QAZAX ŞAİRİ KAZIM AĞA SALİK
TӘXӘLLÜSÜN BARӘSİNDӘ BİR PARA
MӘLUMAT
"İrşad"ın 17-ci
nömrәsindә dәrc olunmuş müxәmmәsin
sahibi Salik tәxәllüslü şairin
naxçıvanlı olmağını idarә xәbәr
verib rәfi-iştibah etmişdir. Әgәr idarә
tәrәfindәn bu xәbәr verilmәsәydi,
yenә dә hәmin kәlamı keçmiş
әsrin şüәrasına nisbәt etmәk
olmazdı. Çünki şerin mәal vә
mәzmunundan vә şairin şivәyi-lisanından
aşkara görünür ki, bu nalә vә fәqanlar
indiki fәna halımız vә pәrişan övza
vә әhvalımız üçün edilәn
növhә vә nәvalardır ki, şair suzişli dil
ilә onları izhar edir.
Salik Naxçıvaninin bu әsәri
keçmiş şüәranın kәlamına әsla
bәnzәmir. Keçmişdәki şairlәrimizin
istilahında vәtәn, millәt, hürriyyәt,
qeyrәt, elm vә mәrifәt misilli sözlәr,
demәk olar ki, yox idi. Әgәr nüdrәtәn bu
kәlmәlәrdәn birisi istemal olunsa idi, o da
özgә mәnaya işlәnirdi. Keçmiş
vaxtın işi vә halı bir özgә, indiki
zәmanәnin tәqazası bir başqa.... Hәr nә
isә keçәk mәtlәbә.
Naxçıvanlı Razizadә Salik ilә Şıxlı
Kazım ağa Saliki bir-biri ilә qarışdırmaq cayiz
deyil.
"İrşad"ın 22-ci
nömrәsindә Qazaxdan cәnab A.Ğ. imzasında bir
şәxs Kazım ağanın barәsindә bir
neçә mәlumat vermişdir vә lakin onlar haqq
vә doğruya müvafiq olmadığından mәzkur
Kazım ağanın haqqında bir neçә söz
danışmağı lazım gördük.
Kazım ağa Salik, doğrudur, Qazax
mahalında Şıxlı qәryәsindә
tәvәllüd edibdir. Tәvәllüdü ittifaq
düşübdür hicrәtin 1195-ci sәnәsindә.
Vәli onun әsil vә nәsәbi
Şәmkirdәndir ki, indi Şamxor deyilir; anası dilbazlardandır.
Salikin babalarına Şeyxzadә deyirlәrmiş ki,
sabiqdә qazaxlı qәryәsindә sakin
olarlarmış. Sonradan Kazım ağanın babalarından
birisi Kür çayının yaxasında Şıxlı
qәryәsini binә etdiribdir vә şair orada
vücuda gәlibdir. Bu halda da Şıxlinskilәrin bir
parası Qazaxlıda vә bir parası Şıxlı
qәryәsindә sakindirlәr. Öz
әsil-nәsәbi barәsindә şair Tubu adında
bir sevgilisinin mәdhindә yazdığı şerdә
deyibdir:
Adım Kazım, vәli Salik lәqәb,
şeridә mәşhuram
Ki, әvtanım kәnari-Kür,
şikargahım Qarayazi.
Binayi-bixi-nәxl әslimiz Şәmkiridir,
amma
Vәli tifli-vücudumdur mәkidә
şiri-Dilbazi.
Şeyxizadә deyәrlәr
bizlәrә, gәlmiş Qazaxlıdan,
Şıxılı qәryәmizdir,
hәm bizik ol qәryә ezazi....
ilaxir.
Cәnab A.Ğ. yazır ki, Kazım ağa
iyirmi beş il bundan irәli vәfat edibdir. Belә deyil:
Kazım ağa vәfat edibdir hicrәtin 1258-ci tarixindә.
