ABDULLA BӘY "ASİ"

Abdulla bәy Qarabağın nücәbalarından әn zәrif, xoşxülqü xoşsima vә nazәnin bir cavan idi ki, bütün Qarabağ ürәfavü üdәbası onun vücudu ilә iftixar edәrdi. Abdulla bәy mәrhum Qasım bәy Zakirin nәvәsidir. Atasının adı Әli bәydir. Әsli Qarabağ mahalından isә dә, Şuşa qalasında tәvәllüd tapıbdır 1256-cı[1] tarixdә. Tәlimü tәrbiyәsi dәxi haman mәkanda olubdur. Filhәqiqә keçmişdәki şüәra, zürәfa vә ürәfa beşiyi mәnzәlәsindә olubdur.

[1]-1840.

Abdulla bәyin yaxşı savadı olub, fars vә әrәb lisanlarını kamil bilirdi vә cığatayi türklәrinin müәzzәm şairi Әlişir Nәvainin әşarü kәlamına o qәdәr şövqü hәvәsi vardı ki, onlardan çoxunu әzbәr bilirdi vә cığatay lisanını bir dәrәcәdә öyrәnmişdi ki, o dildә gözәl qәzәllәr yazıbdır ki, onlardan bәzi Nәvainin kәlamına bәrabәr ola bilir.

Tәbi-şeriyyәsinә gәldikdә, demәk olur ki, cәddi-büzürgvarı Qasım bәy Zakirin tәbinә bәrabәr onun tәbi vardı vә lakin Asinin tәbi Zakirinkindәn xeyli sәri vә yeyin idi. Qәlәmi әlinә aldıqda bilatәәmmül vә tәfәkkür yazardı vә yazdığı kәlamın vәznü qafiyәsindә bir qüsur nәzәrә gәlmәzdi, bәşәrti ki, şer yazdıqda şәrabi-nabdan bir az dadıb, onun tәsirindәn ayinәsi açıq vә zehni güşadә olmuş olaydı.

Әksәri-şüәra meyi-gülfamı naçәşidә öz asarü әşarında tәrifü tәhsin ediblәrsә dә vә saqiyi-sadәrudan nadidә imdadü himmәt istәyiblәrsә dә vә rindi-xәrabatini әsla ondan xәbәri olmayaraq yad edib onun ruhuna salam göndәriblәrsә dә, bunu ümumi bir üslub vә qayda üzәrindәn öz tәblәrinin cuşü hәrәkәtә gәlib güşadә vә rәvan olmaq arzu vә tәmәnnasilә ediblәr.

Amma Azәrbaycan şüәralarından Asi, mәrhum Hacı Seyid Әzim Şirvani vә bir para qeyrilәri Xacә Hafiz vә Şeyx Xәyyam kimi ustadi-kәlama peyrәvilik edib vә dünya qeydindәn bilmәrrә xilas olmaq üçün şәrabi-lәli-naba felәn meylü rәğbәt göstәriblәr.

Asinin tәbi-şeriyyәsinin sәdası hәr yerә yayılıb, öz әsrindә kәlam әhlinin sәrәfrazı, şerü qәzәl demәkdә udәbalar mümtazı olub, onun namü şöhrәti Şәki, Şirvan, Gәncә vә Qazax mahalına yayılmışdı. Hәr tәrәfdәn ona namәlәr yazılıb, şerü mәnzumә göndәrib, rәyini arardılar vә tәşviqatı ilә iftixar edәrdilәr vә tәnqidati-fazilanәlәri sayәsindә öz әşarü kәlamlarına tәbdil verib hәkkü islah edәrdilәr.

Mәrhum Asinin şöhrәti vә hörmәti xüsusәn Şirvan şüәravü ürәfası mabeynindә intişar bulmuşdu. Belә ki, Hacı Seyid Әzim kimi müqtәdir bir şairi-dövran vә әdibi-süxәndan Asini mәliki-şüәra mәqamına tutub özünü ona nisbәt bir kәmtәrin qulam hesab edir. Necә ki, deyibdir:

Nә Asi, ol ki, dәri-izzәtindә Seyyidi-zar

Qulamı olmaq ilә sahibixtiyar olacaq....

Asinin vaxtında Qarabağ şüәravü ürәfaları "Beyti-xamuşan"[2] ismindә bir mәclis tәrtib edib, orada şerü qәzәl inşad qılardılar vә üdәbayi-salifәnin asari-cәlilәlәrini mütaliә etmәklә vә hәkimanә söhbәtlәr ilә övqatlarını keçirәrdilәr.

[2]-"Beyti-xamuşan"--tәxminәn 1872-ci ildә Mirmöhsün Nәvvab tәrәfindәn yaradılmış әdәbi mәclis. Fәal iştirakçıları Abdulla bәy Asi, Hәsәnәli Xan Qaradaği, Mәşәdi Әyyub Baki, Fatma xanım Kәminә vә başqaları olmuşlar.

"Beyti-xamuşan" mәclisinin ruhu, әlbәttә, Abdulla hesab olunurdu vә mәclisә ziynәt vә rövnәq verәn onun özü idi. Bir belә ürәfa mәclisi dә Şamaxıda bina "Beytüs-Sәfa" adı ilә mәşhur idi. Bu iki mәclisin arasında hәr vaxt irsal-mәrsul var idi. O namәlәrdәn birisini ki, "Beytüs-Sәfa" "Beyti-xamuşan"a göndәrmişdir, burada tәbәrrükәn zikr edirik:

"ŞAMAXI ŞÜӘRALARINDAN ӘRİZEYİ-ӘCZÜ İNKİSAR

Calisani-"Beyti-xamuşani"i-mәsәrrәtbünyan hüzurlarına әshabi-"Beytüs-Sәfa"dan ol xüsusda ki, bu günlәrdә biz şüәrayi-Şirvan mabeynindә qüvveyi-şerә mәtanәti-nәzm barәsindә müşairә vaqe olmuşdu. Mövlana Füzulidәn bir qәzәli-fәsahәtmәşhun vә bәlağәtmәzmunu intixab etdik ki, mütabiqi-qafiyә onun müqabilin demәyә iqdam edәk vә ol qәzәllәr bir-birindәn mafövq olmağın imtiyaz etmәkdә biz şüәrayi-Şirvan arasında mübahiseyi-külli vә mücadileyi-әzim vaqe olmuşdur. Ona binaәn haman qәzәllәri tamamәn yazıb, hüzuri-bahirün-nurlәrinizә pişnәhad etdik. Ümid ki, әshabi-firdovsnişan, xüsusәn ol sәramәdi-dövran vә qibleyi-ürfan Mövlana Abdulla bәy Asi vә Novrәsi-әvvәl vә tamami әhli-mәclis ol qәzәllәrin biri-birindәn әla vә pabәst olmağın tәrtibәn imtiyaz edib, elam buyuralar ki, ta bu qәzәllәrin hansı hansından әla olduğu mәlum vә müşәxxәs ola. Mәsәlәn, bu qәzәl әvvәlincidir, bu, ikincidir, bu, üçüncüdür ilaxır.

