MİRZӘ FӘTӘLİ AXUNDOV
(1811 -1878)
Milli әdiblәrimizin atası, tәmsilat
(dram) yazanlarımızın ustadi-kamili,
әdәbiyyatımızın fәxri, şәkkü
şübhәsiz, mәrhum Mirzә Fәtәli
Axundovdur ki, onun qәlәmindәn әdәbiyyatın
hәr növ әsәrlәri vücuda gәlibdir:
bimisl komediyalar, tәnqidә dair gözәl
mәqalәlәr, abidar şerlәr, fars vә türk
dillәrindә şirin hekayәlәr vә
qeyrilәri. Mirzә Fәtәlinin tәbindә
elә bir zәriflik, yaratmaqlıq qüdrәti, yoxdan
vücuda gәtirmәklik qüvvәsi var imiş ki, bunun
misli az mühәrrirlәrdә müşahidә olunur.
Bu bir allah vergisidir ki, hәr qәlәm әhlinә
nәsib olmaz, hәr әdiblik iddiasına
düşәni mәsud qılmaz. Mәrhum Mirzә
Fәtәliyә haqq-taala belә gözәl tәb
ilә belә ziyadә xoş xasiyyәt,
әqli-sәlim, açıq fikir, artıq fәrasәt
vә zәkavәt dәxi mәrhәmәt qılmışdır.
Heyrәt etmәli bir sirrdir: istәdiyinә basa-basa verir,
istәmәdiyinә heç zad vermir.
Mәrhum
Mirzә Fәtәli
Axundov tәvәllüd edibdir Nuxa
şәhәrindә,
tarixi-mәsihiyyәnin
1811-ci
sәnәsindә, vәli tәvәllüd
günü vә ayı mәlum deyil.
Altı-yeddi sinndә Mirzә Fәtәli
ata vә anadan mәhrum olub yetim qalır. Bu fәna halda
qaldığı әsnada onun dayısı axund Hacı
Әli Әsgәr hәmşirәzadәsini öz himayәsi altına alıb,
tәlim vә tәrbiyәsinә mәşğul olur.
Mәzkur axund isә öz vaxtının
möhtәrәm vә fazil ülәmasından biri hesab
olunurmuş. Bu möhtәrәm alimin
tәhti-nәzarәtindә Mirzә Fәtәli
müsәlmanca binalı tәlim alıb, türk, fars
vә әrәb dillәrini öyrәnir. Axund Hacı
Mirzә Әli Әsgәr
hәmşirәzadәsinin, xüsusәn,
әrәbcә oxuyub kamil olmasına diqqәt
yetirirmiş, bu qәsd ilә ki, gәlәcәkdә
Mirzә Fәtәlini ruhani mәnsәbinә
hazırlaşdırsın. Amma iş özgә sayaq
üzrә gedir vә mirzәyi-mәrhumun ruhani
olmağı baş tutmur.
Vaxta ki, Mirzә Fәtәli 17 sinnә
yetişir, onun dayısı hәcc ziyarәtinә
getmәli olur vә bacısı oğlunu özü
ilә götürüb, Gәncә şәhәrindә
rәfiqi axund molla Hüseynin yanında qoyur ki, mәzkur
axund ona әrәb dilini tәlim etsin. Burada Mirzә
Fәtәli mәşhur Mirzә Şәfi ilә görüşür.
Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin ağlını,
fitri zәkavәt vә fәrasәtini görüb
vә gözlәrindәn yağan anlaq vә mәrifәt
nurunu dәrk edib, gәlәcәkdә ondan böyük
xidmәtlәr vüquә gәlmәsini
Mirzәyә bәşarәt verir vә onunla bir
neçә müddәt görüşüb
danışandan sonra filosof
Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin fikir vә
xәyalatını başqa bir sәmtә çevirir.
Mәlum ola ki, Mirzә Şәfi tәbi-sәlim sahibi
vә ülumi-mütәnәvviәyә dara bir
vücud imiş ki, әşari-abidarı vә
asari-fәlsәfәsi
ilә Avropada, xüsusәn, Almaniyada iştihar
bulmuşdu. Almaniyada onun asar vә әşarının
mәcmuәsi nemsә dilinә tәrcümәsi ilә
Bodenştedt adlı alim bir şәxsin ehtimamı ilә
tәb olunmuşdur.
Mirzә Şәfi ilә
görüşdükdәn sonra Axundov ruhani olmaq
fikrindәn bilmәrrә daşınıb, Avropa
mәdәniyyәti ilә aşina olmaq niyyәtinә
vә qulluq etmәk qәsdinә düşür. Bu
niyyәtlәrinә nail olmaq üçün
dayısı hәccdәn müraciәt edәndәn
sonra Mirzә Fәtәli özü dә Nuxaya gәlir
vә burada dayısının izni ilә tәzә
açılmış uyezdni şkola girib, can-dildәn rusca
oxuyub-yazmağa mәşğul olur. Mәrhum
Rәşidbәyin verdiyi mәlumata görә, Mirzә
Fәtәli uyezdni şkolanın elmini tamam edir. Amma Axundovun
öz yazmağına görә, bir ildәn ziyadә haman
şkolada qalmır. Hәr halda şkoladan çıxandan
sonra Mirzә Fәtәli әziz vә mehriban
dayısının ayağına düşüb, ondan ilhah
vә iltica elәyir ki, onu qulluğa qoysun. Mәrhum
Hacı Mirzә Әli Әsgәr bacısı oğlunun
könlünü sındırmayıb,
tәvәqqeyinә әmәl elәyir vә onu
özü ilә Tiflisә gәtirir vә burada rus
dövlәti tәrәfindәn tәyin olunmuş
Gürcüstan ümurinin baş hakimi Baron Rozenә
әrizә verib, onu 1834-cü ildә
әlsineyi-şәrqi mütәrcimliyinә qәbul
etdirir. Baron Rozen cәnabları cavan Fәtәlinin
haqqında ki, o vaxt 23 yaşında idi, artıq
dәrәcәdә iltifatlar
göstәrәrmiş.
Belә ki, mәrhum Axundov özü
tәrcümeyi-halını yazıb bu mәqama gәldikdә
baronun yaxşılıqlarını zikri-xeyir ilә yad edib
deyir: "Bilmirәm hansı dil ilә bu sәrdarın
yaxşılıqlarını izhar vә şükrgüzarını
әda elәyim". Mirzә Fәtәli bu qulluğunda
ömrünün axırına kimi qalıb, sәdaqәt
ilә öz vәzifәsini yerinә yetirir vә bu ixlas
vә sәdaqәtin vә hüsn xidmәtlәrinin
әvәzindә polkovnik çini vә
neçә-neçә nişanlar alır. Qulluq
işlәrindәn fariğ olan zamanı asudә
vaxtlarını rus kitablarının mütaliәsinә
sәrf qılıb, xeyli mәlumat kәsb edir. Onun
artıq sevdiyi fәlsәfәyә, siyasi vә iqtisadi
elmlәrә dair kitablar imiş. Mәrhum bir neçә
davalarda öhdәsinә hәvalә olunmuş bәzi
mühüm vә ağır sifarişlәri kamalınca
yerinә yetiribdir. Mirzә Fәtәli
vәfat edibdir Tiflis şәhәrindә,
tarixi-mәsihiyyәnin 1878-ci sәnәsindә, fevral
ayının 28-ci günündә, altmış yeddinci
sinnindә; dәfn olunubdur Tiflisdә müsәlman
qәbristanlığında, cәnabi-hәqq
tәqsiratını bağışlayıb,
rәhmәtinә vasil elәsin. Amin!
*
* * *
*
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin fars
dilindә öz yazdığı tәrcümeyi-halı
1887-ci sәnәdә "Kәşkül" qәzetәsinin 43, 44 vә 45-ci
nömrәlәrindә dәrc olunubdur. Mәrhumun
tәrcümeyi-halına dair yuxarıda icmalәn verdiyimiz
әhvalata iktifa etmәyib, onun öz yazdığı
tәfsilatı fars dilindәn türkә
tәrcümә edib, necә ki, var eynilә burada zikr
edirik. Heyfa ki, "Kәşkül"ün 43-cü
nömrәsi ki, onda Mirzәnin
tәvәllüdündәn 22 sinninә çatınca
başına gәlәn qәzavü qәdәr
yazılıbdır, tapılmadı. 44-cü nömrә
axund Hacı Әli Әsgәrin hәccdәn
qayıtmağından başlanır, bu sayaq:
"Әlqissә, ikinci atam Axund Hacı Mirzә Әli
Әsgәr hәccdәn müraciәt elәdi. Ondan
sonra mәn dә Nuxaya gәldim vә bir neçә
vaxt әrәb dilindә yazılmış kitabların, o
cümlәdәn Şeyx Bәhayi-әleyhirrәhmәnin "Xilasәtül-hesab"
adında yazılmış kitabının
mütaliәsinә mәşğul oldum. Bu әsnada Nuxa
şәhәrindә rus mәktәbi
açıldı. İkinci atamın icazәsi ilә rus
dilini öyrәnmәk üçün bu
mәktәbә girib, bir il burada tәlim alıb
çıxdım, çünki yaşım artıq idi
vә bir ildәn ziyadә burada oxumağa qadir olmadım.
Bir ildәn sonra 1834-cü tarixdә ikinci atam özü
ilә mәni götürüb Tiflisә apardı vә
burada sәrdar Baron Rozenә әrizә verib
tәvәqqe elәdi ki, mәni öz
dәftәrxanasında Şәrq dillәrinin
mütәrcimi mәnsәbinә qәbul elәsin
vә rus yazıçılarından bir nәfәrini
mәnim üçün kömәkçi tәyin etsin,
ta ki, rus dilindә biliyim artıb qüvvәt tapsın.
Bilmirәm hansı bir dil ilә bu sәrdarın, yәni
Baron Rozenin yaxşılıqlarını zikr edib
şükrgüzarını yerinә yetirim. Mәlәk
xasiyyәtli olan bu әmir ikinci atamın iltimasını
fovrәn qәbul edib, iltifat vә
mәrhәmәtlәrini mәnim haqqında zahir
qıldı ki, onları vәsf etmәkdә acizәm. O
vaxtdan bu günә kimi mәn Qafqaziya
sәrdarlarının hüzurunda
әlsineyi-şәrqiyyә mütәrcimi olub, hәr
birindәn әnvai-iltifat vә mәrhәmәtlәr
görmüşәm....
Xassә mütәvәffi general
feldmarşal knyaz Vorontsovdan razı vә şakirәm ki,
Baron Rozendәn sonra mәnim ikinci vәliyyül-nemәm
olubdur vә bu әmirü-kardan vә
rövşәnzәmirin iltifatının vasitәsi
ilә mәndә müsәnniflik qabiliyyәti büruz
edibdir. Altı komediya--yәni
tәmsil--türk-Azәrbaycan dilindә tәlif edib,
hüzuri-alilәrinә tәqdim etmişәm.
Cümlәsi mәqbul vә tәhsin olunub, әvәzindә
çox әnamlara nail olmuşam. Tәmsilatımı Tiflis
teatrında ki, onun da banisi knyaz Vorontsov olubdur, sәhneyi-tamaşaya
qoydular, hüzzari-mәclisdәn çox afәrinlәr
vә tәriflәr eşitdim. Ondan sonra "Yusif
şahın hekayәtini" yenә türk dilindә
tәsnif etdim. Bu yeddi tәsniflәrim rus dilinә
tәrcümә olunub çapa verildi vә onların
haqqında Berlin vә Peterburq jurnallarında xeyli
tәrifnamәlәr yazılıbdır.
1857-ci tarixi-mәsihiyyәdә islam
әlifbasının tәğyiri babindә bir kitabça
fars dilindә yazmışam. Mәzkur әlifbanın
tәğyiri vacib vә mühüm әmrlәrdәn
olmağını xeyli dәlillәr vasitәsi ilә
sübuta yetirmişәm. 1863-cü tarixdә Qafqaz canişini
imperatorzadeyi-әfxәm veliki knyaz Mixail Nikolayeviçin
icazәsi ilә bu xәyalımı elan etmәk
üçün İstambula azim oldum. Cәmi sәfәr
xәrcimi veliki knyaz öz xәzinәsindәn
mәrhәmәt elәdi vә vәziri Qruzenştern
İstambulda olan rus sәfirinә bir kağız yazdı
ki, mәnim mәtlәbimin әncama yetmәyi
üçün Osmanlı dövlәtinin övliya vә
әrkanından tәvәqqe elәsin ki,
lazimeyi-tәqviyәt vә müavinәti müzayiqә
etmәsinlәr.
