ӘDӘBİYYATIMIZA DAİR
Molla Vәli Vidadinin, Molla Pәnah Vaqifin
vә Qasım bәy Zakirin göy üzündә
qatarlaşıb oxuya-oxuya uçan durnalara xitabәn
yazdığı mürәbbeatı möhtәrәm
"Rәhbәr"in sәhifәlәrinә
tәqdim etmәklә belә mәlum edirәm ki, bu
әsәrlәr nә Adolf Berjenin Leypsiqdә çap
olunan mәcmuәsinә vә nә dә Yusif
Qarabağinin kitabçasına daxil olmayıb,
nüdrәtәn tapılan әsәrlәrdir.
MOLLA VӘLİ VİDADİ
Qatar-qatar olub qalxıb havaya,
Nә çıxıbsız asimana, durnalar?
Qәrib-qәrib, qәmgin-qәmgin
ötәrsiz,
Üz
tutubsuz nә mәkana, durnalar?
Tәsbih kimi qatarınız
düzәrsiz,
Havalanıb
әrş
üzündә
süzәrsiz,
Gah olur
ki, danә-xurә gәzәrsiz,
Siz
düşәrsiz
pәrişana,
durnalar!
Әrz
elәyim bu
sözümün sağıdır,
Yollarınız
hәramıdır,
yağıdır,
Şahin,
şunqar sürbәnizi[1] dağıdır,
Boyanarsız
qızıl qana, durnalar!
[1] Sürbә -- sürü, dәstә vә qatar mәnasınadır. Durna
sürüsünә "sürbә" deyilir.
Әzәl başdan Bәsrә, Bağdad eliniz,
Bәylәr üçün әrmәğandır teliniz,
Oxuduqca
şirin-şirin diliniz,
Bağrım
olur şana-şana, durnalar!
Bir
baş çәkin
dәrdmәndin halinә,
Әrzә yazsın, qәlәm alsın әlinә,
Vidadi xәstәdәn Bağdad elinә
Siz yetirin
bir nişana, durnalar!
MOLLA PӘNAH VAQIF
Bir zaman
havada qanad saxlayın,
Sözüm
vardır mәnim
sizә, durnalar!
Qatarlaşıb
nә diyardan gәlirsiz?
Bir xәbәr versәniz, bizә, durnalar!
Sizә müştaq olub Bağdad
ellәri,
Gözlәyә-gözlәyә qalıb yolları,
Asta qanad
çalın, qafil tellәri,
Heyifdir,
salarsız düzә, durnalar!
Xeyli
vaxtdır yarın fәrağındayam
Pәrvanә tәk hüsnün
çırağındayam,
Bir ala
gözlünün sorağındayam,
Görünürmü,
görün gözә, durnalar!
Mәn sevmişәm ala gözün sürmәsin,
Bәdnәzәr kәsibәn ziyan vermәsin,
Saqın
gәzin,
laçın gözü görmәsin,
Qorxuram sәfnizi poza, durnalar!
Nazәnin-nazәnin edәrsiz avaz,
Ruh [da]
tazәlәnir, olur sәrәfraz,
Vaqifin dә könlü çox edәr pәrvaz,
Hәrdәm sizin ilә gәzә, durnalar!
QASIMBӘY ZAKİR
Bir saat
havada qanad saxlayın,
Rәhm edin didәmdә yaşa durnalar!
Qatarlaşıb
hansı yerdәn
gәlirsiz
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa,
durnalar?
Bu vilada hәr gün tökülür
qanlar,
Yavaş-yavaş
keçin, sәsniz
anılar,
Laçın
yatağıdır bizim mәkanlar,
Qorxuram
sürbәniz
çaşa, durnalar!
Diyari-qürbәtdә müddәtdi varam,
Gecә-gündüz canan deyib,
ağlaram,
Mәn dә sizin kimi qәribi-zaram,
Eylәmәyin mәndәn haşa, durnalar!
Mәn sevmişәm yarın ala
gözünü.
Nәsib ola bir dә görüm
üzünü,
Yoxsa
danışırsız dilbәr sözünü,
Veribsiniz
nә
baş-başa, durnalar?
Zakirәm, od tutub alışdı
ciyәr,
Var isә canandan sizdә bir xәbәr,
Tәğafül etmәyin, allahı sevәr,
Dönmәsin bağrınız
daşa, durnalar!
Әgәrçi bu mürәbbeatın iki
axırıncısı әvvәlkinә nәzirәdir vә lakin bunlardan birini o birilәrinә tәrcih vermәk çәtindir. Çünki hәr bir şairin kәlamının mәxsusi bir şivәsi vardır. Hәr bir şair öz qәlbinin vә tәbinin iqtizasınca göy üzündә qatar ilә uçan durnalara üz
tutub, öz hali-dilini әrz qılır. Vidadi xәstә öz hüzn-әlәmindәn vә şikәstәxatirliyindәn dәm vurub elә zәnn elәyir ki, durnalar dәxi hәmişә qәm vә әlәmә mübtәla olub, oxuduqları nәğmәlәr fәrәh vә şadlıq ucundan olmayıb, qәm vә qüssәdәn naşi ah vә nalәlәrdir. O sәbәbdәn şair onlara xitab edib deyir:
Qәrib-qәrib, qәmgin-qәmgin ötәrsiz,
Üz
tutubsuz nә mәkana, durnalar?