Müxlisi-şüma: Hacı Seyid Әzim, Qafil, Rağib, Bixud, Salik, Sәfa, Zövi vә Zühuri.

Füzulinin divanından nәzirә üçün intixab olunan bu qәzәldir:

Tәriqi-fәqr tutsam, tәb tabe, nәfs ram olmaz,

Qina qılsam tәlәb, әsbabi-cәmiyyәt tәmam olmaz.

Dәhanından әsәr görmәm, miyanından nişan, vәh kim,

Mәni-nakamә ömrümdәn müyәssәr hiç kam olmaz.

Müqimi-kuyi-dәrd eylәr mәni ahi-cigәrsuzim,

Bu ahәngi-mәlalәfzayә bundan xoş mәqam olmaz.

Müridi-saqiyәm kim, lütfü әhli-eşqә daimdir,

Nә hasil әhli-zöhdün şәfqәtindәn kim, müdam olmaz.

Dedim:--Üşşaqә cövr etmә, dedi ol xublәr şahi:

Siyasәt olmayınca eşq mülkündә nizam olmaz.

Lәbindәn qәtrә-qәtrә qan içәr könlüm kәrahәtsiz,

Şәkәrdәn olıcaq mey qәtrәsi guya hәram olmaz.

Füzulini mәlamәt eylәyәn bidәrd bilmәzmi--

Ki, bazari-cünun rüsvalarında nәngü nam olmaz".

Qarabağ şüәraları kamali-diqqәtlә "Beytüs-Sәfa" әshabının göndәrdiklәri qәzәllәrә baxıb, onlardan әvvәlinci dәrәcәdә Bixud hәzrәtlәrinin, ikinci dәrәcәdә Hacı Seyid Әzimin, üçüncü dәrәcәdә Zövinin, dördüncüdә Sәfa ilә Salikin, beşincidә Qafilin, altıncıda Zühurinin, yeddincidә Rağibin qәzәllәrini qoyublar. Bu qәzәllәr hәr biri öz mәqamında, yәni onları inşad edәn şüәranın tәrcümeyi-halından bәhs olunduqda eynilә dәrc qılınacaqdır.

Şirvan şüәralarının rәqәmi-bәlağәtsәnclәrindәn vüqua gәlәn qәzәllәrin dәrәceyi-әhәmiyyәt vә şәnlәrini göstәrib, Qarabağ şairlәri dәxi şerü qәzәl demәkdә öz qüvvәlәrini bildirmәk üçün onlara cavab olaraq haman bәhrü qafiyәdә hәr birisi bir qәzәl tәnzim edib Şirvana göndәriblәr vә bu qәzәllәr dәxi öz mövqeyindә yazılacaqdır.

Asi әleyhirrәhmanin qәzәli budur:

Fәna mülkünә aşiq girmәyincә nәfsi ram olmaz,

Mәqami-"limәәllah" sirri anınçun tәmam olmaz.

Könül, piri-müğanın feyzü lütfi gәr ola şamil,

Meyi-vәhdәt әyağın al әlә, bu mey hәram olmaz.

Әzәl şәmsinә ol talib hәqiqi hüsn ondandır,

Mәcazi dilrübalәr hüsni alәmdә müdam olmaz.

Hәrimi-Kәbә, sәhni-deyr yeksandır, könül, billah,

Әgәr mәlumә talibsәn sәnә fәrqi-mәqam olmaz.

Mәqami-qürbi-yarә vasil ola aşiqi-sadiq,

Rizayi-dustdәn özgә ona alәmdә kam olmaz.

Necә vasil olum ol şahә kim, gәr olmasa nәzmi,

Mәhü mehrü büruci-nәcm seyrindә nizam olmaz.

Tәriqi-eşqә, Asi, laübali qoy qәdәm bir dәm--

Ki, әhli-eşqdә pәrvayi-canü nәngü nam olmaz.

Abdulla bәyin bu kәlami-xoşmәalı hәm mәnәn vә hәm fәsahәtcә cәmii-müasirinin әsәrlәrindәn mümtaz olub, bәlkә Füzuli әleyhirrәhmәnin qәzәlindәn dәxi bir az artıq ola. "Mәqami-limәәllah" sirrini anlamaq istәyәn vә nәfsi-әmmarәni özünә tabe etmәk fikrinә düşәn şәxs gәrәkdir özünü fәna dәryasına atıb, dünyadan imani-nәzәr etsin.

Hәqiqi hüsnә vә mәrifәtüllahә vasil olmaq istәyәn adam әzәl şәmsini gәrәk axtarıb bulsun, çünki mәcazi dilrüba vә mәhvәşlәrin hüsnü lәtafәti daimi deyil, müvәqqәti, boş bir şeydir. Ona mübtәla olmaq layiq vә şayәstә deyil vә insan üçün kәsri-şәndir. Әsil hәqiqәtә vә mәnәviyyәtә talib olan kәs gәrәkdir hәrimi-Kәbә ilә sәhni-deyrdә bir tәfavüt gör[mә]sin vә bu müqәddәs mәqamlara da bir nәzәr ilә baxsın.

Şair әsl hürriyyәtpәrәst olub, azadeyi-әfkar vә hürriyyәti-dinü etiqad onun baş arzularından birisi idi. Şair üçün mәscid, kәlisa, künişt vә deyr arasında әsla tәfavüt yoxdur. Bunların cümlәsi allahın evi mәnzәlәsindә müqәddәs vә pak mәqamlardır ki, ibadәt vә mәrifәtüllah üçün bina olunubdur. Bu ali fikri Asi özgә kәlamlarında dәxi izhar qılıbdır.

Qarabağın münafiqlәri vә riyai zöhdü tәqvaları ilә mәşhur olan zahiri dindarları mәrhum Abdulla bәyә şürbi-xәmrdәn tövbә, cәbrәn tövbә vermәk xәbәrini Şirvan şairlәri eşidib vә onun bilaixtiyar tәrki-şәrab etdiyini bilib, bu barәdә şairә tәrcibәnd sәbkindә gözәl bir namә yazıb göndәriblәr ki, onu burada tamamәn yazıb, qarelәrin nәzәrlәrinә tәqdim edirik.

Tәrcibәnd ki, Hacı Seyid Әzim vә sair Şirvan şüәrası Asiyә onun şәrab içmәkdәn tövbә etmәyi babında yazıbdırlar:

İlahi, mәscidә meyxanә dönsün!

Tökülsün bәdәsi peymanә dönsün!

Ola meyxanә bayquşlar yataği,

Uçub bir mәnzili-viranә dönsün!