Әlifbanın tәğyiri babindә
tәrtib qıldığım kitabçanı rus
elçisinin draqomanı müәrrifliyi ilә
sәdrәzәm Fuad paşanın hüzuruna pişnәhad etdim
vә yazdığım tәmsilatı vә Yusif
şahın hekayәsin dә nişan verdim.
Kitabçamı sәdrәzәm
hәzrәtlәrinin әmri ilә osmaniyyәnin
cәmiyyәti-elmiyyәsindә mülahizә edib,
hәr bir xüsusda mәqbul vә müstәhsәn
gördülәr vә lakin icrasına icazә
vermәdilәr. Bu sәbәbә ki, kitabçada
qәrari-sabiqi üzrә hüruflar bir-birinә
culaşır vә kәlmәlәrin tәrtibindә
çәtinlik müşahidә olunur. Bu irada cavabım bu
oldu ki, belә olan surәtdә lazımdır islam
әlifbasını bilkülliyyә tәrk edib,
avropalıların üsuli-xәttini götürmәk
vә yazını soldan sağa yazıb, oxumaq vә
nöqtәlәri bilmәrrә saqit etmәk vә
hürufların şәklini latın hәrflәrindәn
intixab edib, tәzә әlifba tәrtib eylәmәk
vә hürufi-müsәvvәtәni
hürufi-samitәnin yanına yazmaq. Hәqirin bu rәyini
İstambul ülәma vә vüzәrası öz
fәhm vә qanacaqlarına müvafiq görmәyib,
qәbul etmәdilәr vә orada olan İran
vәziri-muxtarı Mirzә Hüseyn xanın mәnim barәmdә olan
qәdimi әdavәti büruz edib, İstambul
vәzirlәrinin әdәmi-müvafiqәtinә
sәbәb oldu. Xülasә, mәramimә
çatmayıb, İstambuldan geri qayıtdım.
Dövlәti-Osmaniyyәdә
әgәrçe müsәlman әlifbasını
tәğyir etmәk fikrim qәbula keçmәdi, amma bu
zәhmәtimin әvәzindә mәnә
Mәcidiyyә nişanı fәrmani-tәhsin ilә
әnam olundu. Mirzә Hüseyn xandan İstambulda xeyli
mәrarәt vә küdurәtlәr çәkdim
ki, onların hamısını zikr etsәm baş
ağrılığı olar. Müşarileh sabiqdә
Tiflis şәhәrindә öz dövlәtinin konsulu
idi vә mәlum oldu ki, batindә mәnim ilә
böyük әdavәti var imiş, vәli onun
әdavәtindәn mәn qafil idim vә onu
özümә dost hesab edib, evindә mәnzil etdim. Axırda
әdavәtini büruz edib, mәni cәmi Osmaniyyә
vәzirlәrinin nәzәrindә islam dini vә
dövlәtlәrinin bәdxahı nişan verdi. Necә
ki, mәlum oldu, onun әdavәtinin sәbәbi bu
imiş ki, guya mәn öz tәmsilatımda
iranlıların әxlaqi-zәmimәlәrini hәcv
qılmışam, vәhalonki drama dair әsәrlәrin
şәrti vә xüsusәn komediyanın
tәqazası xәlayiqin eyblәrini vә
әxlaqi-zәmimәlәrini eyni ilә
göstәrmәkdir. Çün müşarileyh drama
fәnnini vә onun şәrtlәrini anlamayır vә
ülumi-dünyәviyyәdәn bilkülliyyә
bibәhrәdir va hiylә vә tәzvirdәn, büxl-hәsәddәn
vә hirs-tamahdan başqa bir şeyә qabiliyyәti yoxdur;
ona binaәn belә qiyas elәyir ki, mәnim bu
hәrәkәtim iranlılara nisbәt büğz vә
әdavәtimdәn naşıdır. Onun belә
әdavәti zahir olandan sonra evindәn çıxıb,
özgә bir yerdә mәnzil etdim.
Tiflisә qayıdandan sonra
әlifbamızın qüsuru vә tәğyiri
barәsindә tәzәdәn yenә bir kitabça
Tehrana göndәrdim. Bu kitabçada
hürufi-müqәttәәni
hürufi-müttәsilәyә tәrcih etdimsә
dә, yenә ülәmanın qorxusundan
rәsmi-xәtti sabiqi-qәrar üzrә sağdan sola
yazmağı nişan verdim. Tehranda hәmçinin mәnim
bu fikir vә tәsәvvürümә mültәfit
olmadılar vә bu mәsәlә әlan
tәrәqqipәrvәrlәr ilә mühafizәkarlar
arasında İstambulda mayeyi-mübahisә olub, bir
mәqamda qәrar tutmayıbdır.
Digәr әlifba mәsәlәsinin
üstündә qeyri bir kitabça yazıb öz
dövlәtimin böyüklәrinin icazәsi ilә
osmanlı dövlәtinin sәdrәzәmi olan Әli
paşaya Tiflisdәn göndәrdim. Bu kitabçaya
әlavә olaraq osmanlı danişmәndlәrindәn
Suavi әfәndinin әlifba barәsindә
yazdığı tәnqid (kritika) dәxi qoşulmuşdu.
Vәli bu kitabça da bisәmәr qaldı.
Әlifbanın tәğyiri xüsusunda bu qәdәr
sәy vә güzarişim nәticәsiz
qaldığını fars dilindә yazılmış bir
mәnzumәdә bәyan etmişәm.
Bu macәradan sonra Rzaqulu xanın ki,
"Hidayәt" tәxәllüsü ilә
mәşhurdur, "Rovzәt-üs-sәfaya"
mülhaqat tәrzindә yazdığı tarixә
müxtәsәr bir (kritika) tәnqid yazıb Tehrana
göndәrmişәm vә bundan bir sәnә
keçmiş "Süruş" tәxәllüslü
Tehran şairinin ki, Mәliküş-şüәra
lәqәbi ilә şöhrәtlәnmiş idi,
yazdığı bir qәsidәyә tәnqid yazıb,
öz aşinalarıma Tehrana göndәrdim.
Әlan ki, 1878-ci ildir, ömrüm
altmışdan keçibdir vә rus dövlәtinin
mәrhәmәtindәn irәliki xidmәtdә
qalıb, onun lütf vә himayәtindәn
bәhrәmәndәm".
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin öz
yazdığından görünür ki, müsәlman
әlifbasının tәğyir vә tәbdili onun
baş fikirlәrindәn olub, bu yolda artıq sәy vә
tәlaş etmişdir. Amma çifayda, bir
tәrәfdәn, qәflәt vә cәhalәt
vә digәr bir tәrәfdәn,
qәrәzi-şәxsi büxl vә hәsәd bizim
camaat vә millәt işlәrinin çoxuna mane
olduğu kimi, mәrhum Mirzәnin dәxi bu gözәl
fikrinә mane olub, onun bu qәdәr çәkdiyi
sәy vә zәhmәti sәmәrәsiz qoyub.
Әgәr hürufatımızın qüsuru babindә
söz açıb mәtlәbә tul vә tәfsil
versәk, әsil mәtlәbdәn bir az kәnar
düşәrik vә kitabçamızda o tәfsilata yer
tapılmaz. Vәli bununla belә bu mühüm
mәsәlә barәsindә dinmәyib keçsәk
vicdanımız bizi rahat qoymaz. Әlifba xüsusunda
filcümlә öz rәyimizi bildirmәk istәyirik.
Әrәbdәn
götürdüyümüz sillabi xәttdә o
qәdәr qüsur vә nöqsanat var ki, tәhrirә
sığası vә tәqrirә gәlәsi deyil vә
biz müsәlmanların tәrәqqi vә tәala
yolunda Avropa әhlindәn dalda qalmağımızın
böyük sәbәblәrindәn birisi dә
hәmin bu mayeyi-sәadәt vә
mәbdәi-tәrәqqimiz olan oxumaq vә yazmaq alat
vә әsbabının qüsur ilә dolu
olmağıdır. Bir әlifbanın ki, irab vә
hәrәkәsi vә qәdәri-kәfafincә
hürufi-müsәvvәtәsi vә müәyyәn bir
şәkildә hürufatı olmaya vә qәdim
misirlilәrin heroqlifinә bәnzәyib, bir
kәlmәnin neçә cür oxunmağına yol
verә, әlbәttә, onun bu tәrәqqi
әsrindә bәqası sәlah deyil vә nә
qәdәr tәbdil vә tәshihinә tez
çarәlәr bulunsa, bir o qәdәr dә
irәli düşәrik, dünya vә axirәt
işlәrimiz qaydaya düşüb öz yolu ilә rast
gedәr. Ülum vә fünundan ki, bu qәdәr
bәhs edib, mәclis vә mәhfillәrdә
danışırıq, qәzet vә jurnallarda
yazırıq vә heç biri bizim üçün
müyәssәr olmur, hürufimiz tәbdil olduqda qiylü
qalsız, asan vәch ilә onlardan bәhrәmәnd
vә mәnfәәtbәrdar olarıq.
Xәtti-alfabiti ki, Avropa millәtlәri
arasında icra vә istemal olunur, cәmi dillәrdә
olan sövtlәri әksiyi--otuz, artığı--otuz
beş әdәd hәrflәrin vasitәsi ilә
әda elәyir. Az-çox tәrbiyәli adam
әcnәbi millәtin xәtti-alfabiti ilә tәrtib
olunmuş әlifbasını üç-dörd saatın
әrzindә öyrәnib oxumağa başlar. Bisavad
uşaq bir-iki ayın müddәtindә oxuyub yazmağa
qadir olur. Bir adam xәtti-alfabiti ilә yazılmış bir
sәhifәni oxuya bilsә, haman xәtt ilә
basılmış kitabların hamısını düz
vә asan oxuya bilәr. Amma bizim çox dәrin oxumuş
mollamız aşina olmadığı kitabı oxumaqda acizdir.
İki sәtr güc ilә oxuyub duruxur. Eşitmәdiyi
bir sözü düz oxuya bilmir. Buna sәbәb,
әlbәttә, bizim sillabi xәtti ilә tәrtib
olunmuş әlifbamızdır. Burada hәqiqәt gün
kimi aydın vә rövşәndir vә
әqli-sәlim sahiblәri bunu inkar edә
bilmәzlәr. Amma avamlığın zoru, adәt vә
ayinin gücü bizim canımıza bir dәrәcәdә
sirişt edibdir ki, hәqiqәti görüb, tәsdiq
vә qәbul etmәkdә aciz olmuşuq.
Kömürә ağ, qatığa qara deyә-deyә
qalmışıq.
Hәr halda piyada atlıya vә atlı
dәmir yol (vapor) ilә gedәnә yoldaş olmayan kimi,
biz müsәlman qövm vә millәtlәri dәxi
qәdim heroqlif şәklindә düzәlmiş
әlifbamız ilә mәdәniyyәt
alәmindә Avropa әhalisinә yoldaş deyilik vә
ola da bilmәrik. Mәrhum Axundov bu barәdә yazır:
"Әgәr islam xalqlarının әlifbası sillabi
deyil, alfabiti olsaydı, özü dә soldan sağa
yazılsaydı, mәdәni tәrәqqi alәmindә,
heç şübhәsiz ki, islam xalqları Avropa
xalqlarından irәlidә olardılar. Çünki
mәdәniyyәt toxumu әvvәllәr islam
xalqlarının yaşadığı Şәrq
ölkәlәrindә göyәrmişdir. Lakin sillabi
әlifbanın çәtinliyi nәticәsindә elm
vә maarif bu xalqların bütün tәbәqәlәri
arasında yayılmamış vә islam xalqları
yaşayan torpaqlarda toxumu çüruyüb zay olmuşdur.