Onların
şirin dili Vidadinin ürәyini parça-parça elәyir:
Oxuduqca
şirin-şirin diliniz,
Bağrım
olur şana-şana, durnalar!
Burada
şan-şan, yәni parça-parça әvәzinә vәzni-şer düz gәlmәk üçün şana-şana
yazılıbdır. Vaqif dәxi hәmçinin
öz qәlbindә olan hissiyyati-tәbiisindәn söz
açıb durnalardan tәmәnna elәyir ki,
intizarını çәkdiyi vә sorağında olduğu
ala gözlü hәmdәmdәn görsünlәr ona
bir xәbәr vә әsәr gәtirә
bilәrlәrmi? Onlara belә deyir:
Xeyli vaxtdır yarın fәrağındayam,
Pәrvanә tәk hüsnün
çırağındayam,
Bir ala gözlünün sorağındayam,
Görünürmü, görün
gözә, durnalar!
Durnaların oxumağı Vaqifә hüzn
gәtirmәyir vә könlünü pәrişan
qılmayır, onların avazı şairin ruhunu
tәzәlәndirir vә onu dövrә qalxmağa,
әrş üzündә onlarla seyr vә sәyahәt
etmәyә tәhrik qılır:
Nazәnin-nazәnin edәrsiz avaz,
Ruh da tazәlәnir, olur sәrәfraz,
Vaqifin dә könlü çox edәr
pәrvaz,
Hәrdәm sizin ilә gәzә,
durnalar!
Mәlum ola ki, nә qәdәr ki, Molla
Pәnah Vaqif әhli-zövq vә sәfa idi, beş
günlük ömrünü fürsәt bilib istәrdi
ki, onu eyşi-işrәtdә keçirib,
könlündә bir hәsrәt vә arzu qoymasın,
bir o qәdәr dә onun dusti-hәqiqisi Molla Vәli
Vidadi dünyanın zövq vә sәfasına bel
bağlamayıb, onun bivәfa olmasından
mütәnәffir vә mәyus idi, qәlbi vә
meyli axirәt dünyası ilә olub, ibadәt vә
riyazәtlә ömr keçirmәyi beş günlük
eyş-işrәtә tәrcih qılırdı.
Necә ki, bu barәdә şair özü buyurubdur:
Fikr etsәn әyәr dәhrin işi
bәhri-bәladır,
Bir dürri-giranmayәsi min cana
bәhadır,
Hәr nәqşi bir
ayineyi-isbati-fәnadır,
Mәqsudi-dü alәm yenә
tәhsili-rizadır.
Bir cam yetir, saqi ki, dövran belә qalmaz,
Tәn bir gün olur xak ilә yeksan, belә
qalmaz.
Qasımbәy Zakirә gәldikdә, o da
Molla Pәnah kimi durnalardan xahiş elәyir ki, ondan ehtiyat
etmәsinlәr vә onu özlәrinә hәmsirr,
yoldaş vә rәfiq hesab etsinlәr:
Diyari-qürbәtdә müddәtdi varam,
Gecә-günduz canan deyib ağlaram,
Mәn dә sizin kimi qәribi-zaram,
Eylәmәyin mәndәn haşa,
durnalar!
Amma hәr üç şairin durnalara
yazığı vә rәhmi gәlib dostluq vә
mehribanlıq üzü ilә onlara tapşırırlar ki,
bu yerlәr xatalı yerlәrdir. Burada durmasınlar vә
sәslәrini çıxartmayıb, ahәstә
keçib getsinlәr vә illa şahin vә
laçın duyuq düşüb onların sürbәsini
dağıdar vә qızıl qana boyar.
Vidadi deyir:
Şahin, şunqar sürbәnizi
dağıdar,
Boyanarsız qızıl qana, durnalar!
Vaqif deyir:
Saqın gәzin, laçın gözü
görmәsin,
Qorxuram sәfnizi poza, durnalar!
Zakir
deyir:
Laçın
yatarıdır bizim mәkanlar,
Qorxuram
sürbәniz
çaşa, durnalar!
Mühәssәlülkәlam, hәr bir şairin kәlamında özgә bir lәtafәt vә başqa bir hiss vә mәlahәt var ki, әhli-dil vә әrbabi-zövq
vә kamal
onları oxuduqda dәrk elәyir
vә hәr o şey ki, qәlb ilә hiss olunur, bәzi vaxt yazmaq vә sevilmәklә ifadә olunmaz, tәqrir vә bәyana gәlmәz.
1906.