Nә güldәn ötrü bülbül nalә etsin,

Nә dövri-şәmә bir pәrvanә dönsün!

Çәmәn sәhnindә olsun dağ lalә,

Yanıb, bir atәşi-suzanә dönsün!

Pozulsun rövnәqi-ordibehişti,

Gülüstani-cәhan neyranә dönsün!

Sәfayi-kainat bulsun küdurәt,

Bu alәm xәlq üçün zindanә dönsün!

Sәnin minbәd, ey piri-xәrabat,

Şәrabi-lәli-nabın qanә dönsün!

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Edibdir Şişә içrә tәrki-badә.

Edib tәsir ona zahid kәlami,

Salıb gözdәn şәrabi-lәlfami,

Çәkib ol xublәr zülfü ruxindәn,

İbadәtlә keçibdir sübhü şami.

Dili-aşiq tәk ol sәngindil etmiş

Şikәstә sağәrü minavü cami.

Tәhi-xümdә Fәlatun kimi badә

Qalıb zillәtdә, yoxdur ehtirami.

Pozuldu Kәbeyi-әrbabi-hacәt.

Sәfadәn düşdü meykeşlәr mәqami.

Ola xak ilә yeksan, barilaha,

Nә kim, meyxanә var, sәqf ilә bami.

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Edibdir Şişә içrә tәrki-badә.

Әgәr mey olsa kövsәrdәn ibarәt,

Dәxi Seyyiddә yoxdur hiç rәğbәt.

Meyi-külfamdәn әstәğfürullah,

Meyü sәccadәvü künci-ibadәt.

Şikәst et, Bixuda, cami-şәrabi,

Dürüst et, Zöviya, әsbabi-taәt!

Oyan, Qafil, götür әl cami-meydәn,

Sәni mәst etmәsin bu xabi-qәflәt!

Gözün yum, Didә, ruyi-dilsitandan,

Şәrabi-nabә, Rağib, etmә rәğbәt!

Sәfa, düşsün sәfadәn tәbi-pakın,

Zühur etsin Zühuridәn küdurәt!

Pozun, ey dustan, divani-şeri,

Meyü mәhbubdәn etmәk rәvayәt!

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Edibdir Şişә içrә tәrki-badә.

Filhәqiqә, bu kәlami-dürfişan elә bir naleyi-cigәrsuz ilә nәzmә çәkilibdir, elә bir hәqiqi vә tәbii hissiyyatdan doğubdur ki, nә qәdәr bihiss vә bicövhәr bir vücud olsa dәxi, onun tәsirindәn eymәn vә salamat qala bilmәz.

Bu kәlam nәinki bir şüәraya vә sair әrbabi-zövqü sәfaya hüznü mәlal gәtirir, hәtta zövqü sәfadan bilmәrrә xәbәri olmayan vә quru zöhd vә bimәrifәt taat ilә gününü keçirәn ridapuşlara da tәsir edә bilir.

Burada bizim mәtlәbimiz bu deyil şәrabxarları safa çıxardıb, bir növ onun eybinә pәrdә çәkmәk vә çaxır içmәklә övqatını keçirәn bir şairin şәrabdan tövbә istәmәsini tәәssüflә bәyan etmәk ola, haşa vә kәlla!

Asi әleyhirrәhmә özü dәxi öz әmәlindәn razı deyildi. O, hәmişә әhibbaları arasında özünün günahkar, xar vә zәlil olmağını kәmali-nәdamәt vә peşmançılıq ilә bәyan edirdi vә tövbә, inabә yoluna üz çöndәrmәyә amadә idi vә mәsiyәt dәryasına qәrq olmağından naşi "Asi" tәxәllüsünü halü şәninә әn münasib bilib, onu intixab etmişdi.

Bizim yuxarıda zikr olunan tәrcibәndi tәrif etmәkdәn [mәqsәdimiz] ancaq o kәlamın mövzun, rәvan vә sadә olmağını göstәrmәkdir. Vә nә qәdәr bir kәlam açıq, mövzun vә hәqiqi hissiyyatdan vüqua gәlmiş olsa, bir o qәdәr onun tәsiri dәxi qeyrilәrә artıq olur, saxta hissiyyatdan naşi kәlamın oxuyanlara tәsiri olmaz vә bәlkә xiffәt vә kәsalәt gәtirәr.

Bu tәәssüfnamә Abdulla bәyә artıq dәrәcәdә tәsir elәdi. Şirvan şairlәrinin belә iltifatü xülusiyyәti, bu qәdәr mәhәbbәtü mәvәddәti onu atidә zikr olunan cavaba vadar etdi ki, cığatay vә türk dilindә artıq mәharәt vә fәsahәtlә rişteyi-nәzmә çәkilibdir.

Abdulla bәy Asinin Hacı Seyid Әzimә vә sair şüәrayi-Şirvana göndәrdiyi cavab:

Әla, ey saqiyi-mәqbuli-sadә,

Yerüt meyxarlәrğә cami-badә.

Peyapey son şәrabi-kәhrübayın,

Olubmin gahi yüz birlә fitadә.

Bәla tufanı tuş-tuşdan qopubdur,

Qalıbmin zarü sәrgәrdan aradә.

Fәlatun minmasa xum kәştisiğә,

Onu ox qәrq edәrdi işbu adә.

Mәni siyrab etmәk mümkün irmas,

Әgәr dur eylәsәn mәndәn ziyadә.

Mәnә әhbab itar tәnә neçün min,

İtaydır Şişә içrә tәrki-badә.

Bu zәmmin dәfinә bir cami-mey dut,

Ki, ta seyr eylәyüm kuyi-fәnadә.

Salay bu dövri-çәrxә bir әlala,

Ki, bolsun Zöhrә xiynagәr sәmadә.

Mәqami-limәәllah әzmin edib,

Bu fәrdi eylәyüm hәr dәm iadә:

Meyi-vәhdәt mәsәllün ğәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

O meydәn son, koni işgac Mәsiha,

Quyaş hәmxanәligni etdi mәva.

Olubdin aşina әrni onunla

Ölüklәr durquzurdu eylab әhya.

Xәlil etgac onun bir cürәsin nuş,

Ona gülşәn bulub odlar sәrapa.

Onun tәsiri Yusif surәtida

Olubdur hadiyi-qürbi-Zәlixa.

Rәvanbәxş eylәgac, saqi, kәrәm qıl,

Til eylab rәbbikul-әlayә quya,

Әlimğa Cam uzat fәxric yәduk deb--

Ki, әlimdәn toğa әnvari-beyza.

……………………………………

Fәna deyrin itam bir lәhzei ca.

Әlayiqnin cünudi quzğalaşmış,

Etür bu tilbә dil şәhrini yәrma.

Yerit bir tamcı mey kim, sәhl bulsun,

Vücudim tamcısiyә vәsl dәrya.