Halbuki Avropada alfabiti әlifbanın asanlığı
nәticәsindә mәdәniyyәt vә elm
tәrәqqi etmişdir.
Min dәfә tәәssüf olsun ki,
islam xalqının dövlәt başçıları
öz әlifbalarının dәyişdirilmәsinin vacib
olduğunu dәrk etmirlәr vә gündәn aydın
olan bu mәtlәbi başa düşmürlәr. Halbuki
onlar yeni tәnzimat, dәmir yol çәkmәk, buxar
gәmilәri düzәltmәk, teleqraf xәtlәri
çәkmәk, hәrbi silahlarını
tәzәlәmәk vә bunlar kimi başqa mәsәlәlәr
haqqında uzun-uzadı danışırlar. Halbuki
bütün bunlar әlifbanı dәyişmәk
mәsәlәsinә nisbәtәn ikinci
dәrәcәli, bu mәsәlә isә hәr bir
yeniliyin bünövrә daşıdır. İnsanın
belә bir xalqın içәrisindә doğulması
vә haqqı anlaması böyük bәdbәxtlikdir.
Çünki o, haqqı öz xalqına başa sala
bilmәyib, dünyadan hәsrәt vә
kәdәrlә gedәcәkdir. İmza: Mirzә
Fәtәli Axundzadә".
Mirzә Fәtәli tәrtib
qıldığı әlifbasının Osmanlı vә
İran mәmlәkәtlәrindә qәbul
olunmadığını, avam vә kütahnәzәr
İran vәzirlәrinin, xüsusәn İstambulda
müqim İran sәfiri Mirzә Hüseyn xanın
büğz vә әdavәtini vә filcümlә
öz hali-dilini fars dilindә gözәl vә mövzun
bir mәnzumәdә bәyan etmişdir ki, eyni ilә
aşağıda dәrc olunur. Bu mәnzumә
Firdövsiyi-Tusi әleyhirrәhmәnin
"Şahnamә"si sәbkindә inşad olunubdur ki,
sahibinin fünuni-şerdә mahir vә xoştәb bir
şair olmağına şәhadәt verir. Mәrhum
Axundov mәnzumәnin ünvanını bu sayaq
başlayıbdır: "Qafqaz canişininin mütәrcimi
Kolonel Mirzә Fәtәli Axundzadәnin 1284-cü
ildә vәsf-halına dediyi mәnzumәdir".
Bu daimi olmayan dünyada mәnim ömrüm
Hәsrәt vә qüssә ilә
başa çatdı.
Vәtәn sevgisi üzündәn
Çox tәdbirlәrә әl atdım.
Ancaq sәyim bir nәticә vermәdi,
Bu әsrdә bir könül sahibi
görmәdim.
Türklәrin vә İran
torpağının böyüklәri
Hamısı Çin xalqı kimi
yatmışdılar.
Cavanlığım getdi, qüvvәm
puç oldu,
Zövqlü vә ehtiraslı bir cavan
görmәdim.
Dәniz yolu ilә Ruma sәfәr etdim,
Yeni alifbanı o ölkәdә
Bütün dövlәt
başçılarına göstәrdim.
Xәyalım çiy deyildi, çox
pişkin idi.
Birәr-birәr mәnә "Yüz
sağ ol!" dedilәr.
Dünya gözümdә behişt
bağına döndü,
Mәnә böyük cәlal
düzәltdilәr,
Şaha layiq peşkәşlәrlә
әzizlәdilәr.
Dünya muradımca idi, fәlәk
mehribandı.
O dәqiqәdә sәadәt
mәnimlә hәmnәfәsdi.
Birdәn bir sarı üzlü kişicik
Mәnim arzu piyalәmә zәhәr
damızdırdı.
Onun vәzirlәrin yanına yolu vardı,
Mәni dinin vә dövlәtin
düşmәni kimi qәlәmә verdi.
O natәmiz kişi bu ittiham ilә
Mәni hәr kәsin yanında
xatırlayırdı.
O, türklәri dәhşәtә
saldı,
Dövlәt şurası
başçılarını qorxutdu.
"On illik zəhmәtim onun
sayәsindә heç oldu,
Yerdәn sızıltımı göy
eşitdi.
Pak allah mәnim kömәyimә
çatsın,
Qiyamәtdә ondan mәnim qisasımı
alsın".
* *
* * *
Çarәsiz Rum torpağından
qayıtdım,
Orada qalmaq mәnim üçün uğursuz
idi.
Bu nәticәsiz gedib-gәlmәk
haqqında
Oradan Tehrana xәbәr göndәrdim.
Elmlәr vәzirinin adına yoldan
Ürәksevәn bir mәktub yazdım.
Yeni әlifbanı ona nişan verdim,
Onun üçün behiştә yeni bir
qapı açdım.
Bilmirәm onun hümmәtimi alçaq idi,
Ya o, gecә-gündüz sәrxoş idi;
Bu vәzir mәnә cavab vermәdi,
Mәqsәdim üçün әl
tutmadı.
Başqa bir vәzir dә dodaqlarını
tәrpәtmişdi,
Bu mәsәlә haqqında öz fikrini
demişdi
Ki, biz İran xalqı kiçikdәn
böyüyә qәdәr,
Atәşpәrәstdәn xristianadәk, farsdan türkә
qәdәr,
Hamımız zirәk vә mәrifәt
sahiblәriyik.
Zәka üzündәn hәmişә
fikirdәyik.
Yazının çәtinliyindәn qorxumuz
yoxdur,
Çala-çuxurdan çıxmaq
üçün korlara yol göstәrәn lazımdır.
Heç kәsdәn yeni yazı qәbul
etmәrik,
Bizim öz yazımız vә öz fikrimiz
kifayәtdir.
Sonra bu fikri ilә güvәnmişdi,
Әlinin içi ilә saqqalını
tumarlamışdı.
O mәclisdә sıra ilә oturanların
hamısı
Ona demişdi: "Sağ ol, ey fikir deyәn!
Doğru sözünә min afәrin olsun!
Hikmәtdә sәnә heç kәs
bәrabәr ola bilmәz,
Qәlbin işıqlıdır, sözün
sağlamdır,
Onu rәdd etmәk üçün
Әrәstu belә cavab tapmaz",
Tәәssüf ki, gözәl
xasiyyәtli şahәnşahın
Vәzirlәrin axmaqlığından
xәbәri yoxdur,
Heyif ki, fәrasәtli vә huşlu
şahәnşah
Heyvәrәlәrin işindәn sakit
oturur.
Heyif ki, әdalәtli hökm verәn
Bu әlifbanı başdan-başa
görmәdi,
Heyif ki, onun parlaq dövründә
Abırlı bir vәzir görmәdik.
Hamısı tamahkar, hünәrsiz,
ağılsızdırlar,
Kim onların adını yaxşılıqla
çәkәr?
Hәrçәnd onun dövrünün
başlanğıcında
Şәrqdә İldırım kimi bir
vәzir parladı,
Ancaq o, ruslar ölkәsindә vәzirlik
edәn
Boris kimi bir vәzir idi.
Bütün işlәri şahın
qarışacağı olmadan gördüyü
üçün,
Ömrü Boris kimi zay oldu,
Bu rәmzi bu padşah anlarsa,
Onun ömrü günәş vә ay kimi
olsun
Ki, dövlәt millәtin
pәrәstarı olmalıdır.
Millәt dövlәtin pәrәstarı
olmamalıdır.
Ey Keyqubadın taxtında
әylәşәn,
Onun üzәrindә şahlığın
daimi olsun,
Eşitdinmi ki, rus ölkәsindә
Hümmәtlә, qeyrәtlә, namusla
Aleksandr rus millәtinә nә
yaxşılıq etdi?
Ad çıxarmaqda dünyada kişi oldu,
Eşitdinmi ki, Palmerston
Britaniyalılar üçün nәlәr
etdi?
Sәn Vilhelmi,
O ağıllı, elm sahibi kralı
eşitdinmi?
Zәhmәt vә çalışmaqdan bir
an belә rahatlanmır,
Ona görә dә dövründә
mülkü behişt kimidir,
Sәn Bismarkı eşitdinmi
Ki, başını göylәrә
yüksәltdi?
Onun fikrindәn nә cür tәdbirlәr
baş verdi?
Vәtәni uğrunda müharibә etdi.
Eşitdinmi ki, inişil, Haribaldi
Öz ay üzlü arvadı ilә
Nә kimi cәsarәtli
müharibәlәr etdi,
Vәtәnini yadlardan
tәmizlәtdi.Hәr yerdә ki, o döyüşlә
mәşğul idi,
Arvadı arxasında ona kömәk idi.
Sәn Linkolnun
Canını millәtә necә qurban
etdiyini eşitdinmi?
Tyeri eşidibsәnmi ki, indi
Onun ömründәn sәksәn il
keçir.
Vәtәni üçün
hәmişә kәdәrlidir,
O, pul vә rahatlıq qayğısında
deyildi,
Ey padşah, vәzirlәrin nә
etmişlәr?
Onların işinә özün şahid ol!
Vәzirlәrin nöqsansız bir iş
görmәmişlәr,
Onlar gah qarınlarının
dәrdindәdirlәr, gah kisәlәrinin.
Elә isә onlar bir arpaya
dәymәzlәr.
Ey şahlar şahı, onları qapından
qov!
Elmli, düşüncәli vәzirlәr
axtar,
Nәcabәti burax, bacarıq axtar
Ki, mәmlәkәt yeni
bәzәklә
İstәdiyin qәdәr bәzәnsin.
Yeni әlifbanı işә salsınlar.
Xoşbәxtlik ağacını
meyvәlәndirsinlәr.
Ә z i z d o s t
u m R u h ü l q ü d s
ә x i t a b
Çox şikayәt etdim, söz uzandı,
Vaz keçdim, bir daha sәni
görmәyәcәyәm.
Bu işi, bu zәhmәt vә
xәstәliyi başa çatdırmağı
Gәlәcәk nәslә
tapşırdım.
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin bu
mәnzumәsi Firdövsi әleyhirrәhmәnin Soltan
Mahmud Qәznәvinin haqqında yazdığı
hәcvә bәnzәyir. Hәr iki kәlamın
mәnbәyi bidadlıq vә әdalәtsizlikdәn
naşi şikvә vә nalәlәrdir. Axundov
ustadi-kamili olan Firdövsi-xoşnamә peyrәvilik
etmәkdә artıq mәharәt göstәribdir.
İran-zәmin vәzirlәrinә elә bir qara
lәkә vә hәcv sikkәsi vurubdur ki,
qiyamәtә kimi onu yumaq vә qazımaq ilә
getmәyәcәkdir. Bәli, doğrudur:
Çu şair berәncәd bequyәd hica,
Bәmanәd hica ta qiyamәt beca. [1]
[1] Tərcüməsi:
Şair incisə həcv deyər.
Həcv isə qiyamətə kimi qalar.
* *
* * *
Mirzә
Fәtәli Axundovun komediyalarına gәldikdә, qәti surәtdә
deyә bilәrik ki, Qoqol rus vә Molyer firәng dram
yazanlarının ustad vә pişrәvi olduğu kimi,
mәrhum Axundov da türk-Azәrbaycan әdiblәrinin
vә komediyanәvislәrinin
atası vә yol göstәrәni olubdur. Onun
komediyalarının mislini bizim Azәrbaycan türklәrinin
dram yazanları hәlә bu vaxtadәk kamalınca
yazıb yetirә bilmәyiblәr; vәli bunu dәxi
inkar etmәk olmaz ki, Mirzә Fәtәlinin
sayәsindә Nәcәfbәy Vәzirov vә
Әbdürrәhimbәy Haqverdiyev kimi
әhli-qәlәm, müqtәdir, sahibi-idrak vә kamal
dramnәvislәr vücuda gәlibdir. Bunların hәr
birisinin bir neçә komediyaları vә drama
mәxsus әhәmiyyәtli
әsәrlәri vardır ki, indiki mәişәtimizin bәzi
övza vә әhvalını eyni ilә göstәrir.