Qәmәri hesabı ilә onun vәfatından
altmış yeddi ildәn dәxi bir az artıq keçir. Mәrhumun
tarixi-vәfatı öz qәbrdaşı üstә
yazılıbdır. Mәlum ola ki, Kazım ağa Qarabağ
şairlәri Valehin vә Mәdәdov Mirzәcanın
vә qubalı Abbasqulu ağa Bakıxanovun müasiri olubdur.
Mirzәcana yazdığı bir şerindә onu tәrif
edib deyir:
Sәnsәn cahanda fikri-bikrlә
misli-Mәryәm,
Nola çıxarsa şerin İsatәk
asimanә.
Bu şairlәr isә 70-80 sәnә
bundan irәli vәfat edib dünyadan gediblәr.
Vә bir dә cәnab A.Ğ. yazır ki,
Salik oğlunun bәdәxlaq olmasını bilib, bir uzun
şer yazır vә axırında belә deyir:
Saliki dünyadan kәm etmә tarı,
Söylәnsin mәclisdә şirin
göftarı,
Bir zaman tapılmaz nәzmi-әşarı,
Deyәrlәr dünyadan Kazım gedibdir.
Bu şerlәrdә Kazım ağanın
oğlunun pisliyinә vә bәd övlad olmağına
bir işarә yoxdur vә bunların o mәtlәbә
әsla dәxli yoxdur. Bu şer çox uzun deyil. Bu
barәdә A.Ğ. sәhv ediblәr. O şer
qafiyәlәrdәn ibarәtdir ki, şairin eyş
vә sәfası, dәrd vә әlәmә
tәbdil olmağı babında deyibdir:
Mәn Tubiyәm, dövran mәnә
zülm etmiş,
İşvәm әksilibdir, nazım gedibdir.
Dәxi mәndәn kimsә şadlıq
ummasın,
Gördüyün söhbәtim, sazım
gedibdir.
Әlimdә dairә dövran elәrdim,
Çoxları özümә heyran
elәrdim,
Hәrdәm gәştә
çıxıb seyran elәrdim,
Qışım qayıdıbdır, yazım
gedibdir.
Gündәn-günә artar nә
ah-zarım,
Gülmәz üzüm, heç
açılmaz üzarım,
Necә әksilmәsin meyli-şikarım,
Әlimdәn tuyğunum, bazım gedibdir.
Baş götürüb burdan qaça
bilmәnәm,
Etdiyim iqrardan keçә bilmәnәm,
Dәrd budur ki, dәrdim aça
bilmәnәm,
Yar ilә bir gizli razım gedibdir.
Saliki
dünyadan kәm
etmә tarı,
Söylәnsin mәclisdә şirin göftarı,
Bir zaman
tapılmaz nәzmi-әşarı,
Deyәrlәr dünyadan Kazım gedibdir.
Kazım
ağa öz әsrinin
qabil, xoştәb
vә şirinkәlam şairlәrindәn birisi olmağı әşarından
anlaşılır. Әhibbalarından knyaz Plendova ki, o vaxtı Qazax
mahalının hakimi imiş, yazdığı bir kәlamında bәzi şairlәri belә tәrif vә tövsif qılıbdır:
Sәnә daim işim xeyr-duadır,
Әgәrçi saxlayan xalqı
xudadır,
Dәmadәm bülbüli-tәbim sәdası,
Sәhәrgahan sәnә mәdhü sәnadır.
Oxu
şerimi, ey mәhrumzadә,
Bilirsәn ancaq ixlasım sanadır,
Xudavәndә, Plendovun nicatın
Füzun
et kim, mәnim dәstim onadır.
Әdalәt, hәm hidayәt ver ona, çün
Ki, mәlcәyi-mәsakinü gәdadır,
Qamu alәm bulub ondan mәramın,
Nә tәnha şәfqәti ancaq manadır.