Meyi-vәhdәt mәsәllün ğәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

Mәni derlәr ki, tövbә kar imiştüm,

Muğan piriğә bәdkirdar imiştüm,

Mәnә pir altida mәnlik bulub mәhv,

Mәgәr min xod aradә bar imiştüm.

Ki, tövbә eylәgay, ya eylәmaymin,

Bu işdә guyiya muxtar imiştüm.

Әzәl ustadidin alsam ni tәlim,

Edib әzbәr anı aytar imiştüm.

Nidәr bu zәrreyi-әhqәrğә cürәt--

Ki, mehr altida ziәnvar imiştüm.

Mәniyyәtdәn neçün mәnlik uray kim,

Düşüb tәhtüşşüaә xar imiştüm.

Bulub qafil hәqiqәt mәnzilidәn,

Dәriğa, maili-zünnar imiştüm.

Küniştü Kәbә yeksandır әgәrçi,

Çü min xod talibi-didar imiştüm.

Degil çün zöhdü üsyan bimәşiyyәt,

Neçün bilmәm mәn üsyankar imiştüm.

Meyi-vәhdәt mәsәllün qәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

Müjәnnin yadidin olmam kәnarә,

Edibdür, saqiya, köksümi parә

Çıxar hәr sağbәdәn min novi әfğan,

Bu dәrdә istәsәn gәr bir dә çarә.

Töküb ol cami-zәrğә badeyi-nab,

Sölә ta mütrib olsun zәxmә tarә.

Nola gәr olsa nabi ney tililә,

Dәmi mәşğul hәmidi-giridigarә.

Mәni qafil deyәn rәğmiğә saqi.

Kim özni әhli-hal idәr şümarә.

O odluq abdan bir cam tut kim,

Ura ol xәrmәni-canğә şәrarә.

Meyi-vәhdәt mәsәllun qәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

Dәxi tәrk eylәgil, Asi, fәsanә,

Sәlamәt eylә Şirvanә rәvanә.

Sәvadi-didәdәn yaz bir rәqәm kim,

Görәrma Didәni bulsun bәhanә.

Zühuri birlә Bixud hәzrәtiğә

Yetür ixlasi-әrzin bixodanә.

Mәn aşru rağibәm Rağib yüziğә,

Sәfadәn Raib olmam raibanә.

Sәba, etgil mәnә sәn hәr bir imdad--

Ki, imdadın kәsib mәndәn zәmanә.

Әlin öp Seyyidin ondan son әrz et--

Ki, hәcc әzmilә tüşgandin cәhanә,

Künişti-Rumdә, ya kim hәrәmdә,

Bulubmu mәtlәbindәn bir nişanә?!

Vә ya mәn dәk o da mәhrum qalmış,

Arayıb gәrçi düşmüş xanә-xanә.

İrişdirmiş әgәr mәlum üçün elm,

Xoşa hali şәrikdir cavidanә.

Meyi-vәhdәt mәsәllün qәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

Әcnәbi lisanında belә fәsahәt vә bәlağәtlә şer demәk hәr adamın hünәri deyil. Meydani-süxәndә, әlhәqq, Asi dәxi türk şüәrası beynindә binәzir, alitәb vә zәrif bir vücuddur ki, onunla fәxr etmәyә haqqımız var.

Tәrki-mey barәsindә Abdulla bәyә olunan tәnü zәmmin müqabilindә ol cәnab dәrdisәr vә xumar gәtirәn vә xanәlәr xәrab edәn badәdәn meyi-vәhdәtә meylü rәğbәt göstәrmәyini vә haqqa irişmәk üçün onun kimi başqa bir rәhnüma olmadığını zәbani-fәsahәtlә şәrhü bәyan edib, saqiyi-mәqbuli-sadәyә xitab edib deyir:

Bu zәmmin dәfinә bir cami-mey dut--

Ki, ta seyr eylәyüm kuyi-fәnadә.

Salay bu dövri-çәrxә bir әlala--

Ki, bolsun Zöhrә xiynagәr sәmadә.

Mәqami-limәәllah әzmin edib,

Bu fәrdi eylәyüm daim iadә.

Meyi-vәhdәt mәsәllün qәmzida yox,

Fәna mülkiğә böylә rәhnüma yox.

Vәhdәt meyinin hәyatbәxş nәşәvü tәsirindәn şairin qәlbi mәhәbbәti-ilahilә lәbalәb olub, ali fikirlәr, müqәddәs hisslәr onu uca mәqamlarda gәzdirir. Saqiyi-sadәdәn Asinin tәmәnna etdiyi haman bu meydir ki, onu Mәryәm oğlu İsa içgәc quyaş hәmxanәliyini özünә mәva etdi vә hәzrәti-Musa ondan daddıqda haqqla dostluq binası qoyub "rәbbi әrni" demәyә cürәt elәdi vә İbrahim Xәlilullah onun bir cürәsini nuş etkәc atәşlәr sәrapa ona bir gülşәn olubdur vә onun tәsiri hәzrәt Yusif camalında hadiyi-qürbi-Züleyxa olubdur vә sair әnbiyalar vә övliyalar o meyin bәrәkәtindәn ülüvvi-mәqama yetişib, mәsiyәt vә zәlalәtdәn xilas olublar. O meydәn şair dәxi bir damcı da olsa saqidәn ilhah vә iltica edib, istәyir ki, onu içmәklә zәrreyi-vücudu vәsl dәryasına irişmәyә yol tapsın.

Tövbә mәsәlәsinә gәldikdә, şair piri-müğana bәdkirdar olmağını bәyan edib deyir ki, mәn öz felü kirdarımda muxtar olmayıb, әzәl ustadımdan nә tәlim almışamsa, ona mütabeәt göstәrirәm.

Özünü bir zәrreyi-әhqәr yerindә tutub deyir ki, mәndә nә qüdrәt vә ixtiyar var ki, cürәt edib söylәyә bilәm ki, onu edәcәyәm, ya etmәyәcәyәm:

Ki, tövbә eylәgay, ya eylәmaymin,

Bu işdә guyiya muxtar imiştüm.

Әzәl ustadidin alsam ni tәlim,

Edib әzbәr anı aytar imiştüm.

Çün bu dünyada heç bir şey vә heç bir әmәl mәşiyyәti-ilahisiz deyil, belә olan surәtdә meyә meyl etmәkdә vә ya onu tәrk qılmaqda şairdә nә tәqsir var vә onun özü bilmir ki, o, günah әhlidir yoxsa әhli-savabdır. Necә ki, deyir:

Degil çün zöhdü üsyan bimәşiyyәt,

Neçün bilmәm mәn üsyankar imiştüm.

Ol sәbәbdәndir ki, әzәldә meyә vә eyş-işrәtә mәşğul olduğu ibtidayi-şәbabında zahidi-bizövqә xitabәn deyibdir:

Zahida, guşeyi-mәsciddә nәyim var mәnim,

Bәrbәtü çәngü dәfü nay, neyim var mәnim.