Hәr iki әdibin vә Mirzә Fәtәliyә peyrәvilik
edәn sair
dramnәvislәrin vücuda gәtirdiklәri
әsәrlәr barәsindә "Azәrbaycan
türklәrinin әdәbiyyatı" adlı
mәcmuәmizdә müfәssәl mәlumat verilir.
Komediya yazmaqda elm vә bilikdәn sәva
tәcrübә vә bәlәdiyyat lazımdır
vә bunlardan әlavә xudadadi bir qüvvә,
yaradıcı bir tәb, türk istilahınca, "allah
vergisi" lazımdır ki, bir yandan görüb eşitdiyini
götürüb yetirә bilsin vә bir
tәrәfdәn öz fikir vә xәyalı ilә
yoxdan var elәsin. Bu "allah vergisi", yoxdan vücuda
gәtirmәk qüvvәsi mәrhum Mirzә
Fәtәlidә kamalınca var imiş. Onun komediyaları
qövlümüzә möhkәm vә adil şahiddir.
Necә ki, Qoqolun Qorodniçisi, Xlestakovu vә
Dobçinski, Bobçinskisi hal-hazırda Rusiyanın bәzi
yerlәrindә müşahidә olunmaqdadırlar,
habelә dә Mirzә Fәtәlinin Hatәmxan
ağası, Hacı Qarası, Zalxası, Bayramı, Ağa
Kәrim Miyançısı, Molla İbrahimxәlili vә
qeyrilәri bu halda sağ vә salamat bizim içimizdә
dolanıb, hәr biri öz fel vә әmәllәrini
işlәtmәkdәdirlәr.
Mirzә Fәtәlinin komediyaları
yazılandan bu vaxta kimi altmış sәnә
keçibdir. Bu uzun müddәtin әrzindә ki, yarım
әsrdәn ziyadә eylәyir,
mәişәtimizdә çәndan tәrәqqi
mülahizә olunmur. Ata-babadan qalma köhnә adәt
vә ayinlәr üzrә güzәran edib, onların
batil әqidәlәrinә, kәsalәt vә
bәtalәtlәrinә varis olmuşuq. Bu axır
vaxtlarda şәhәrlәrimizdә az-çox
tәrәqqi vә tәmәddün әsәrlәri görünürsә dә, әhli-dәhatımız
necә ki,
әlli-altmış sәnә bundan müqәddәm
cәhalәt sәhrasında avara vә
sәrgәrdan
dolanırdı, indi dә haman qәrar üzrә
sәfil vә sәrgәrdandırlar. Onların nicat
vә sәlamәti üçün
çalışanlarımız yoxdur. Elm vә
tәrbiyә almışlarımız öz
mәnfәәti-şәxsiyyәlәrini
millәtimizin vә qaranlıqda qalan qardaşlarımızın
xeyir vә sәlahından müqәddәm tutub,
özlәrini şәhәrlәrә verirlәr.
Fikir vә xәyalları özlәri üçün
isti yer, mәdaxilli mәnsәb arayıb tapmaqdır. O
sәbәbdәndir ki, әlli ildәn bәri iki
qәdәm dә irәli yerimәmişik, bir
nöqtә üstündә donub qalmışıq. O
sәbәbdәndir ki, Hacı qaralarımızın
әdәdi gün-gündәn artıb
çoxalıbdır vә çürük bezi vә
qәdәki qumaş mal
adına imanları ilә bir yerdә satmaqdadırlar.
Şәhrәbanı xanımlarımız vә
Xanpәri nәnәlәrimiz hәr şeydәn
artıq cadu-bitiyә inanıb, kişilәrini aldatmağa mәşğuldurlar. Hatәmxan ağalarımız firәnglәr ilә bizim
tәfavütümüzü ancaq onlar bizim adәtimizә
müğayir olaraq
әllәrinә hәna
qoymamaqda,
başlarını qırxmamaqda, evdә
başı papaqsız oturmaqda,
xörәyi әllәri әvәzinә
qaşıq ilә yemәkdә görürlәr.
Heydәr bәylәrimiz cüt әkmәyi ancaq ermәni
peşәsi bilib, özlәrinin şan vә
şövkәtlәrini çapavula getmәkdә,
qәtl vә qarәtdә görürlәr. Molla İbrahimxәlillәrimiz
kimyagәrlik sәnәtini әldә bәhanә
edib, min cürә şәbәdәbazlıq ilә
avam xalqın әlindә olan nәqd vә cinsini alıb,
başlarına tәnbaku oyunu
gәtirmәkdәdirlәr. Ağa Mәrdan
halvaçı oğlu vә Ağa Salman
әlәkçi oğlularımız mürafiә vәkili olub,
xilafi-şәr vә bәd, bihesab işlәr tutub,
şeytanın әqlinә gәlmәyәn hiylә
vә fәsadları törәtmәkdәdirlәr.
Vә habelә, vә habelә.
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin
komediyaları mәişәtimizin tәәccüblü
bir aynasıdır ki, zahirimizi dә vә batinimizi dә
eyni ilә göstәrir. Müruri-әyyam ilә bu ayinәnin
üzünә toz qonubdur. Bu tozu silib, aynanın
üzünә seyqәl verәndәn sonra diqqәt
ilә ona baxsaq öz surәtimizi onda görәrik vә
bir-birimizi tanıyarıq. Batini alәmimizә,
әmali-namәşruә vә
әhvali-şәniәmizә dürüst diqqәt
yetirsәk, xәcalәt çәkib yәqin edәrik
ki, bu yarım әsrin müddәtindә uzaq
getmәmişik, cüzi dәyişikliyimiz olubsa, o da ancaq
zahiridir. İçәrimiz vә mәnәvi
tәrәfimiz haman irәliki qәrar üzrә
qalıbdır....
Odur ki, Mirzә Fәtәlinin
komediyalarını oxuyan bәsirәt әhli bir
tәrәfdәn gülürsә, bir tәrәfdәn
dә hәzin-hәzin ağlayıb göz yaşı
tökür. Gülmәk görünür, amma göz
yaşı dәrunidir, görünmür. Onun ağır
damcıları ürәyin üstünә
düşüb onu dәlir, yaralayır....
* *
* * *
Mәrhum Axundov komediyalarına
müqәddimә olaraq, ifadeyi-mәram üçün
komediya nә demәkdir vә nә qisim tәsnifatdan
ibarәtdir? Teatr nәdir vә ondan tәhzibi-әxlaq
vә adaba dair böyük mәnfәәtlәr
yetişmәyini müxtәsәrәn bәyan edir
vә türk imlası xüsusunda öz
tәsәvvüratını bildirib, komediyanı oxuyanlara
vә oynayanlara bir para lazım olan
dәsturül-әmәllәr verir.
Necә ki, mәrhum yazır:
"İnsanın tәbiәtindә iki ümdә
xasiyyәt qoyulubdur: biri qәm vә biri fәrәh.
Ağlamaq--әlamәti-qәm olduğu kimi, gülmәk
dә әlamәti fәrәhdir. İnsana bir
müsibәt üz verәndә qәmnak olur,
әgәr müsibәt ağır isә ağlayır
vә bilәks, ona bir şadlıq vә fәrәh
üz verәndә gülür vә könlü
açılır. İnsanın gülmәyinә vә
ağlamağına fәrәhin vә
müsibәtlәrin tәqrir vә tәhriri dәxi
sәbәb ola bilәr. Tәqrir vә tәhrir
surәtindә giryә vә xәndәyә
ümdә müәssir vәzi-hekayәtdir.
Әksәr övqat namәrğub vәz ilә zikr
olunan müsibәtdәn adam mütәәssir olmaz
vә lakin haman müsibәt özgә
pәsәndidә vәz ilә nәql olunduqda
kәmayәnbәği tәsir bağışlar,
necә ki, naqis vә kamil mәrsiyәxanların
mәclislәrindә bu iki keyfiyyәti biz mükәrrәr
müşahidә edirik. Әgәr
nәqli-müsibәt vә ya behcәt tәbai vә
әxlaqi-bәşәriyyәni kәmafilvaqe [bәyan]
etmәk ilә tәbiәti-müstәmiә
mәqbul vә müәssir dusdu, haman nəqlin vazeinə
və musənnifinə həkimi-rovsənrəvan və
arifi-təbaeyi-insani deyərlər və naqilinə suxənguyi-qabil...."
Burada naqili-süxәnguy vә
raviyi-şirinmәqal ilә bizim işimiz olmuyub da,
müsәnnifi haqqında, yәni mәrhum Mirzә
Fәtәli barәsindә kamali-cürәt ilә
deyә bilәrik ki, onun komediyalarını oxuduqda bizә
yәqinlik hasil olur ki, bunların müsәnnifi әlhәqq
"hәkimi-rövşәnrәvan vә
arifi-tәbaeyi-insanidir". Çünki bizim komediya
yazanların heç biri Mirzә Fәtәli kimi nә
ürәkdәn güldürür vә nә dә
doğrudan ağladır. Bu mәharәt vә
qabiliyyәt vә tәbaeyi-insana bәlәdiyyәt
ancaq o mәrhumun komediyalarında görünür.
Mәrhumun dramnәvislikdә izhar qıldığı
mәrifәt vә kamal doğrudan da vәsfә
gәlәsi deyil. Onun tәmsilatından hansı birisini
әlә alıb oxuduqda, olduğumuz övza vә
zamanı bilaixtiyar unudub, özümüzü
Mirzәyi-mәrhumun yazdığı zamanda, vәsf
qıldığı övza vә dәsgahın
içindә dәrk edirik, әfradi-mәclis guya bir-bir
gözümüzün önündәn vә әlvan
libaslarında gәlib keçirlәr. Biz onların
hәrәkәt vә sükunatını, necә ki,
var, müşahidә edirik, danışdıqları
söhbәti eşidib, gülәnlәr ilә
gülüb, ağlayanlar ilә ağlayırıq.
Timsal üçün Axundovun baş
komediyası hesab olunan
"Sәrgüzәşti-mәrdi-xәsis" adlı
tәmsilatı ilә ki, başqa ibarә ilә
"Hacı Qara" adlanır, oxucularımızı
tanış edib, Hacı Qaranın qaçaqlığa
getmәkdәn qabaq arvadı Tükәz ilә
danışdığı söhbәti necә ki,
var--mәqamında yazırıq! Bu әcibә
komediyanın keyfiyyәti beş mәclisdә bәyan
olunur.
Әvvәlinci mәclis vaqe olur Heydәr
bәyin obasından kәnar böyük bir palıd
ağacının dibindә, aydınlıq gecәdә.
Heydәr bәy yoldaşları ilә bir yerdә
istәyir gedib nişanlısı Sona xanımı
götürüb qaçsın. Bu barәdә
Sәfәr bәy ilә danışır.
Heydәr bәy qoçaq bir oğlandır
ki, öz el vә obasının içindә igid
adlanır, dava-döyüşdә, soyquntu vә
basqıntıda ad çıxarıbdır. Amma onun pulu yoxdur
ki, toy edib, nişanlısı Sona xanımı gәtirsin.
Heydәr bәy tәәssüflә keçmiş
zamanı yadına salıb deyir: "Hanı o gözәl
vaxtlar ki, hәr ayda bir karvan çapmaq, bir ordu
dağıtmaq olurdu. İndi nә qızılbaş
döyüşü var, nә osmanlı
döyüşü. Әgәr qoşuna getmәk
istәsәn dә gәrәk çıplaq
lәzgilәrin üstünә gedәsәn.
Әgәr yüz min zәhmәt ilә birisini
dağların dәlik-deşiyindәn çıxartsan, bir
dağarcıq vә bir kürkdәn başqa әlinә
bir zad düşmәyәcәk. Hanı osmanlı vә
qızılbaş döyüşü ki, bir vaxt
Qarabağı qızıl-gümüşә
boyamışdı. Belә bir döyüş olsun,
hamıdan irәli dәstә başında gedәn
mәn olum, bir hünәr göstәrim ki,
Rüstәmi-dastan da göstәrmәmiş olsun".
