"USTA ZEYNAL"
Bu yaxınlarda Mirzә Cәlil
Mәmmәdquluzadәnin maraqlı bir hekayәsi hәmin
başlıq altında ayrıca kitabça
şәklindә çapdan çıxmışdır.
Yumoristik "Molla Nәsrәddin" jurnalının
redaktoru olan müәllif Azәrbaycan
әdәbiyyatında "Poçt qutusu",
"Kişmiş oyunu", "Sәkinә" vә
başqa hekayәlәri ilә dә mәşhurdur.
Sadәlik, tәbiilik vә real hәyata
yaxınlıq Mәmmәdquluzadә hekayәlәrinin
әsas mәziyyәtlәridir. Hәr şeydәn
görünür ki, müәllif öz xalqının
hәyatını vә dünyagörüşünü
yaxşı bilir vә incә müşahidә qabiliyyәtinә
malikdir. Onun bilavasitә hәyatdan
götürülmüş hekayәlәri, bizim
Şәrq yazıçı vә şairlәrindә
olduğu kimi, boş fantaziyanın mәhsulu deyildir.
Mәmmәdquluzadәnin başqa bir mәziyyәti
dә onun, müşahidә etdiyi hәyatı canlı
vә anlaşıqlı dil ilә, şәrq yumorunun
aydın xüsusiyyәtlәri ilә verә
bilmәsidir ki, bu da oxucunun nәzәrini hәr
şeydәn çox cәlb edir.
Hekayәnin çox sadә bir süjeti
vardır. Muğdusi Akopun böyük oğlu Moskva
Universitetini bitirib evlәrinә gәlir. Onun evindә
böyük canlanma vә hәyәcan vardır. Hamıdan
çox ev sahibi narahatdır. Düzdür, qonaqları
qәbul etmәk üçün onun evindә hәr
şey hazırdır, otaqlar tәmizdir vә onların
hamısı yenicә sahmana salınmışdır, lakin
bәdbәxtlikdәn bir neçә gün bundan
әvvәl çox şiddәtli yağan
yağışdan sonra zalın sәqfinin bir
tәrəfindәn su axmış vә sәqf
uçulub tökülmüşdür. Oğlu
gәlәnә qәdәr sәqfin uçan yerini
suvayıb düzәltmәk lazımdır. Oğlu isә
alınmış teleqrafa görә iki gündәn sonra
gәlmәli idi. Bәdbәxtlikdәn Muğdusi Akopun
tanışı, bәnna Usta Cәfәr bu vaxt başqa
yerdә işlәyirdi. Onda o, öz dostu Hacı Rәsulun
mәslәhәti ilә İrandan gәlmiş Usta
Zeynal adlı birisini işlәmәyә
götürür. Öz vәtәninin hәqiqi oğlu
olan Usta Zeynal Muğdusi Akopun tam әksini tәşkil edir.
Axırıncı üçün vaxt qızıldır,
hәr dәqiqә qiymәtlidir vә adam gәrәk
ondan istifadә etsin. Birinci üçün isә rus atalar
sözündә deyildiyi kimi, iş ayı deyil ki,
meşәyә qaçsın; tәlәsmәk
lazım deyil, hәr işi sәbrlә-aramla
görmәk vә allaha bel bağlamaq lazımdır.
Tәlәsiklik vә hәyәcan ancaq işi korlaya
bilәr. Allahın kömәyi olmadan bir iş
görmәk olmaz vә onsuz işә başlamaq da
lazım deyildir. Nә qәdәr ki, Muğdusi Akop
bacarıqlı, öz mәnfәәtini güdәn
vә işgüzardır, o qәdәr Usta Zeynal
fәaliyyәtsiz, cәsarәtsiz vә axmaqcasına
sadәlövhdür. O iş ki, Muğdusi Akopdan bir saat vaxt
tәlәb edir, Usta Zeynala görә bu işә әn
azı bir gün vaxt sәrf etmәk lazımdır. O
işi ki, Muğdusi Akop bu gün görmәlidir, Usta Zeynala
görә, onu sabah da, o biri gün dә yerinә
yetirmәk olar, çünki tәlәsmәyin yeri
yoxdur, hәr şey allahın iradәsindәn
asılıdır. Lakin Usta Zeynalın әsas nöqsanı
onun boşboğazlığı vә
özünәmәxsus filosofçuluq etmәsindәdir.