Kövsәri vәdә edirsәn mәnә gәrçi nisyә,

Nәqd dәstimdә bu gün cami-meyim var mәnim.

Hurü qılmanını çox vәsf elәmә minbәrdә,

Gör necә saqiyi-fәrxündәpeyim var mәnim.

Yığılıb müğbәçәlәr piri-müğan dövrinә,

Düxtәri-nәş arasında Cüdeyim var mәnim.

Asiya, meykәdә küncün özünә mәskәn edib,

Nüsrәti-mülki-Kәyavusi-Keyim var mәnim.

Kәlami-Asi, vәfalı aşiq barәsindә:

Nәsibim gәrçi eşqindә bәladır,

Bәla üşşaqә eyni-müddәadır.

Xoşam hәr cövr ilә qılsa nәvaziş,

Cәfasın çәkmәmәk, billah, cәfadır.

Cәfa gәlmәz pәrivәş mahlәrdәn,

Sanır qafil cәfa, lakin vәfadır.

Lәbi-şirinin әr düşnamә açsa,

Cavabi-aşiqi-sadiq duadır.

Neçün lafi-"әlәst" urmazsan, ey mәh,

Bilirsәn ki, cavabında "bәla"dır.

Şәrabi-lәli-nabın firqәtindә

Könül rәnci-xumarә mübtәladır.

Neçün hicrandan Asi şikvә qılsın,

Rizayi-dust isә, ol hәm sәfadır.

Tәcnisi-Asi:

Rәhm qıl, dәymә, sәba, zülfi-kәci-dildarә,

Nә rәva kim, düşә vüsәtdә ikәn dil darә.

Eşq ruyindә urub lafi-"әnәlhәq" guya,

Çәkilib zülfdә Mәnsur kimi dil darә.

Qoyma kim, şanә dәyә zülfә, özün mәhrәmsәn,

Şәrhә-şәrhә ol onun tәk, onu, ey dil, darә.

Hәr xәdәngin sәfi-müjgandan әgәr kәm bolsa,

Kimsәyә etmә güman zülfü ara dildarә.

Asiya, çini-sәri-zülfdә kim, oldu könül,

Zülmәti-şәb tanımaq qüdrәti yox dildarә.

Qәzәli-türki, zülf barәsindә:

Ey gәnci-hüsn üstә yatan şahmar zülf!

Bir lәhzә, tarı xatirinә, ol kәnar, zülf!

Aşüftәhaldır sitәmindәn Xitavü Şam,

Maçinü Çin, Hindü Hәbәş, Zәngbar, zülf!

Ey şanә, mubәmu gәzibәn eylә cüstücu,

Gör handa eylәyib dili-miskini zar zülf.

Mәrdümlük eylәyir yenә filcümlә gözlәrin,

Lakin üzüqaralıq edibdir şüar zülf.

Üz vermә, sal ayağına, al intiqamımı--

Kim, könlümü bәlalәrә qılmış düçar zülf.

Lәşgәr çәkibdi xalü xәtü çeşm qәmzәdәn,

Dil kişvәrin yәqin edәcәk tarmar zülf.

Rüsva nә növi olmasın Asi cahan ara,

Razi-nihanını elәmiş aşikar zülf.

Qara gözlәr barәsindә:

Edәr sehr ilә daim bu xәta kani qara gözlәr,

Könül şәhrini yәğma türki-türkani qara gözlәr.

Yenә sultani-hindu tәk sipahi-xәttә hökm etmiş--

Ki, tutsun dövri-lәlindә Bәdәxşani qara gözlәr.

Qәzali-Çinә bәnzәtdim bu caduni, xәta etdim--

Ki, onda kәcnigahın şivәsi hani qara gözlәr.

Könül mәcmu ikәn zülfi-pәrişanda edәr dәrhәm,

Nә tәqsir eylәyib bilmәm bu zindani qara gözlәr.

Verib baş-başә, Asi, qәtlinә daim müsәmmәmdir,

Bu yektalıqda yoxdur onlara sani qara gözlәr.

Әyzәn qәzәli-türki:

Könül, hәr dәm baxanda ol pәrinin lәli-nabinә,

Olur meyli füzuntәr saqinin cami-şәrabinә.

Kәnari-cudә bağ içrә vәtәn tut kim, görәn kәslәr

Desin: tәhvil edib xurşid çәrxin, bürci-abinә.

Sәnә yüz gәz dedim ki, mayil olma zülfi-pürçinә,

Nәsihәt tutmadın, sәbr eylә kaş, ey dil, әzabinә.

Sәba, tәnha cәfayi-şanә bәsdir bu dili-zarә,

Tәrәhhüm eylә sәn, hәm bais olma iztirabinә.

Üzün tәfsiri-safidir, ona sübhan rәhmanın,

Nә qәdri ayeyi-rәhmәt yazılmış dörd kitabinә.

Xәyali-arizin çıxarsa könlümdәn nola, ey gül,

Urar şәh xiymәgәh tәmir üçün mülki-xәrabinә.

Nә qәdri kim, sorar Asi, lәbi-lәlindәn almaz söz,

Yapışmışdır hәlavәtdәn, açılmaz söz cavabinә.

* * * * *

Olmuş mәqami zülfi-pәrişanı könlümün,

Bir dәm kәsilmәz ah ilә әfğanı könlümün.

Rәhm eylә, sәxt dәymә, sәba, tari-muyinә,

Ol piçü tabә tabı görüm hanı könlümün.

Mötad olub qara günә zülfündә xoş keçәr,

Min zülm yetsә, şami-qәribanı könlümün.

Zünnar zülfünә uyuban küfrә uğradı,

Salim qalır nә növ bәs imani könlümün.

Kuyindә, Asiya, bu qәdәr nalә eylәrәm,

Tәsir edәrmi ol mәhә әfğani könlümün?

Qәzәli-cığatayi:

Sәbağә itsam әhvalimni şәrh imdad qılğaymu?

Pәyamım giltürüb biçarә dilni şad qılğaymu?

Sifariş eylәsәm şahimğә viran mülk dil şәrhin,

Sipahi-dәrdü qәmni göndәrib abad qılğaymu?

Mәni içgan rәqibi-rusiyәh birlә ol şol bimehr,

Fәrağındin bәnüm qan yutmağımni yad qılğaymu?

Fәrağiğә belә xugәr edibdür xәstә könlümni,

Vüsaliğә genә bilmәm oni mötad qılğaymu?

İki çeşmin neçin seyd eylәğay avarә könlümnü,

Zәif olğay keyik qәsdin iki sәyyad qılğaymu?

Oşol kafirğә köp yalparma, ey dil, mürğini sәyyad

Tuzağdin nalә qılmağlıq bilә azad qılğaymu?