Sonra naçalnikin ona etdiyi buyruğu yadına
salıb deyir: "Qulaq as, gör naçalnik mәnә
nә deyir: "Heydәr bәy, rahat otur, quldurluq etmә,
yol kәsmә, oğurluğa getmә!" Peşiman olub
dedim ki, bu әmrә biz dә rağib deyilik. Amma siz
cәnaba lazımdır ki, bizim kimi nәcib
kimsәnәlәrә bir çörәk yolu
göstәrәsiniz. Naçalnik mәnә deyir ki:
"Heydәr bәy, cüt әk, bağ becәr,
alış-veriş elә".
Naçalnikin bu tәklifi Heydәr bәyin
damağına bәrk dәyir vә o, Sәfәr
bәyә şikayәt tәriqi ilә deyir: "Guya
ki, mәn Banazor ermәnisiyәm ki, gәrәk
gündüz axşamadәk kotan sürәm, ya
lәnbәranlıyam ki, qurd bәslәyәm vә ya
lәkәm ki, kәndlәrdә çәrçilik
edәm!"
Heydәr bәyә yoldaşı
Sәfәr bәy mәslәhәt görür ki, Sona
xanımı götürüb qaçsın vә toy
xәrci aralıqda itsin. Bu xüsusda Heydәr bәy dostu
Әsgәr bәyi dә mәslәhәtә
çağırıb imiş ki, mәslәhәt olsa,
gedib bir yerdә Sona xanımı götürüb
qaçsınlar. Amma bu işdә Heydәr bәyin
könlü yoxdur. Әvvәlәn, ehtiyat edir ki,
qızın ata vә anası gedib naçalnikә ondan
şikayәt elәsinlәr vә o yenә
tәzәdәn qaçaq düşsün vә saniyәn,
Heydәr bәy tay-tuşun vә el-obanın
tәnindәn qorxur ki, desinlәr Qurban bәyin oğlu toy
etmәyә pul tapmayıb, öz nişanlısını
götürüb qaçdı.
Әsgәr bәy dә qızı
götürüb qaçmağı yoldaşının
şәninә layiq görmür. Onun
mәslәhәti ilә sözü bir yerә qoyurlar
ki, ağcabәdili Hacı
Qaradan müamilәsi ilә pul götürüb, gedib
İrandan qaçaq malı gәtirsinlәr vә onun
qazancı ilә toy elәsinlәr. Bu
mәslәhәti Heydәr bәy öz
nişanlısı Sona xanıma deyir. Heydәr bәyin
sözlәri әvvәlcә Sona xanımın
әqlinә yerlәşmir ki, onun pulu olmaya-olmaya
qaçaq malını nә ilә alacaqdır vә
tәkid edir ki, haman gecә onu götürüb
qaçsın. Amma sonradan anasının sәsini eşidib,
tәlәsik Heydәr bәy ilә ayrılır vә
onun qaçaq malı almağa getmәyinә razı olur.
İkinci mәclis vaqe olur Ağcabәdi
kәndindә. Xәsis Hacı Qara dükanında oturub,
bazarın kәsadlığından vә malın
satılmadığından şikayәt edir. Şuşa
qalasında ona çit, qәdәk, bez satanın
qarasınca söylәnib, ağzına gәlәn nifrin
vә bәdduanı haqqında edir ki, ona çürük
mal satıbdır. Bu halda Heydәr bәy yoldaşları
ilә Hacının yanına mәlum mәtlәbdәn
ötәri gәlirlәr. Hacı Qara onları
müştәri hesab edib sevinir vә neçә
dәqiqә bundan irәli pislәdiyi çürük
malı başlayır tәrif etmәyә. Әsgәr
bәy deyir ki, biz parça almağa gәlmәmişik,
başqa bir mәtlәbdәn ötrü gәlmişik.
Bu sözlәrdәn xәsis Hacı mәyus vә
mükәddәr olub, istәyir ki, bir növ bunları başından rәdd elәsin.
Sonra mәtlәbdәn xәbәrdar olub vә az
vaxtın içindә yüz manat qazanc etmәk
sözünü eşidib sevinir vә bәylәrin
tәklifini qәbul edir. Hacı özü dә onlar
ilә Tәbrizdәn qaçaq malı almaq fikrinә
düşür vә sözü bu mәqamda qoyurlar ki,
hazırlaşsınlar vә Hacı lazım olan
qәdәr pul götürsün ki, haman gecә yola
düşsünlәr.
Hacı Qara cәld
dükanı bağlayıb
evinә gәlir. Әlindә açar
sandığın ağzını açır, torbadan
qızıl çıxardır. Üç yüz
qızıl sanıyıb, әlahiddә
kisәlәrә qoyur. Sonra gedir
tüfәng-tapancasını, xәncәrini,
qılıncını
gәtirir
yığır
qabağına. Bu halda arvadı Tükәz yetişir.
T ü k ә z--A
kişi, nә qayırırsan? Bu
yaraq-әsbabı qabağına niyә
tökübsәn?
H a c ı Q a r
a--Sәfәrim var, yola çıxacağam.
T ü k ә z--De görüm, hara
gedәcәksәn?
H a c ı Q a r
a--Sәnә demәli deyil.
T ü k ә z--Necә, demәli deyil? Quldurluğa ki getmirsәn, mәndәn gizliyirsәn?
H a c ı Q a r
a--Elә bir elә zaddır.
T ü k ә z--Bәs elә zad isә heç
vaxt gedә bilmәzsәn! Dur ayağa, get dükanına,
malını sat! (Yaraqları
yığışdırır).
H a c ı Q a r
a--Dükanı allah batırsın, malı yoxa
çıxsın, satılır mәgәr? Qoymazsan
başımın çarәsin görüm?
T ü k ә z--A
kişi, başına nә
gәlibdir ki, çarәsin görәsәn? Nә
danışırsan?
H a c ı Q a r
a--Dәxi nә gәlәcәk, evim yıxılıb
gedib. Düz yüz manat indiyәdәk zәrәrim var.
Boğazıma çörәk getmir!
T ü k ә z--Sәni görüm
boğazın elә tutulsun ki, su da ötmәsin, ay
göyәrmiş! Uşaq aşıq yığan kimi bu
qәdәr pulu yığıb nә eylәyәcәksәn?
Yüz il ömrün ola, yeyәsәn, geyәsәn,
içәsәn, sәnin pulun tükәnmәz.
Yüz manat zәrәrdәn ötrü nә
özünü öldürürsәn?
H a c ı Q a r
a--Min kәrә sәnә demişәm ki, sәn
arvadsan, get arvadlığına, mәnә
öyüd-nәsihәt vermә! Yaraqları yerә qoy!
(Әlini uzadıb tüfәng, tapancanı dartıb
alır).
T ü k ә z--Yәni sәn bu yaraqları
qurşanıb, olar ilә adam qorxudacaqsan? Bu tüfәng,
tapancanın iyirmisin üstünә götürsәn,
mәn bu arvadlığım ilә sәndәn qorxmaram.
Torpaq sәnin başına! (İki әlli başına
qarıyır).
H a c ı Q a r a--Sәni
lәnәtә gәlәsәn, arvad! Toxumunuz yer
üzündәn götürülsün. İtil burdan!.
T ü k ә z--Kişi, dәli olubsan?
Mәn evimdәn hara itilәcәyәm. De görüm
hara gedirsәn?
H a c ı Q a r
a--Cәhәnnәmә,
gora! Әl çәkmәzsәn?! Nә istәyirsәn
mәndәn?
T ü k ә z--Kaş, cәhәnnәmә,
gora indiyәdәk getmiş olaydın! O günü
görәrәmmi, toy-bayram edim. Çifayda, әzrailin
yolu yumrulsun, sәnin kimi murdarı yer üzündә qoyub,
gözәl cavanları qara torpaq altına yollayır.
H a c ı Q a r
a--Yer üzündә qalan murdarların biri sәn
özünsәn ki, tuği-lәnәt olub
keçibsәn mәnim boğazıma! Mәn
ömrümdә bir kimsәni incitmәmişәm, bir
kimsәyә zәrәr yetirmәmişәm. Mәn
niyә murdar oluram?
T ü k ә z--Bir kimsәyә
zәrәr yetirmәmisәn, xeyir dә
vermәmisәn. Ondan ötrü murdarsan ki, öz
malını nә özün yeyib içirsәn, nә
ailәnә mәsrәf edirsәn. Sәn ölsәn
heç olmasa arvad-uşağın doyunca çörәk
yeyәr.
H a c ı Q a r
a--Arvad-uşaq zәhirmar yesin!
T ü k ә z--Sәnin evindә
zәhirmar da tapılmaz. Olsaydı onu da qıyıb bizә
vermәzdin....
(Bu halda bәylәr çağırır:
Hacı, Hacı!)
H a c ı Q a r
a--Arvad, çәkil get, adamlar gәlir.
(Tükәz tez uzaqlaşıb, qapının
dalısından qulaq asır).
Üçüncü mәclis vaqe olur
Arazın kәnarında. Hacı Qara qaçaq malı
alıb, yoldaşları ilә geri qayıdan zamanı
Arazı keçәndә az qalır suya düşüb
boğulsun. Heydәr bәy kәmәnd atıb,
Hacının belinә salır vә
әnvai-müsibәt ilә çәkib
çıxardır. Bir az yol gedәndәn sonra
qaçaqçılar Ohan yüzbaşıya
üstünün on nәfәr yaraqlı-әsbablı
adamları ilә rast gәlirlәr. Bunlar isә
murovun hökmü ilә
Әylis ermәnilәrini soyan qaçaqları axtarmağa
çıxıblarmış. Heydәr bәy Ohan
yüzbaşının üstünә hücum edib elә
bağırır ki, öz qoçaqlığından
dәm vuran Ohan yüzbaşı özünü itirir
vә adamları ilә qaçıb dağılırlar.
Ermәnilәrdәn birisi (Sәrkis) Ohandan soruşur ki:
"Ay yüzbaşı, murov soruşsa ki, bir adama rast
gәldinizmi, nә deyәk?" Ohan yüzbaşı deyir
ki, soruşsa deyәrik: "Dәvә gördünmü,
qığını da görmәdik"....
Dördüncü mәclis vaqe olur Xonaşin
dәrәsindә, aydınlıq gecәdә. Hacı
Qara yoldaşlarından ayrılıb, yüklü atın
üstünә minmiş, nökәri
Kәrәmәli ilә Ağcabәdi sәmtinә
gedirlәr. Hacı Qara tәlәsir ki, özünü
kәndә yetirsin, ta ki, sabah firәng malını bazara
çıxarıb, baha qiymәtә satsın; amma Hacı
Qaranın arzusu hasil olmur. Xonaşin dәrәsindә
biçindәn qayıdan iki nәfәr tuğlu
ermәnisinә rast gәlir. Hacı Qara bunları murov
yasavulu hesab edib, başlayır
hәdәlәmәyә. Ermәnilәr hәr
çe sәy edirlәr ki, özlәrini ona
tanıdıb, fәqir biçinçi olmaqlarını
bildirsinlәr. Qorxaq Hacı Qara müqabilindә aciz,
әlsiz vә ayaqsız adamları görüb, onların
kim vә nәçi olduğunu bilmәk vә
sözlәrinә qulaq asmaq istәmir.
Burada mәrhum Axundov özünün xeyli
dәqiq vә qәlbşünas (psixologiya) elmindәn
baxәbәr olduğunu sübuta yetirir. Necә ki,
İspaniya әdibi Servantesin Don-Kixotu dәyirmanı
böyük bir pәhlivan hesab edib, onunla davaya girişir,
habelә dә Hacı Qara biçinçi
ermәnilәri murov yasavulları vә yainki quldur hesab
edib, istәyir onlara qalib gәlsin vә tәkid edir ki,
yaraqlarını yerә atsınlar. Ermәnilәr
oraqlarını yerә atıb deyirlәr: "Budu bizim
yarağımız". Hacı Qara inanmayıb,
tüfәngi bunların başının üstündә
atır, ermәnilәr bәrk qorxur, eşşәk
ürkür vә ermәninin birisi (Arakel) onun
üstündәn yerә yummalanır. Tüfәngin
sәsini murovun yasavulları eşidib, Hacı Qaranı
vә ermәnilәri tutub, murovun hüzuruna aparırlar.
