müәllifi üç dildә -- rus, ermәni vә Azәrbaycan dillәrindә yazılmış vә çox canlı bir komediya olan "Qırt-qırt" әsәri ilә tanıyır. "Qırt-qırt"da olduğu kimi, "Tamahkarlıq düşmәn qazanır" adlandırılmış bu yeni komediyasında da müәllifin tәsvir etdiyi tiplәrә, hәyat hadisәlәrinә obyektiv münasibәti onun nailiyyәti hesab edilә bilәr....

1895.