Quyaş rüxsarlardin zәrrәcә mehr ummağay Asi,

Әdalәt görmağan kәs şahlәrğә dad qılğaymu?

Müxәmmәsi-bәhri-tәvil:

Ey zülmәti-zülf içrә yüzü mehri-münәvvәr, vey baği-rәşadәtdә qәdi sәrvü sәnubәr, mәqbul yaratmış sәni ol xaliqi-әkbәr, vermiş sәnә zinәt, mәşşateyi-qüdrәt, yox sәn kimi löbәt, bu nazü nәzakәt, bu lütfü lәtafәt, bu qәdd, bu qamәt, hәm hüsnü mәlahәt, ey ayeyi-rәhmәt, yox kimsәdә әsla, ey dilbәri-ziba, olmaz sәnә hәmta Şirinü Züleyxa, layiqdi ki, Yusif ola sәn sәrvәrә çakәr, ey qamәti әr-әr, dodağı qәnd mükәrrәr.

Ruyin çәmәni-hüsndә ta qaldıri beydәğ, gül urdu müqabildә mәgәr lafi-"әnәlhәq", gülbün qurubәn dar özünü asdı müәllәq, kim, batma vәbalә, düşmә bu xәyalә, olmaz güli-lalә hәmta o camalә, xurşid misalә, ol arizi-alә, bu çәşmi-qәzalә, bu xәttü bu xalә, bilmәm bu nә gisu, nә silsileyi-mu, nә nәrgisi-cadu kim, canım alıb bu, әbru necә әbru kim, olub bir-birә mülhәq, qan tökmәyә amadә olub tiği-düpeykәr.

Sәn simbәdәn, zülfü rәsәn, qönçәdәhәnsәn, aşubi-zaman, sәrvi-çәmәn, babi-fitәnsәn, sәn sibzәqәn, ruysәmәn, vәchi-hәsәnsәn, ey ruhi-rәvanım, qarәtgәri-canım, ey qönçәdәhanım, әbrusi kәmanım, vey muymiyanım, qılmani-cinanım, ey tutizәbanım, Mәhmudi-zamanım, şәmsü qәmәr üzlüm, şirin sözü duzlum, tuti kimi sözlüm, süzgün alagözlüm, ahuyi-Xütәn, sәrvi-çәmәn, dürri-Әdәnsәn, çatmaz lәbinә abi-bәqa, çeşmeyi-kövsәr.

Qan yaşım axar nәrgisi-caduni görәndә kim, tifl tәki div edәr ahuni görәndә, divanә könül silsileyi-muni görәndә dәrdim olu pabәnd, yüz mәrdi-xirәdmәnd ta urmayalar bәndi-müşәkkәl, eşidәr pәnd, ey dilbәri-dilbәnd, hicran qәmi ta çәnd, verdim sәnә sövgәnd, bir et mәni xürsәnd, ver buseyi-pünhan, canım sәnә qurban kim, möhnәtü hicran bağrım elәyib qan, kafir dә yanar hali-digәrguni görәndә, sәn hәm mәnә bir rәhm qıl, ey şuxi-sitәmgәr!

Sәnsәn güli-baği vә lәqәd kәrrәmül-insan, "mazaqә bәsәr"[3] çәşmi-xumarında nümayan, vәşşәmsi-züha zülfü ruxin vәsfinә tibyan, ey dilbәri-ziba, süni-şәhi-yekta, ruyindә hüveyda gәr etsә tәcәlla ol arizi-hәmra, mәdhuş olu Musa, olmaz yәdi-beyza ol nur ilә hәmta, ey sevgili yarım vey çәşmi-xumarım, gör halәti-zarım, yox sәbrü qәrarım, zünnar sәri-zülfә olub Asiyi-nalan, az qaldı rәhi-eşqdә, ey büt, ola kafәr.

[3] Mazaqә bәsәr....--gözü meyl etmәdi.... Quran ayәsindәn.

Bundan sәva Asinin yenә xeyli mövzun vә rәvan bәhri-tәvillәri vә müxәmmәslәri vardır. Cümlәsini yazmağa ehtiyac yoxdur: Moşt nomuneye-xәrvarәst.

Abdulla bәy ilә Hacı Seyid Әzimin arasında hәr vaxt irsal-mәrsul olub, hәr iki şair bir-birini artıq dost vә әziz tutarlarmış. Heyfa ki, Abdulla bәyin Şirvan şairinә yazdığı namәlәrdәn әlә gәtirmәk mәqdur olmadı. Ancaq Hacı Seyid Әzimin әsәrlәrindәn Abdulla bәy Asinin mәdhü şәnindә yazdığı gözәl bir qәsidә әlә keçdi. Haman qәsidә budur.

Bu qәsideyi-dilfәribdә şairi-rövşәnzәmir, yәni Hacı Seyid Әzimi-әzimşәn hәzrәtlәri elә bir mәharәt vә fәsahәtlә bahar fәslinin yavuqlaşmağını vә o fәsildә nә böyük büsatü әlamәtlәrin vüqua gәlәcәyini bir-bir yad edib, әrbabi-zövqü sәfanın qәlbini vә ruhunu tәzәlәndirib, onlara yenidәn hәyat vә sәfa bәxş edir. Dәmi-İsa tәk baharın lәtif vә gözәl nәsimi ruzigarı әhya edәcәk:

Şükufә xәlәti-әşcarı nöqrәduz edәcәk,

Behişt әlamәti gülşәndә aşikar olacaq.

Dәhani-yar tәkin qönçәlәr olur xәndan,

Sәhab dideyi-aşiq tәk әşkbar olacaq.

Şükufәdәn dönәcәk bağ ruyi-cananә,

Bәnәfşә bağdә manәndi-zülfi-yar olacaq.

Mәrhum Seyid Әzim habelә nazikanә vә şivәli tәdbirlәr ilә, ahәngdar ibarәlәr vә canlı timsallar ilә bahar mövsümünü vәsf edib, onda bir qüsur qoymur vә kәlamın axırını Şirvan şüәrasına çöndәrib, ah-zar vә tәәssüflә [deyir ki,] onlar şairdәn üz döndәrib kәmiltifatlıq göstәrәcәklәr vә onun qәmli tәrәfinә qәmküsar olmayacaqlar. Vәli şairin könlü bu fikir ilә açılıb şad olur ki, Asiyi-dilxәstәnin nәzmü nәsri Sәfa ilә Şirvana gәlib onu şadü xürrәm edәcәkdir.

Tarixi-hicriyyәnin 1280-ci[4]illәrindә Abdulla bәy Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın kәrimәsi Xurşidbanu hәzrәtlәrinin şairә xoş gәlmәyәn bәzi işlәrindәn, xüsusәn Seyid Hüseyn ağanın o dәrgәhә müqәrrәb olmağından rәncidәxatir olub, babası Qasım bәy mәdhü tәrif etdiyi dürri-yektanı hәcvә layiq bilib, onun şәnindә bir para föhşü latayil[5] söylәmişdi.