Murovun hüzurunda Hacı Qara deyir ki, ermәlәr onu soymaq
istәyirdi. Ermәnilәr dәxi Hacı Qaranı
müttәhim edirlәr. Murovun hökmü ilә Hacı
Qaranı vә ermәnilәri dustaq edirlәr. Hacı
Qara başlayır ağlamağa: "Evin yıxılsın
mәnim evimi yıxan! Qan qusasan mәni qana çalxayan!
İmansız ölәsәn mәni bәlaya salan!
Mәn harda, divan harda! Mәn silistdәn
qaçırdım, yenә silistә düşdüm.
Çibindәn birәyәdәk başlayacaqdır soruşmağa.
De gәl boş-boş suallara cavab ver, gözlә ki,
axırı olacaq".
Hәr şeydәn artıq Hacı Qara rus
divanının "get-gәlindәn" qorxur.
"Zavtra-zavtra"nın hәddәn ziyadә olan
xәrc vә xәsarәtini tamahkar Hacı
nәzәrә alıb, başlayır uşaq kimi
ağlamağa. Bu bәlaların hamısı onun
başına tamahının gücündәn gәlir.
Tamah kişiyә o qәdәr güc gәtirir ki, rahat
kәsbini buraxıb, qaçaqçılıq kimi qorxulu
vә haram işә gedir. Burada az qalır ki, Araz
çayında axsın. Bu xatadan qurtarıb, evinә
yetişha-yetişdә murovların әlindә
dәstigir olur. Yәqinlik ilә demәk olur ki, Qoqol
Plyuşkinin xәsisliyini o qәdәr dürüstlük
vә mәharәtlә yazıb yetirә bilmәyib,
necә ki, mәrhum Axundov Hacı Qaranın xәsisliyini,
qorxaqlığını, zahiri vә batini alәmini
әdibanә tәhrir qılıbdır. Qoqolun
yazmağında bәzi mübaliğat vә
tәbiәti-insana uymayan sifәtlәr
nәzәrә gәlir. Amma Hacı Qaranın xülq
vә xasiyyәtindә, tamahkarlığında
zәrrә qәdәr dә kәm-kәsir yoxdur. Bu
tamahkar şәxsin mislini, yәqin ki, hәr bir
bәsirәt әhli indi dә görüb
müşahidә etmәkdәdir. Hacı qaralarımız
hala fot olub qurtarmayıbdır. Onların әdәdi
artır ki, azalmır.
Beşinci mәclis vaqe olur Heydәr bәyin
obasında. Heydәr bәy alaçığın
içindә oturubdur. Bundan bir gün irәli toy olub,
çöldә zurna, qaval çalınır. Cahıl
uşaqlar oynuyub oxuyurlar. Sona xanım Heydәr bәy ilә
şirin söhbәt elәyir vә ondan tәvәqqe
edir ki, bir dә gәzmәyә, oğurluğa vә
әyri yola getmәsin. Bu halda Hacı Qaranın arvadı
Tükәz daxil olub deyir: "A başına dönüm,
mәnim әrimin başına nә iş gәlibdir ki,
indiyәdәk nә özündәn vә nә nökәrindәn
bir xәbәr yoxdur?". Heydәr bәy
Tükәzә tәsәlli verir ki, qorxmasın,
gәlib çıxar. Bu әsnada qışqırıq
qopur, murov vә naçalnik üstünün atlıları
ilә alaçığı әhatә edirlәr.
Heydәr bәy qabağa çıxır. Naçalnik ona
deyir ki, Ohan yüzbaşının xәbәr vermәyi
ilә Әylis ermәnilәrini soyan odur. Heydәr
bәy deyir ki, "Naçalnik, belә mujikin
sözünә etibar edib, mәni bәdbәxt
etmә". "Mujik" sözü Ohanın
damağına dәyir. 20 il vilayәt
böyüklәrinә qulluq edib rizamәndlik
kağızı vә medal almağını
naçalnikә sübut etmәk istәyir vә bu
barәdә çox tul danışıb naçalnikin
övqatını tәlx edir vә öz üstünә
açıqlandırır.
Bu aralıqda Hacı Qaranı vә
biçinçi ermәnilәri gәtirirlәr. Vә
sonradan Hacı Qaranın nökәri Kәrәmәlini
yük ilә gәtirirlәr. Hacı Qara
Kәrәmәlini vә malının tutulmağını
görәn kimi yıxılıb özündәn gedir.
Naçalnik vә qeyrilәri bu hala tәәccüb
edirlәr. Amma Heydәr bәy keyfiyyәti anlayıb, olan
әhvalatı kәmayәnbәği naçalnikә
söylәyir vә qaçaqlığa getmәyinin
sәbәbini bәyan edir. Bu әsnada Sona xanım
irәli yeriyib deyir: "Başına dönüm, bizi
padşahın başına çevir! Qul xәtasız,
ağa kәrәmsiz olmaz. Yaz, bu işi yuxarıya bildir,
bәlkә mәnim göz yaşıma rәhm
elәyәlәr. Mәn dilimdәn kağız
verirәm ki, Heydәr bәyi heç bir yaman işә
qoymuyam".
Naçalnikә Sona xanımın
sözlәri tәsir edir vә o, Heydәr bәyi
yoldaşları ilә zaminә verir. Sona xanıma deyir ki,
sәnin gözәlliyinә vә göz yaşına
rәhm edib, Heydәr bәyi sәndәn ayırmadım,
ondan muğayat ol ki, yenә bir pis iş tutmasın. Sәnin
zaminliyin hәr bir kәsin zaminliyindәn etibarlıdır.
Xudahafiz deyib getmәk istәyәndә Hacı Qara deyir:
"Başına dönüm, naçalnik, murovun
yasavulları mәni tutanda cibimdәn yarım
abbasımı çıxardıblar, buyur versinlәr".
Naçalnik onun da tәvәqqeyini yerinә yetirir. Hacı
Qara başlayır ona dua etmәyә. Pәrdә
salınır.
Bizim bu kitabçamızda o qәdәr
genişlik yoxdur ki, Axundovun sair komediyaları ilә dә
oxucularımızı aşina edәk. Bu işi özgә
bir vaxta qoyuruq. Bundan maәda biz belә zәnn edirik ki,
әhli-savaddan az adam tapılar ki, Mirzә Fәtәlinin
komediyalarını oxumamış olsun vә bir dә
onlardan hәr birisi dәfә-atla sәhneyi-tamaşaya
qoyulubdur. Zaqafqaziyanın elә şәhәr vә
qәsәbәsi yoxdur ki, mәrhumun komediyalarından
biri, ikisi oynanılmamış olsun. Burada ancaq mәzkur
komediyaların adlarını yazmağa iktifa edirik.
1. "Hekayәti-molla İbrahimxәlil
kimyagәr". Keyfiyyәti dörd mәclisdә
bәyan olub itmamә yetir. Tәsnif olubdur hicrәtin
1267-ci tarixindә.
2. "Hekayәti-müsyö Jordan
hәkimi-nәbatat vә dәrviş Mәstәli
şah mәşhur cadugün".
Tәmsili-güzarişi-әcib.
Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olur.
Yazılıbdır 1267-ci sәnәdә.
3. "Hekayәti-xırs quldurbasan".
Keyfiyyәti üç mәclisdә bәyan olub
itmamә yetir. Yazılıbdır 1268-ci sәnәdә.
4.
"Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab".
Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti dörd
mәclisdә bәyan olub itmamә yetir.
Yazılıbdır hicrәtin 1267-ci sәnәsindә.
5.
"Sәrgüzәşti-mәrd-xәsis" (Hacı Qara).
Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti beş
mәclisdә bәyan olur. Yazılıbdır 1269-cu
tarixdә.
6. "Mürafiә
vәkillәrinin
hekayәti
şәhri-Tәbrizdә". Qәribә bir tәmsildir. Keyfiyyәti bәyan olur
üç mәclisdә. Yazılıbdır 1272-ci
tarixdә.
Әdәbiyyatın bu növü Mirzә
Fәtәli kimi qabil әdibin qәlәmindәn
әvvәlinci dәfә olaraq Azәrbaycan
türklәrinin arasında vücuda gәldikdә
cümlәni heyrәtә salır. Bu qisim
әsәrlәr, yәni komediya o vaxtacan
müsәlmanlar arasında görülmәmişdi.
Әvvәlinci imtahan, o da belә kamil vә gözәl
surәtdә, eybdәn xali, lәtafәt vә
mühәssinat ilә dolu; Azәrbaycan türklәrinin
dolanacağını, adәt vә adabının
ayineyi-hәqiqәtnüması. Әlhәqq, bunlar
xәzinә malıdır.... Odur ki, bu komediyalar
sәhneyi-tamaşaya qoyulduqda vә çapdan
çıxdıqda hamının fikir vә diqqәtini
öz tәrәfinә cәlb edir. Әcnәbi
qövm vә tayfaların gözü önündә
tәzә bir dünya açılır. O
sәbәbdәndir ki, bu komediyalar hәnuz türk
dilindә çapa verilmәmiş rus dilindә 1853-cü
tarixdә tәbdәn çıxır*. Bu komediyaların
şöhrәt vә sәdası artıq sürәt
ilә hәr yerә dağılır. Onların
barәsindә rus vә Avropa dillәrindә
çıxan jurnal vә qәzetәlәrdә
gözәl mәqalәlәr yazılır.
Çox çәkmir ki, Axundovun
komediyaları İran mәmlәkәtindә dә
şöhrәt kәsb edir. Şahzadә
Cәlalәddin Mirzәnin (sekretarı) kargüzarı
Mirzә Cәfәr onları türkdәn fars dilinә
tәrcümә edib, Tehranda çapa verir. Avropa
üdәba vә lisaniyyuni bu komediyalardan bәzini öz dillәrinә
tәrcümә edirlәr. 1882-ci sәnәdә
İngiltәrәdә
"Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab"
ingilis dilinә tәrcümәsi ilә bir yerdә
dәrc olunur. Bu tәrcümәyә әlavә olaraq
mәxsus lüğәt vә bir para qeydlәr
qoşulur. 1886-cı tarixdә mәşhur әdib Barbiye dö
Meynar Parijdә "Journal Asiatique" adlı
cәridәdә
"Hekayәti-İbrahimxәlil-kimyagәr"i çap
elәyir. 1889-cu ildә Stokholm lisaniyyun cәmiyyәtinin
jurnalında "Hekayәti-xırs quldurbasan" tәb
olunur vә haman sәnәdә Alfons Silyer ismindә bir
şәxs fars dilindә "Vәziri-xani-Sәrab"
ilә "Mürafiә vәkillәri"ni çap
etdirir vә yenә haman sәnәdә Vyana
şәhәrindә professor Vahrmund
"Hәkimi-nәbatat müsye Jordanı"ın fars
dilindәki tәrcümәsini lüğәti vә
bәzi qeydlәri ilә mәәn çap etdirir.