Muğdusi Akopa verdiyi suallara qısa vә başqaçırıcı
cavablar almasına baxmayaraq Usta Zeynal ondan әl
çәkmir vә işi yarımçıq qoyaraq
lazımsız
boşboğazlığa başlayır. Nәhayәt,
hövsәlәsi daralmış ev sahibi ona kәskin
surәtdә deyir ki, o, bura söhbәt üçün
deyil, işlәmәk üçün gәlmişdir. Ev
sahibinin bu töhmәtindәn qәti narahat olmayan Usta
Zeynal Muğdusi Akopa tәskinlik verir ki, inşaallah işi
tәyin edilmiş vaxta görüb qurtaracaqdır. Lakin o,
qәtiyyәn tәlәsmir, tez-tez çubuq
çәkir, vaxtı-vaxtında namaz qılır vә ev
sahibi yanında olmayanda özü kimi Şәrqin
tәnbәl vә boşboğaz oğlu olan
kömәkçisi Qurbanla birlikdә filosofluq edir.
İş isә çox lәng vә yavaş
görülür.
Usta Zeynalla Qurban arasında necә
söhbәt getdiyi haqqında oxucuya mәlumat vermәk
üçün onların danışığından
aşağıdakı sәciyyәvi yeri misal gәtirirәm.
Qurban Usta Zeynala tasda
gәc verәrәk deyir:
“Usta, bizim xozeyin
yaxşı adama oxşayır....”
“Yaxşı adam
olmağına yaxşı
adamdı, allah dinә gәtirsin, amma nә fayda?!”
“Usta, mәn
bir şeyә mat
qalıram. Yaxşı, ermәnilәr bu aşkarlıqda
zadı görmürlәr? Bunlar niyә bәs dönüb müsәlman olmullar?...”
“Qurban, bu işlәr hamısı sirrdir. Bunları heç
başa düşmәk
olmaz. Bunlar hamısı allah
yanındadır; çünki belә fәrz elә, ermәnilәrin hamısı çönüb
müsәlman
oldu, onda cәhәnnәmi allah kimdәn ötrü xәlq edib vә kimi ora göndәrәcәk. Bu işlәrin hamısının bir sәbәbi var, yoxsa ermәnilәr çox yaxşı bilir ki, bizim mәssәbimiz olarınkından yaxşıdı. Xudayi-әzz
vә cәll.”
“Usta, sözünü dә kәsirәm, hәlә deyәk ki, müsәlman olmasınlar, mәn bilmirәm bunlar hәlә necә donuz әtindәn irgәnmirlәr.”
Usta Zeynal
malanı qoydu taxtanın üstünә, çubuğu götürüb
başladı doldurmağa vә alçaq sәslә dedi:
“Mәn deyirәm ki, ermәnilәr
özlәri dә görürlәr ki, donuz
әtindә bir lәzzәt yoxdu; amma boyunlarına
düşüb, ta әl çәkә bilmirlәr....
Vә bir dә bunlar hamısı allahdandır. Gәl
lәyәni götür, gәc qayır....”
“Bәli, qıl körpüdәn
keçәndәdi tamaşa!”
“Qurban, bilirsәn nә var? İşin
әsli haqq yolu tanımaqdadır; insan ki, haqq yolunu tapdı,
insan ki xudayi-taalarını....”
Muğdusi Akop içәri girib,
dinmәz-söylәmәz baxdı Usta Zeynalın
üzünә. Usta Zeynal üzünü Muğdusiyә
tutub soruşdu:
“Ay xozeyin, sәni and verirәm incilә, bir
mәnә de görüm, o zәhirmarda nә
lәzzәt görübsünüz ki, yeyirsiz?”
Bu sözlәrә cavab olaraq Muğdusi Akop
deyir ki, o, Usta Zeynalı dini tәbliğata qulaq asmaq
üçün deyil iş üçün
gәtirmişdir.
Çox keçmәdәn, Usta Zeynal işi
yarımçıq atır vә pәrt çıxıb
gedir ki, bu da Muğdusi Akopu çox dilxor edir. Әhvalat
belә olur: İkinci gün mәlum olur ki, kütbeyin Qurban
öz yaddaşsızlığı üzündәn Usta
Zeynalgildәn gәtirilmiş lәyәni bir kәnara
qoyub, bütün günü ermәninin
sәhәngindә su daşımış vә bununla da
nәinki tәkcә Usta Zeynalın
üst-başını, hәtta bütün işi
murdarlamışdır. Bizim nadan vә fanatik ruhanilәrin
tәlimi әsasında tәrbiyә almış Usta
Zeynalın tipi Cәlil Mәmmәdquluzadә
tәrәfindәn çox
müvәffәqiyyәtlә vә
mәharәtlә yaradılmışdır. Kitaba tipik
şәkillәr çәkilmişdir. Mәmmәdquluzadәnin
istedadlı rus yazıçısı Çexovun
әsәrlәrini xatırladan hekayәlәri bizim
mәdәni ziyalılarımızın nәzәrini
cәlb etmәyә tam layiqdir. Lakin nәdәnsә
dövri mәtbuat "Usta Zeynal"ın
üstündәn sükutla keçmişdir.
1906.