[4] 1863.

[5] latәvil.

Әgәrçi şair öz әmәlindәn axırda nadim vә peşman olmuş isә dә, lakin ağızlara düşәn hәcvi geri alıb xalqın ağzını qapamaq onun qüvvә vә ixtiyarından xaric bir işdir vә hәcv nәinki tәk Qarabağ mahalında, hәtta sair vilayәtlәrdә dәxi artıq sürәtlә intişar tapıb, Asi kimi mәşhur vә alitәb şairdәn belә qәbih, naşayәstә әmәlin baş vermәsi cümlәni heyrәt vә tәәccübә saldı vә hәr yerdәn ona cavab yazılıb, şairi bәdnam vә bihörmәt etdilәr. Şairә cavab yazan Gәncәdәn Mirzә Mehdi "Naci" tәxәllüs, Qazaxdan İskәndәr ağa "Şair" tәxәllüs vә hәtta Şirvandan Hacı Seyid Әzim ki, Asinin hәqiqi [dostu] vә onun tәbi-şeriyyәsinә mәdhü tәhsin oxuyanlardan birisiydi, bu hәcvin müqabilindә ona cavab vermәyi özünә borc bildi.

Belә rәvayәt olunur ki, mәzkur hәcv yazılandan sonra xanlıq imarәtindә yuva tikmiş göyәrçinlәrdәn birisinin ayağına bağlanıb buraxılıbdır vә xanlıq qapısında göyәrçinin ayağında bağlanmış kağızı görüb vә onu tutub, kağızı açıb Xurşidbanu hәzrәtlәrinin huzuruna gәtiriblәr.

Әvvәlcә haman hәcvi Qarabağın özgә şairlәrinә isnad veriblәr, çünki Abdulla bәydәn belә naqabil vә çirkin әmәl gözlәnmәzdi, bir halda ki, şair özü dә o qapıda müәzzәz vә möhtәrәm şәxslәrdәn birisi hesab olunurdu. Amma Xurşidbanu özü şerü mәrifәt sahibәsi olmağa görә, üslubi-kәlamdan vә şiveyi-lisandan anladı ki, belә mövzun vә abdar sözlәr, hәcv dә olsa, ancaq Abdulla bәyin hünәrindәn naşidir.

"Bu nә tavus, nә bulvar, nә İsa bulağı" misrasını oxuduqda onda şәkk qalmayıb deyibdir ki, әlbәttә, bu, Asinin әsәridir vә bu şer onun babası mәrhum Qasım bәyin babilәr haqqında yazdığı hәcvdәki bir fәrdә nәzirә misalındadır ki, deyibdir:

Bu nә Şiraz, nә Zәngan fücurü fisqin--

Hәr tәrәf kim, baxasan yoxdu hәdü payani....

Hәcvin ibtidası ki, müqәddimә tәrzindәdir, yarı farsi vә yarı türki dilindә artıq fәsahәtlә nәzmә çәkilibdir. Burada şair öz könlünә rücu edib deyir:

Beşno, ey del, soxәnәm tohfeye-hәr әncomәnәst,

Uyma dünyayә, bu dünyayi-dәni…………әst.

Çon cәvanane-Siyavuşsefәte-Zale-fәlәk,

Xuneşan rixte karәş hәme mәkrәsto fәnәst.

Sağәre-badeye-qolqun bekәfe-meyxuran,

Kaseye-fәrqe-Fәramәrzo lәbe-Tәhәmtәnәst.

Dad әz dәste-qәzavo qәdәre-bәdhәrәkat--

Ke, konun qәdre-xәzәf beh ze әqiqe-Yәmәnәst.

Becәhan nist kәs әz serre-zәmirәm vaqef,

Çarә yox dәrdimә bu dәrd mәni öldürәnәst.

Ruzo şәb xune-cegәr mixorәm allah bilir,

Hasilim şәhri-Qarabağda dәrdü mәhәnәst.

Şekveye-del beke quyәm ke, betәng amәdeәm,

Çünki bilmәz bu qәmi kimsә, әgәr kuhkәnәst.

Xofte rubahmesalan bekoname-şiran,

Qafe-Simorğ siyahәtgәhe-zağo zәğәnәst.

Xastәm şәmmei zәnduhe-xodәm şәrh konәm,

Del bemәn xәndezәnan qoft ke,……………әst.

Guş qıl ta ki, yüzündәn birini şәrh qılım,

Zin soxәnhast mәra baese-әnduhe-mәnәst[6].

[6] Tәrcümәsi:

Ey ürәk, sözümә qulaq as, o, hәr mәclisin töhfәsidir,

Uyma dünyaya, bu alçaq dünya………………dir.

[Dünyanın] işi Zal fәlәyin Siyavuş kimi çavanlarının

Qanını tökmәkdәn, mәkr vә hiylәdәn ibarәtdir.

Şәrab içәnlәrin әlindәki kül rәngli şәrab qәdәhi

Fәramәrzin kәllәsi vә Tәhәmtәnin dodağıdır.

Dad pis üzlü qәzavü qәdәrin әlindәn--

Ki indi saxsının qiymәti Yәmәn әqiqindәn artıqdır.

Ürәyimin sirrlәrindәn dünyada heç kәsin xәbәri yoxdur,

Dәrdimә çarә yoxdur, bu dәrd mәni öldürәcәkdir.

Allah bilir ki, geçә-gündüz ciyәrimin qanını içirәm,

Qarabağ şәhәrindә hasilim dәrd-qәmdir.

Ürәyimin şikayәtini kimә deyim, tәngә gәlmişәm,

Çünki bu qәmi Kuhkәndәn başqa kimsә bilmәz.

Tülküsifәtlәr şirlәrin mağaralarında yatıblar,

Simürğün Qaf dağı qarğa vә dolaşaların seyrәngahına

çevrilib,

İstәdim öz qәmimi bir az şәrh elәyim.

Ürәyim külümsünüb dedi ki,…………

Guş qıl ta ki, yüzündәn birini şәrh qılım,

Mәnim qәmginliyimә bais olan bu sözlәrdir....

Asinin hәcvinә verilәn cavablardan şayani-diqqәt olanı, әlbәttә, Hacı Seyid Әzimin cavabıdır. Sairlәrinki başdan-ayağa nalayiq föhşlәrdir, cavab deyil.

Hacı Seyid Әzim isә Asinin tәbini, elmü kamalını, nәzmü әşarını tәrif edib, izhari-tәәccüb vә tәәssüf qılır ki, o öz tәbi-şerini ki, dövrana şöhrәt salıb, hәcvü әfsanә demәyә sәrf elәyir vә halanki:

Şaira, hәcv demәk izzәtә bir mayә deyil,

Şerdir, yaxşı-yamanı olu, bu, ayә deyil.