Bu komediyalardan әlavә, Mirzә
Fәtәli Axundov tarixi-islamiyyәnin 1273-cü
sәnәsindә ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1857-ci
ilinә mütabiqdir, "Aldanmış kәvakib"
vә yaxud "Hekayәti-Yusif şah" adında
qәribә bir hekayәt yazıbdır. Bu hekayәtin
vüqui Sәfәviyyә padşahlarından Şah
Abbasın zamani-sәltәnәtinә tәsadüf
elәyir. Bu tәәccüblü әhvalatın
hәqiqәtdә İran-zәmindә vaqe
olub-olmamasına söz verә bilmәrik. Amma
yәqinәn tәsdiq edә bilәrik ki, bu qisim
әhvalat orada baş verә bilәr. "Aldanmış
kәvakib"dә mәrhum Mirzә Fәtәlinin
ümdә mәtlәbi İran vәzirlәrinin
sırf avamlığını vә öz ali
mәnsәblәrinә әsla layiq
olmadıqlarını göstәrmәk imiş ki,
insafәn bu mәtlәbi müsәnnifi-mәrhum
böyük mәharәt vә ustadlıq ilә
bәyan edir. "Aldanmış kәvakib"i oxuduqda
yәqinlik hasil olur ki, İranın viran olmağına,
"Dövlәti-әliyyәnin" belә zәif
vә nәhif hala düşmәyinә
"ümәnayi-dövlәt" vә
"ülәmayi-kiram" vә
"vüzәrayi-zәviyül-ehtiram" olublar. Bu
hәqiqәt vә doğrunu Şah Abbasın
müqәrrәb vәzirlәri vә
әrkani-dövlәt onun hüzurunda
lisani-bәlağәtlә öz qüsurlarını,
dәnaәt vә sәfahәtlәrini kamali-iftixar
ilә bәyan edirlәr. Köhnә vә
şövkәtli İranı xarab vә pozğun hala salan
cahilanә tәdbirlәrini hüsn-xidmәt vә böyük
hünәr mәqamında qoyub,
dövlәti-әliyyәyә sәdaqәtlә
xidmәt etmәklәrini sübuta yetirmәk
istәyirlәr. "Aldanmış kәvakib"i oxuyandan
sonra Mirzә Hüseyn xanın mәrhum Mirzә
Fәtәli Axundova nisbәt olan büğz vә
әdavәti hansı mәnbәdәn qaynayıb
cuş etmәyi vazeh olur.
Axundovun dramnәvis
müsәnniflәrә vә hәqiqi әdibә
mәxsus olan istedad vә qabiliyyәtlәrindәn birisi
dә budur ki, öz tәmsilat vә hekayәtlәrindә
әhvalat vә güzarişatı söylәnәn
әşxasın hәr birini öz dili ilә
danışdırır. Әkinçidәn tutmuş
şaha kimi hәr hansı sinfin dilindәn söz
söylәyir isә, elә bir sayaqda söylәyir ki,
guya mәrhum haman o sinfin özündәndir vә yainki
onların sözlәrini eşitdikdә bir-bir sinәsinә
yığıbdır. Bu qabiliyyәtdәn әlavә
Mirzә Fәtәlinin dilindә elә bir
nәmәkrizlik, mәlahәt vә zarafәt var ki,
hәr kәs onun kәlamını oxuyur isә
könlü açılır vә dodağı altında
gülür. Mirzә Fәtәlinin tәbiәtindә
zövq vә xoştablıq mayәsi vә yaranmasında
zarafәt vә lәtafәt xәmirәsi olduğuna
binaәn hәmişә meyli zarafatçı,
lәtifәgu vә güşadәqәlb adamlar
ilә imiş. Mәzәçilik, zәrifanә
danışıb gülmәk onun
tәqazayi-tәbiәti olduğundan bәzi işlәri
vә danışıqları dәxi başdan ayağa
gülünc vә zarafәt imiş. Onun dilindәn
söylәnәn lәtifәlәri vә
türfә sözlәri cәm etsәk, gözәl bir
kitabça әmәlә gәlәr.
Şah Abbasın vәzirlәri
padşahın hüzurunda ulduzların
sәdәmәyi-üzәmasını dәf etmәk
üçün artıq vüqar vә tәmkin ilә
danışdıqları sözlәrә diqqәt yetirilsә,
hәmәn sözlәrin cümlәsi mayeyi-istehza
vә gülünc olmağına şübhә qalmaz.
Belә ki, mәsәlәn, sәrdar Zaman xan
özünün sahibi-әql vә tәdbir olmağını
hüzzari-mәclisә bәyan etmәk üçün
әsla mәtlәbә dәxli olmayan osmanlı
qoşununun İran üstünә hücum
elәmәyindәn söz açıb deyir:
"Әgәrçi bizim qoşunumuz da hesab vә
әdәddә taifeyi-Osmaniyyәdәn kәm deyil idi,
nәhayәt, mәnim heyfim gәldi ki, firqeyi-naciyәnin
qoşununu güruhi-zallәnin müqabilindә
tәlәfә verdirim. Ona binaәn әmr etdim ki,
Osmaniyyә sәrhәddindәn ta
nәhayәti-mülki-Azәrbaycan tamam dәhaqinin
ziraәtini xarab etsinlәr vә çarpalarını
qovub gәtirsinlәr, körpülәri
dağıtsınlar vә yolları pozsunlar. Vәqta ki,
Bәkir paşa (Osmanlı әsgәrlәrinin
sәrkәrdәsi) sәrhәddimizә daxil oldu,
әgәrçi müqabilindә bizim qoşundan bir
nәfәr görmәdi, amma yollar bir
mәrtәbәdә xarab olunmuşdu ki, әsla
özüylә topxana gәtirmәyә qadir olmayıb,
ancaq atlı vә piyadәsi ilә әnvai-zәhmәtdәn
sonra Tәbrizә varid oldu vә hәr
tәrәfә dәstә göndәrib,
zәxirә tәhsilinә iqdam etdi. Әlinә bir
hәbbә vә bir öküz vә qoyun
düşmәdi. Naçar üç gündәn sonra
üftan vә xizan, ac vә әfsürdә
Tәbrizdәn kusi-rehlәt döyüb qaçdı. Bu
tәdbir ilә mülki-İran taifeyi-biganәnin
hücumundan mәhfuz qaldı. Yolları pozmaq vә
körpülәri yıxmaq bir mәrtәbәdә
tәdbiri-müfid göründü ki,
dövlәti-әliyyә Bәkir paşa qaçandan
sonra dәxi belә sәlah gördü ki, onları
hәmişә bu qәrarda baqi qoysun, dübarә
taifeyi-biganәnin [hücum gәtirmәk] ehtiyatı
ilә. Bu tәriq ilә dövlәti-әliyyәnin
qoşunundan bir nәfәrin dәxi burnu qanamayıb,
әsakiri-mәnsurәnin cümlәsi hәmsayә
düşmәnlәrin v?hs?ti ucun salim qald?. Bel? isl?r
xususunda asitaneyi-?liyy?nin qoca iti t?dbir gost?rm?kd? aciz deyil! Amma
k?vakib il? muxalif?t etm?kd? ?qlim h?r bir ?lacdan qasir gorunur....".
Sәrdar Zaman xanın bu gunә öz
hüsn-xidmәtlәrini tәrif edib ağıllı
vә tәdbirli binagüzarlıqlarını vәsf
etmәyi doğrudan da adama gülünc gәlir:
"Әsakiri-mәnsurә"
"güruhi-zallәnin" hücumuna davam gәtirә
bilmәyib qaçır. Vәtәnin uğrunda, onun
mühafizәsi üçün bir damcı qan da
tökülmür. Bu heç! Amma öz әllәri
ilә vәtәnin viran olmağı,
әkinçilәrin ziraәti, bağbanların bağ
vә bostanları dağılıb alt-üstә
çevrilmәyi, mal-mәvaşinin pәrakәndәliyi,
yolların xarab olmağı, körpülәrin uçub
dağılmağı iftixar ilә şahın hüzurunda
söylәnir vә şahın
"asitaneyi-әliyyәnin qoca itinә" әsla
qәzәbi tutmur. Bu çox qәribәdir!
Sәrdari-rövşәnzәmirin tәdbir vә
sәlahdidi ilә yolların dağınıq vә
körpülәrin uçuq halda qalmağı bir
dәrәcәdә sәlah göründü ki,
onları bu qәrarda baqi saxlamaqlarına hökm olundu, zira
ki, "taifeyi-bikanәnin" hücumundan ehtiyatda olmaq
lazımdır.
Hәqiqәtdә hәm gülmәli
vә hәm ağlamalı halәtdir!
Ümuri-mәmlәkәt belә şәxslәrin
ixtiyarında olduğu әsnada abadiyi-vәtәn vә
tәrәqqiyi-mәmlәkәt
mümkünmüdür?
Xanemani ke, to başi mәhrәm,
Vay bәr siyrәti-an
әhli-hәrәm.[2]
[2] Tərcuməsi: Bir ailəyə ki sən
məhrəm olasan,
Vay o ailə uzvlərinin halına.
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov öz
әsrinin ürәfa vә üdәbası ilә
tanış idi vә cümlәsinә onun
hüsni-tәsiri var imiş. Xüsusәn, onunla
Qarabağın әn müqtәdir şairi Qasımbәy
Zakir tәxәllüsün mabeynindә dostluq vә
yaxınlıq var imiş. Zakir Qarabağ mahalında
vüquә gәlәn әhvalatdan vә orada sakin olan
ruhani sinfinin, ürәfa vә nücәba qisminin
әfal vә әmalından vә әlәlxüsus
elat әhlinin dolanacağından vә
övzai-mәişәtindәn mәlumat cәm edib,
cabәca gözәl vә sadә şerlәr
vasitәsi ilә yazıb,
dostuna göndәrәrmiş. Bәzi rәvayәtә
görә, "Hacı Qara" tәmsilatının
mәal vә mәzmununu filcümlә Mirzә
Fәtәliyә Qasımbәy
veribdir vә mәrhum
Axundov onu qәribә bir dona geyindirib, mәşhur "Mәrdi-xәsis"
komediyasını tәrtib qılıbdır.
Mәlum ola ki,
Qasımbәyin
bәradәrzadәlәrindәn Behbud adında bir
nәfәri qaçaqlığa qurşanıb,
Qarabağda çox fәsadlar törәdәrmiş.
Qasımbәy nahaq yerә bir neçә
bәdxahların tәhriki ilә divan
әmәlәsinin nәzәrindә müttәhim
olub, oğlanları ilә Qarabağdan sürgün düşür
vә bir neçә ay mәhbusvar Bakıda sakin olur.
Mәrhum Mirzә Fәtәli dostunun xilası
üçün çalışır vә axırda onun
tәmizә çıxıb vәtәninә
qayıtmağına sәbәb olur. Mәrhum Zakir bir
kağızında bu barәdә dostunu tәrif edib
yazır:
Aşina, müsahib, yar, hәmsayә
Lazımdır yetişә qövrә,
hәrayә.
Kitabәtin dәyәr
mülki-dünyayә,
Nә hacәt istәmәk simü zәr
sәndәn?
Tәk yaradıb sәni vahidi-yekta,
Әxlaqına, әtvarına
mәrhәba!
Neylәmişsәn Molla Sәfi,
Bәybaba,
Mәmnundur, әzizim, bu qәdәr
sәndәn.
O vilanın yoxdur bu yer tәk pisi,
Tәqәllübü, hәrzәkarı,
xәbisi;
Yaxşı gördüm tamam әhli-Tiflisi,
Razıyam, nәhayәt, biştәr
sәndәn....
Başqa bir namәsindә Qarabağın
tamamı әhvalını vә
keyfiyyәti-macәrasını cabәca yazıb,
namәni bu sayaq qurtarır:
Çәkilib köksümә dağlar,
düyünlәr,
Kafirә olmasın nәsib bu günlәr.
Qınamasın mәni könlü
bütünlәr,
Fikrim dağınıqdır, xatirim övraq.
Mәqsudumuz hasil olmadı bizim,
Yeksandır hicrindә
gecә-gündüzüm.
Bu bәdbәxtin halәtindәn,
әzizim,
Barı o vilada olgil göz-qulaq.
Gәrçi vilayәtdә çox idi
әhval,
Müyәssәr olmadı şәrh
edәm әlhal.
Bir parasın yazıb eylәdim irsal,
Bu şәrt ilә nә diş bilsin,
nә dodaq.
Ziyarәt eylәyib Şeyxülislamı,
Zakiri-hәzindәn yetir salamı,
Hacı Yusif, Molla Әhmәd tamamı,
Haçan ola bir dә deyәk, dan?saq?....
Zakirin Mirzә Fәtәliyә
yazdıqları mәktubat barәsindә Azәrbaycan
türklәrinin әdәbiyyatı xüsusunda
yazdığımız mәcmuәdә tәfsilәn
mәlumat verilibdir. Mirzә Fәtәlinin
Qasımbәyә nәzmlә yazdığı
kağızlardan ancaq birisi әlә düşdü ki,
burada dәrc olunur. Bu mәktubi-mәnzumәni mәrhum
Mirzә Fәtәli dostu Zakirә yazıbdır
ibtidai-mәhәrrәmdә, 1271-ci tarixdә, Mehdiqulu
xanın qızı Xurşudbanu bәyim Natәvan
haqqında. Mәlum olur ki, o vaxtlarda Qasımbәy
Xanqızına çox yaxın imiş.