Kәmalü rifәti-Şirvan mәlum,
Maarif mәdәni xaki-Qubadır.
Neçә әhli-bәlağәt var onda:
Biri
Ağabәy vә Mirzәbabadır.
Biri
Qüdsi lәğәb Abbasqulu bәy,
Diyari-nәzmi-şerә padşadır.
Qazax
içrә olub
şairlәr,
amma
Әsami
onların biintәhadır:
Biri Vaqif
ki, mәşhuri-xәlayiq,
Gözәl mәdhindә mәlumi-şümadır.
Biri Xәstә Vidadi tәbi mövzun
Ki, bәhri-nәzmi-şeri cabәcadır.
İlahi,
ol iki mәğmum
pirin,
Günahı
dәrdinә sәndәn dәvadır.
Biri
Şair lәqәb mәzlum şair,
Xәdimi-padşahi-Kәrbәladır.
Biri Arif,
ona cövr etdi dövran
Ki, qürbәtdә
şәhidi-mübtәladır.
Xudavәndә qulundur Әbdürәhman,
Tәrәhhüm qıl biri çün
Mustafadır.
Mahali-Borçalıdan şair olmaz,
Çıxan bir Şәmsәddinlidәn
Cәladır.
Bunun tәk Qәlәlidәn gәldi
Rizvan,
Kәlami-nüsxәsi
behcәtnümadır.
Biri Sadiq, biri Kazım, xülasә,
Oların ismi ismi-övliyadır....
Әbubәkrü Ömәr, Osmani-came
Dәxi püşt-pәnahım
Mürtәzadır.
Kazım ağanın bu kәlamı әn
gözәl kәlamlarından birisidir. Mәzmunca dәxi
bunun qeyrilәrә tәrcihi budur ki, şair o әsrin
şüәra vә üdәbasını
müşfiqanә vә kәmali-ehtiram ilә yad edib,
hәr birisini öz tәb vә әxlaqına mәxsus
sifәtlәr ilә zikr qılıbdır. Mәsәlәn,
Abbasquluağa Bakıxanov Qüdsi tәxәllüsü
diyari-nәzmi-şerә padşah tәyin edir.
Tәәccübdür ki, Kazım ağa öz müasiri
Qasımbәy Zakiri yad etmәyibdir vә Qarabağ
şüәrasından bir söz yazmayıbdır.
Yәqinәn Salikin Qasımbәy ilә
aşnalığı yox imiş vә
әlәlcümlә Azәrbaycan
şüәrasından onun şan vә
dәrәcәsini uca tutarmış.
Kәlamın axırında nә olubsa
Kazım ağa tәvsani-tәbinin başından cilovu
çıxarıb bir neçә namünasib sözlәr
deyibdir ki, buraya sığınacağı yoxdur. Şair
özü dә dediyi sözlәrdәn peşiman olub
deyir:
Gәl әl çәk, Salik, hәrcayi
sazdәn,
Deyirlәr ki, sәnә
bin-bihәyadır.
Sәnә layiq deyil hәrcayi
sözlәr,
Sәnin tәbin ki, bundan masәvadır.
Qәzәl söylә ki, olsun yadigarın,
Qәzәl şәrh et ki, bu dünya
fәnadır.
Bundan sәva Salik hәr qisim kәlamı
vardır ki, cümlәsi tәbii hissiyyatdan doğub
zühura gәlәn kәlamlardır ki, onlardan öz
vәtәnimizin, lisanımızın vә millәtimizin
gözәl vә can bәslәyәn rayihәsi hiss
olunur. Salikin mürәbbeatı lәtafәt vә
sadәlikdә Vaqifin, Vidadinin vә Zakirin
qafiyәlәrindәn әksik deyil. Gözәl
mәdhindә olan bir qafiyәsini bu sayaq başlayır:
Ey şahin cilvәlim, şünqar
şivәlim,
Durnatәk tellәrin
cığalanıbdır.
