HӘSӘNBӘY MӘLİKOV
Bu fani dünyanı, onun әzab vә
әziyyәtlәrini hәmişәlik tәrk edib
aramızdan getmiş Hәsәnbәy Mәlikov
müsәlmanlar arasındakı mәşhur ictimai
xadimlәrdәn biri idi.
Biz Hәsәnbәylә 1906-cı ilin
avqustunda Bakıda müsәlman müәllimlәrinin
qurultayında tanış olmuşduq. Hәsәnbәy
hәmin qurultaya sәdr seçilmişdi. Yaşının
çox olduğuna baxmayaraq pedağoji xarakter daşıyan
hәr hansı bir mәsәlәnin hәllindә o
canlı zәkaya, xeyli tәcrübә vә biliyә
malik olduğunu büruzә verirdi vә müsәlmanlar
arasındakı ikisinifli ibtidai mәktәblәrin
nәzdindә kәnd tәsәrrüfatının
müxtәlif sahәlәri üzrә
şöbәlәr açılması üçün tәhsil
üzrә ölkәnin ali rәisliyi qarşısında
vәsatәtdә bulunmaq fikrini dә ilk dәfә o
ortalığa atmışdır. Böyük hәyati
tәcrübәyә vә fitri zәkayә malik olan Hәsәnbәy
hәr şeydәn daha çox bizim mәktәblәrin
tәbii ehtiyaclarına vә tәlәblәrinә
diqqәt yetirirdi: o, boş vә gurultulu ibarәlәri
sevmirdi vә hәyatla az tanış olan bәzi gәnc
pedaqoqların söylәdiyi nitqlәr, görünür,
onu dilxor edib әhvalını pozurdu; bütün bunlarla
birlikdә, onda böyük sәbr var idi vә
başqalarının mülahizәsinә lazımi bir
hörmәtlә yanaşırdı.
Hәsәnbәyin әsas
xidmәtlәrindәn biri bundan ibarәtdir ki, o öz
hәmmәzhәblәrinin oyanmasına ilk tәkan
vermişdir. Biz hәlә keçәn ilin dekabrında
"Zaqafqazye"dә Hәsәnbәyin
"Әkinçi" qәzeti haqqında rәy
vermişik. "Әkinçi"nin mәqsәdi
müsәlmanların mәdәniyyәtsiz kütlәlәri
arasında faydalı kәnd tәsәrrüfatı
biliklәrini yaymaq idi.
Qәzet bu mәqsәdi
izlәyәrәk, öz sәhifәlәrindә
kәnd tәsәrrüfatının müxtәlif
sahәlәrinә dair sadә xalq dilindә xeyli
müxtәlif mәlumat verir, torpağı
gübrәlәmәyin әn yeni qaydalarını
göstәrir, bu vә ya digәr
tәkmillәşdirilmiş kәnd tәsәrrüfat
alәtlәrinin tәtbiqi haqqında yazırdı.
Bundan әlavә, qәzet öz
oxucularına tәbabәtә, hifz-sәhhәyә,
fiziologiyaya vә sairәyә dair bir çox faydalı
mәslәhәtlәr verirdi. "Әkinçi"
qәzetindә "Müsәlmanların geri
qalmasının sәbәblәri", "İslam
tәrәqqiyә mane olurmu?" vә bu kimi vacib
mәsәlәlәrә toxunan çox ciddi
mәqalәlәr dә dәrc olunurdu.
Bu vә başqa
mәsәlәlәrә dair "Әkinçi"
qәzetinin әsas әmәkdaşları --
Әhsәnül Qәvaid, Heydәri, sabiq
şeyxülislam Hüseynzadә, Әsgәrağa Gorani,
Nәcәfbәy Vәzirov tәrәfindәn
yazılmış faydalı mәqalәlәr indi dә
öz әhәmiyyәtini itirmәmişdir.
Lakin, tәәssüf ki, bu qabaqcıl
adamların bilik vә elm ziyasını
müsәlmanların cahil kütlәlәri arasında
yaymaq cidd-cәhdlәri vә onları daha yaxşı
vә şüurlu bir hәyata çağırışları
tәsәlliverici bir nәticәyә gәtirib
çıxarmadı vә müsәlmanlar әvvәlki
kimi yenә dә elm vә maarif
mәsәlәlәrinә laqeyd qaldılar.
Hәlә bu azdır, onların bәzilәri
Hәsәnbәydәn xahiş etmişdir ki, onları
rahat buraxsın vә elm haqqında bu
"sәmәrәsiz" hәdyanlarla onları әziyyәtә
salmasın.
"Әkinçi"nin 1876-cı il 7-ci
nömrәsindә Hәsәnbәyin dostlarından bir
nәfәr "S" imzası ilә yazdığı
mәktubunda ondan soruşur ki, bu "elmi-әbdan"[1]
haqqında yazmaqdan nә vaxt әl
çәkәcәkdir.
[1]
"Elmi-әbdan" ifadәsi altında
şәriәt dәrslәrindәn başqa
bütün elmlәr nәzәrdә tutulur.
Öz şübhәsini ifadә
edәrәk bildirir ki, Hәsәnbәy bu
"elmi-әbdan" mәsәlәsi ilә işi o
yerә gәtirib çıxaracaqdır ki, qәzeti
bağlanacaqdır. Hәsәnbәy öz dostu
"S"ә cavab verib deyir ki, peyğәmbәrin
dünyәvi elmlәrin hәyat üçün
әhәmiyyәti vә zәruriyyәti
haqqındakı sözlәrini müsәlmanlar çoxdan
unudublar vә o, hәmin sözlәrin
әhәmiyyәt vә mәnasını bәrpa
etmәyi özü üçün müqәddәs
vәzifә sayır. Buna görә dә,
azәrbaycanlıların yeganә qәzeti olmaq
etibarilә "Әkinçi" dәrvişlik edib,
öz oxucularına "1001 gecә" nağılları
danışa bilmәz; bu qәzet öz qüvvәsi
daxilindә cәhalәt zülmәtindәn allahın
işıqlı dünyasına çıxmaqda öz
hәmmәzhәblәrinә kömәk
etmәyә borcludur.
1907.