Mirzәyi-mәrhumun yazdığı qafiyәlәr
zarafat tәriqincәdir:
Qasımbәy, eşitdim yaxın olubsan,
Xanqızına, axır nәdir bu rәftar?
Edibsәn xubları yüz yol imtahan,
Eylәrsәn onlara yenә etibar.
Yeyib otağında şamü nәharın,
Kәsdiribsәn yasdığının
kәnarın.
Eşidirsәn şirin-şirin
göftarın,
Kişi, sәnin, vallah, әcәb işin
var!
Dediyin qafiyә ona xoş gәlib,
Qaçan bәxtin indi sәnә tuş
gәlib,
Sevdalı başına tәzә huş
gәlib,
Tәәccüb eylәrәm
büsyar-büsyar.
Sәni pәrivәşlәr salıb bu
halә,
Döndәriblәr әlif qәddini
dalә,
Çәkәrdin onlardan hәmişә
nalә,
Nәdir yenә dildә әzbәr olub
yar?
Xanqızı mәhvәşdir, el bilir,
alәm,
Mәhvәşlәr atәşdir, bizik
ağlı kәm;
Yüz il xidmәt edә oda bir adәm,
Yenә düşәn dәmdә ona, bil,
yanar.
Xudadәn istәrәm versin muradın,
Yamanlığa hәrgiz çәkmәzәm
adın.
Yolunda zәhmәtin, rәnci-ziyadın,
Mәn çәkdim, o etdi mәni
şәrmsar.
Özgә cәfalarım dursun
kәnarә,
Nә lazım hәr birin salmaq
şümarә,
Xeyr işinә onun mәn o diyarә
Şadü xürrәm getdim, qayıtdım
bәs xar.
O qafiyәn mәnә çox etdi
әsәr,
Qalmadı könlümdә ondan bir
kәdәr.
Novcavandır, tәkdir iyzәdi-davәr,
Eylәsin
ömründәn onu kamgar.
Rәvadırmı çәkә
bixurdü bixab,
Bәstәri-möhnәtdә bu
qәdәr әzab?!
Duayi-xeyrinә eylәdin şitab,
Siz dә mәnim kimi hәr leylü nahar.
Belә pәriruyun, heç sәni tarı,
Rәvadırmı qәmdәn sola
üzarı?
Hәm xәlәfdәn xali ola
kәnarı,
Olsun ona mövlam yavәrü qәmxar.
Mәnim dә var gәrçi bir az
günahım,
Sәn get hüzuruna, ol üzrxahım.
Söylә ki, ey şahım, ay
qiblәgahım,
İncimә, gәr etdim şikayәt izhar!
Mirzә Fәtәlinin bu şerlәri
sadә vә rәvanlıqda Zakirin kәlamına
bәnzәyir. Bu şivәdә şer yazmağı,
çox ola bilәr ki, Mirzәyi-mәrhum Zakirdәn
әxz etmiş olsun. İbtidayi-kәlamda Mirzә
Fәtәli Xurşudbanu bәyimdәn bir azacıq
gilayә izhar edir. Bundan mәlum olur ki, onların
mabeynindә cüzi bir soyutluq әmәlә gәlib
imiş, vәli kәlamın axırında paki-zәmir
Mirzә öz xәtasına müqirr olub, dostundan
tәvәqqe elәyir ki, Xanqızının hüzuruna
gedib, üzrxahlıq etsin vә şikayәt izhar
qılmağından rәncidәxatir olmasın.
Mirzә Fәtәli mәrhumun bu
kağızı Xurşudbanu bәyimin
bәstәri-qәmdә mәrizә olduğu zaman
vә hala tәsadüf edir vә yәqinlik hasil olur ki,
Mirzәyi-mәrhum bu şerlәri Qasımbәyin
kәlamını oxuyandan sonra yazıbdır.
Qasımbәyin kәlamından belә mәlum olur ki,
Xurşudbanu bәyimin bir müddәt övladı
olmurmuş vә övlad ümidi ilә o
mәrhumeyi-mәğfurә özünә
müalicә etdirib, ondan naxoş olubdur. Bu әhvalın
doğru olmağı Zakirin vә Mirzә Fәtәlinin
qafiyәlәrindәn aşkara görünür. Zakir
yazır:
Sipehri-bәrinin hilalı sәnsәn,
Şәrafәtdә mәlәk
misalı sәnsәn,
Gülşәni-Xәlilin nihalı
sәnsәn,
"Barvәr istәrәm xudadan
sәni"!
Mәsihi çıxardan
әrşi-әlayә,
Salan üftadәlәr başına
sayә.
Yetmişdә İshaqı verәn
Sarayә,
Qurtarsın bu rәncü әnadan sәni.
(Xanqızının müalicә
etmәyinә işarә)
Çubi-çinn nәdir, qiblәsәn,
nәsәn?
Tәәccüb eylәrәm bu
әhvalә mәn.
Dәstgirin olsun Hüseynü Hәsәn,
Fәrağәt olasan cәfadan sәni.
Axundov yazır:
O qafiyәn mәnә çox etdi
әsәr,
Qalmadı könlümdә ondan bir
kәdәr.
Novcavandır, tәkdir, iyzәdi-davәr,
Eylәsin ömründәn onu kamgar!
Belә pәriruyun, heç sәni tarı,
Rәvadırmı qәmdәn sola
üzarı?
Hәm xәlәfdәn xali ola
kәnarı,
Olsun ona mövlam yavәrü qәmxar.
Mirzә Fәtәlinin, eşitdiyimizә
görә, yenә dә bir neçә türki vә
farsi әşarı vardır vә lakin
mәtәәssüf nә onları, nә Rzaqulu xan
Hidayәt tәxәllüsün tarixinә
yazdığı tәnqidi vә nә dә Tehran
şairi Süruş tәxәllüsün
qәsidәsinә tәhrir qıldığı
tәnqid mәqalәsini axtarıb tapa bilmәdik. Bu
әsәrlәri Axundovun fәrzәndi-giramisi mәrhum
Rәşidbәy bizә göndәrmәyi
vәdә etmişdi. Heyfa ki, ona da әcәldәn macal
olmadı.
Bu halda Mirzә Fәtәli Axundovun
tәvәllüdündәn yüz il (bir әsr) vә
vәfatından otuz üç sәnә (bir dövr)
gәlib keçir. Bu uzun müddәtin әrzindә biz
Azәrbaycan türklәri qәflәtdәn
ayılıb, necә ki, lazımdır,
özümüzü tanımamışıq, vәq vә
heysiyyәtimizi layiqincә dәrk etmәmişik,
milliyyәt vә bәşәriyyәt hissi
bizlәrdә ayılmayıbdır. Әsil vә
nәsәbimiz kimlәrdir, vәzifәmiz nәdir,
dünyada zindәganlığımızdan murad
nәdir?--bu qisim suallar başımıza gәlmәyibdir,
qәflәt vә kәsalәtimizә xәlәl
yetirmәyibdir. Filhәqiqә, әgәr biz
özümüzü tanıyıb bilsә idik,
şәrafәti-milliyyәmizin hifz vә izdyadına
çalışsa idik, bu qәdәr dalda vә töhmәtlәr
altında qalmaz idik. Biz dә sairlәr kimi öz millәt
qeydi çәkәnlәrimizin,
tәriqi-hidayәtә bizi dәvәt edәn
ülәmamızın, xoştәb vә müqtәdir
şairlәrimizin, eyblәrimizi zәrifanә
açıb göstәrәn әdiblәrimizin
qәdrini bilәrdik.
Mәrhum Mirzә Fәtәli rus
әdiblәrindәn vә dramnәvislәrindәn
mәşhur Qoqolun müasiri idi. Hәr iki әdib
zatәn psixoloq yaranmışdır. Bunlar adamların
boşluğunu, sәfahәt vә hәmaqәtini,
büxl, hәsәd, şәrarәt vә
fәsadını, zahiri vә batini alәmlәrini
görürlәrmiş. Zahirdә güldüklәri
adamların halına ürәkdәn yanıb
ağlayırlar vә onların әsәrlәrini
mütaliә edәn şәxslәrin
qәlblәrindә yatmış hisslәri oyadıb, mәhәbbәt
çırağını yandırırlar. Bununla
bәşәriyyәt alәminә böyük
xidmәt göstәriblәr.
Rus millәti Qoqolun qәdrini bilib, onun adı
ilә iftixar vә qәdrşünaslıq
vәzifәsini ifa etmәkdәdir. Amma biz
möhtәrәm vә bimisl әdibimizin haqqında
heç bir yaxşılıq etmәmişik vә bu anacan
o mәrhumun qәdr vә qiymәtini bilmәmişik.
Ancaq 1903-cü sәnәdә oktyabrın 27-dә
Bakı şәhәrindә cәnab
Әlimәrdanbәy Topçubaşovun vә mәrhum
Hәsәnbәy Mәlikovun vә sair
maarifpәrvәr şәxslәrin sәy vә
ehtimamı ilә mәrhumun komediyalarının tәb
vә intişarından әlli sәnә
keçmәklik münasibәti ilә bir
mәclisi-ceşn tәrtib olunub, mәzkur komediyalardan
"Hacı Qara" sәhneyi-tamaşaya qoyulmuşdu vә
"Kaspi" ruznamәsinin 232-ci nömrәsindә
cәnab Әlimәrdanbәy Axundovun
tәrcümeyi-halına vә
asari-qәlәmiyyәsinә dair әtraflı
mәlumat vermişdi. Bu ittifaq çәndan
әhәmiyyәtli olmasa da, bir növ qәflәtdan
ayılmağımıza şәhadәt verir.
Eşitdiyimizә
görә,
möhtәrәm
bәradәrimiz Әbdürrәhimbәy
Haqverdiyev mәrhum Axundovun yadigaranәsi üçün
tәrtib qıldığı әsәrindә onun
bahadırlarını ki, ibarәt ola Hacı Qaradan, İbrahimxәlil kimyagәrdәn, Mәstәli
şahdan, Teymur ağa vә qeyrilәrindәn, mәrhumun
özü ilә bir yerdә tamaşa sәhnәsinә
gәtirir vә burada onlar Axundovdan itab ilә sual
edirlәr ki, axır biz sәnә nә elәmişdik
ki, sәn bizi alәm içindә rüsva vә
bәdnam etmişsәn. Mәrhum Axundovun onlara cavabı
nә olacağı bizә hәlә mәlum deyil. Amma
biz bilmirik ki, o mәrhumun, ruhi-pakı bizim
müqabilimizdә durub bizdәn
sual etsә ki, mәn bu qәdәr sizin xeyir vә sәlahınız üçün çalışdım, eyblәrinizi açdım, tәrәqqi
vә sәadәt yolunu göstәrdim,
әlifbanızın islahına,
dilinizin
asanlığına
çalışıb, ömrümü
çürütdüm, bu qәdәr zәhmәt
vә küdurәtimin
әvәzindә heç mәni yad etdinizmi? Mәn
göstәrdiyim batil vә fәsad
әmәllәrinizdәn daşındınızmı,
cәhalәt çәngindәn xilas olmağa çalışdınızmı?....
Bu suallara, әlbәttә, bizim binalı
vә tutarlı cavabımız olmayacaqdır. Ancaq
xәcilanә bunu izhar edә bilәcәyik ki, bu anacan
biz qәflәtdә olduq, sәnin qәdrini bilmәdik,
kәrәm et, bizi әfv qıl. Bundan sonra
bacardığımız xidmәti haqqında müzayiqә
etmәrik, sәnin adına kitabxanalar vә
mәktәblәr güşad edәrik,
әsәrlәrini çap etdirib әbnayi-vәtәn
arasında yayarıq ki, onları mütaliә edib, amal
vә әfkarını bilsinlәr, nicat vә
sәadәt yoluna düzәlsinlәr....
1911.