Xәstә könlüm onu
görәndәn bәri
Çıxıb asimana, havalanıbdır.
Bu mürәbbeatın axır bәndini bu
sayaq qurtarır:
Mәclislәr zivәri gördüyün
Salik,
Xaqani, Әnvәri gördüyün Salik,
Şairlәr sәrvәri
gördüyün Salik,
Gәl gör sәnsiz necә
gәdalanıbdır.
Özgә bir mürәbbeatında sevgilisi
Tubuya xitabәn yazıbdır:
Ey Tubu! Baxışın yaxdı alәmi,
Xumar gözün yenә qiyamәt eylәr
Kәbәyi-kuyini görәn
kimsәnә,
Haşa ki, qiblәyә ziyarәt eylәr.
Qırqı başlı, tuyğun, tәrlan
cilvәli,
Görmәmişәm sәn tәk
nazü qәmzәli,
Sәrasәr yaxası qızıl
düymәli,
Baxdıqca özünә fәxarәt
eylәr.
Zahid baxsa zülfi-pәrişanına,
Tәrk edәr mәscidi, gәlәr
yanına,
Sidqi-dildәn canın qatar canına,
Huri vә qılmana mәlamәt eylәr.
Hәr kimsә ki, sәnә baxırsa
gendәn,
Bil ki, öyrәnibdir o halı
mәndәn.
Özgә tәvәqqeim yox әsla
sәndәn,
Xәstә Salik sәnә zәrafәt
eylәr.
Bu qafiyәlәrdә şair bәzi
istiarat vә gözәl tәşbihat ilә ki, ancaq
türk dilinә mәxsusdur, öz istәklisi
Tubiyi-dilfiribi belә vәsf edir: "ğırğı
başlı", "tuyğun, tәrlan cilvәli",
"şünqar şivәli", "durna telli",
"nazü qәmzәli", "sәrasәr
yaxası qızıl düymәli"....
Bu sifәtlәr ilә vәsf vә
tәrif olunan gözәl, әlbәttә,
"baxdıqca özünә fәxarәt
eylәr". Axiri-kәlamda şair ona deyir ki,
sözlәrimdәn incimә, özgә tәvәqqe
vә iltimasım yoxdur, sәninlә xәstә Salik
ancaq zarafat elәr.
Kazım ağanın qardaşı vә bir
rәvayәtә görә әmizadәsi Mustafa
ağa Arif Rusiyada zәval tәriqi ilә mәhbus olan
vaxtı ona yazmışdır:
Agah et, ey bad, mәndәn ol vәfalı
hәmdәmi,
Söylә, gәl gör
әşkidәn ruyimdә bәhri-әzәmi,
Çarә qıl kim, qәrqi-ab etmiş
mәni çeşmim nәmi,
Vaxtdır, ey Nuhi-dövran, gәl ki,
gәlmişdir dәmi,
Yoxsa bu tufana sәnsiz çarәsaz olmaz
gәmi!
Alәmi tәsxirә salmış
fitnәvü ali-fәlәk,
Alәmә mәlumdur kim, boylәdir
hali-fәlәk,
Aqilü nadan olubdur cümlә
pamali-fәlәk,
Sәrv-qәdlәr qәddimi
әymişdir ol zal fәlәk.
Gör necә zal fәlәk
tәsxirә salmış alәmi!
Düşmәnidir bu zamanda hәr kişi
öz canının,
Fәrqi yoxdur bir-birindәn aqilü
nadanının,
Vay, yüz min vay әlindәn әdlsiz
dövranının,
Dәrd üçün heç bir
tәbibin sudu yox dәrmanının,
Bu zәmanә zәxminin yox bir müvafiq
mәrhәmi.
Demә bu zәxmin, tәbiba, bunda yoxdur
çarәsi,
Mәrhәmi-vüslәt dilәr bu
tiği-hicran yarәsi,
Qәrqi-xun eylәr cahanı çeşmimin
fәvvarәsi,
Olmuşam dәşti-fәnada Arifin
avarәsi,
Gәl ki, pamal eylәmişdir Saliki hicran
qәmi.
Mәrhum Mustafa ağaya vәtәninә
müraciәt etmәk nәsib olmadı vә
hәsrәt çәkә-çәkә
qürbәtdә, bәzi rәvayәtә
görә Kazan şәhәrindә vәfat
etmişdir. O, mәrhumi-sitәmzәdә vә
dilazürdәnin Rusiyadan dost vә yarananә nәzm
ilә yazdığı mәktublar indi dә oxuyanlara
tәsir edib, onların gözlәrindәn bilaixtiyar
yaş tökdürür. O ürәkyandırıcı
şerlәrdәn mәlum olur ki, Mustafa ağa Arif qürbәtdә
çox zillәt vә әziyyәt ilә
dolanırmış. Odur ki, Salik şüәraları zikr
etdikdә onun barәsindә deyibdir:
Biri Arif, ona cövr etdi dövran
Ki, qürbәtdә
şәhidi-mübtәladır.
Hicrәtin 1246-cı sәnәsindә
İrana vә Qafqazın qeyri yerlәrinә vәba
naxoşluğu düşmәk babindә Salikin
yazdığı mәxәmmәs o vaxtın
adamlarının әhval vә әxlaqını bәyan
edir. Onun bir neçә bәndini burada zikr etmәyi
lazım gördük. Çünki, şairin
әqidәsincә, bu dәhşәtli mәrәzin
vüquinә sәbәb o әsrin adamlarının haqq
yolundan çıxıb, küfr vә zәlalәtә
düşmәklәri olubdur ki, qәzәbi-ilahiyә
giriftar olublar.
Bu zәmanә bәylәri çün
zülmә nail oldular,
Hәm qәnilәr qapısından
mәni-sail oldular,
Oldular әşrarә bais, xeyrә hail
oldular,
Yıxdılar iman evin hәm, әqli-zail
oldular,
Aldılar verdiklәri әşyalar
üstündәn riba.
İçdilәr andü qәsәm
hәr lәhzәdә mәhz druğ,
Verdilәr hәr bәzmdә
şәmi-druğә min füruğ,
Satdılar qatıq yerinә dik
içindә avduğ,
Etdilәr gәrdәnkәşanlıq
misli Övc ibni-Ünuq.
Padişahlıq iddia etdi dәxi hәr bir
gәda.
Ülәma qәlbini etmiş
nәfsi-әmmarә xәrab,
Mәdrәsә içrә
tәdәrrüs eylәmiş tәrki-kitab,
Az qalıbdır parsalar eylәyә
meyli-şәrab,
Zahidü şeyxin duası hәrgiz olmaz
müstәcab,
Müxtәsәr bu ki,
düşübdür hәr icabәtdәn dua....
ilaxir.
Salikin burada zikr olunan әşar vә
kәlamından sәva öz әsrinin әvza vә
әhvalına dair çox gözәl әsәrlәri
vardır ki, tamamisini ruznamә sütunlarında yazmaq qeyri-mümkündür.
O halda Azәrbaycan türklәrinin әdәbiyyatı
barәsindә yazdığımız kitabda Salikin
haqqında lazım olan qәdәr mәlumat
verilәcәkdir.
Burada möhtәrәm
"İrşad"ın vasitәsi ilә münasib
mәqal bilib, tәzә zühur edәn әdib vә
şairlәrimizdәn tәvәqqe edirik ki, öz
tәrcümeyi-hallarını müxtәsәr vәch
ilә olsa da nümunәyi-әşarları ilә
lütf edib bizә göndәrsinlәr.
Kәmali-mәmnuniyyәtlә qәbul edib
mәcmuәmizi müzәyyәn qılarıq.
1908.