Hәcvә adәt elәmәk şairә bir payә deyil,

Kişilik mayәsi ancaq ... deyil,

Var elә zәn ki, biri әlli min oğlanә dәyәr.

Sonra Seyid bir növ töhmәt vә zәmm dilini açıb, Asiyә irad edir ki, biz Qarabağ әhlini qәyur vә tәәssübkeş eşitmişdik ki, bir-birinin qeyrәt vә namusunu çәkir. Sәndә bunun әksi görünmәk, öz әhlinizi, xüsusәn xan qızı kimi vәliyyün-niәminizi hәcv etmәk bir әmri-әcibdir ki, bizim cümlәmizi heyrәtә salıbdır.

Biz eşitmişdik olur әhli-Qarabağ qәyur,

Gözlәyir bir-birini işdә bәqәdri-mәqdur,

Sәndә bәrәksinә bu әmri-әcib etdi zühur,

Edib öz әhlinizi hәcv, hәm etmәk mәşhur,

Arif ol kim, bu rәviş mәşrәbi-ürfanә dәyәr.

Hacı Seyid Әzimin yazdığı cavab ki, gözәl bir müxәmmәsdir, bu sayaq başlanır:

Asiya, sözlәrinin hәr biri min canә dәyәr,

Bir sözün qәdrdә yüz min düri-qәltanә dәyәr,

Nәzminin hәr biri yüz lәli-Bәdәxşanә dәyәr,

Bәhri-tәbin ki, göhәr kanıdı, min kanә dәyәr,

Xatirin gülşәni yüz rövzeyi-rizvanә dәyәr.

Gәrçi tifli-süxәnә çoxlar olublar dayә,

Leyk bihudә salıblar başını qövğayә,

Dәstrәs olmadı bir kәs göhәri-mәnayә,

Gәrçi çoxlar bu әrusi elәyir pirayә,

Sanma xamәn kimi zülfi-süxәnә şanә dәyәr.

Şişә içrә sәni ol kimsә ki, etmiş icad,

Hәr pәrizadә vüsalilә edibdir dilşad,

Xatirin xoş meyi-gülgun ilә, tәbin mötad,

Fәrәhin çox, kәdәrin yox, dәxi mülkün abad,

Bu şәrәf qәdr ilә yüz mәnsәbi-sultanә dәyәr.

Bu da bir lütf ki, alәmdә xudavәndi-kәrim

Lütf edibdir kәrәmindәn sәnә bir tәbi-sәlim,

Olu viranә bu mәmurәdә hәr mülki-qәdim,

Leyk itmәz әsәrin, şer ilә, ey dürri-yetim,

Bu fәrәh, hәqqi ki, yüz mülki-Süleymanә dәyәr.

Tәbi-şerin ki, sәnin şöhrәt edib dövranә,

Leyk әfsanәyә sәrf eylәmәyin әfsanә,

Gәldi bir hәcv bu günlәrdә yenә Şirvanә--

Ki, demişdüz onu bir nәsli-әzimüş-şәnә--

Ki, dәri-dövlәti yüz dәrgәhi-xaqanә dәyәr.

Tapmısuz eyb bunu ol göhәri-yektadә--

Ki, gedib seyyidә, namusunu vermiş badә,

Bu deyil eyb, tәfәrrüc elәsәn mәnadә,

Gәr bu xanzadә isә, ol biridir şәhzadә,

Hәqqi ki, alәmi-mәnadә bu iş canә dәyәr i.a.

Hacı Seyid Әzimin cavabı iki-üç bәnddәn başqa tamamәn Abdulla bәyә tәnbeh vә tövsiyәdir vә onun tәbi-gövhәr-sәncinin әfsanәvü hәdyana sәrf olunmasına pürmәlalü әnduh bir tәәssüfdür. Ol sәbәbdәndir ki, Qarabağ şüәrası mәrhum Seyidin belә tәnbehamiz cavabının müqabilindә bir söz dә demәyib, sair Asiyә hәcv yazan şairlәrin hörmәt vә abrusunu tökübdürlәr. Xüsusәn Mirzә Mehdiyә onun cavabı sәrt olubdur. Vә cavab yazanlardan mәşhuru Mirzә Әli Әsğәr Novrәs vә Xarrat Qulu "Yusifi" tәxәllüs olublar.

1291-ci tarixdә şәbanın qürrәsindә[7] Abdulla bәy ömrünün hәnuz cavan sinnindә Şuşa şәhәrindә allah rәhmәtinә vasil olubdur vә müasiri olan şüәravü üdәbavü zürәfaları böyük bir yasa mübtәla edibdir. Vә bu vaqeeyi-pür-mәlal cümlәdәn artıq Qarabağ şairlәrinә tәsir edib. Onlar Şamaxı şairlәrinә Asinin vәfatını belә xәbәr veriblәr:

[7] 13 sentyabr 1874.

Xәzan olsun görüm fәsli-bәhari,

Dәmadәm tirә bulsun ruzigari!

İlahi, yetmәsin bülbül muradә,

Çәkә gülşәndә daim rәnci-xari.

Dәxi baş çәkmәyib düşsün hәvadәn

Cahan bağında sәrvi-cuybari.

Tәravәt tapmasın gül, qönçә qalsın,

Ola sünbüllәrin aşüftә, tari!

Solub düşsün görüm mәrdüm gözündәn

Dәmadәm nәrgisi-mәsti-xumari!

Axar sular görüm al qanә dönsün,

Qurusun nәhr içindә abi-cari.

Tәәyyüş mәhv ola sәhni-çәmәndә,

Tuta xaşak tәrfi-kәştizari.

Bahar olcaq әzәl çәksin xәcalәt,

Bәnәfşә, qasidi-fәsli-bahari.

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Әcәl peymanәsindәn içdi badә.

Ola eşq әhlinin eşqi mәcazi,

Hәqiqәt birlә yoxdur imtiyazi.

Neçün ağaz qılsın dildәn aşiq

Nәvadi-dilkәşü suzü güdazi.

Olub sakit, demәz Mәcnun üçün el

Dәxi әfsaneyi-tulü dirazi.

Bәli, Mahmud şahın var hәqqi,

Fәramuş eylәsә mehri-Әyazi.

Sanır Fәrhadi-mәhzun tәlx kamın,

Edә Şirin ona gәr işvә, nazi.

Züleyxa vәslini tәrk etdi, bolmuş

Mәhi-Kәnanә töhmәt eşqbazi.

Dәxi bundan sora әhli-mәhәbbәt

Edәrmi şövq ilә razü niyazi?!

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Әcәl peymanәsindәn içdi badә.

Şәhid olsun şәhidi-kuyi-canan,

Tapa bәlkә tәriqi-kamrani.

Bu şәhr içrә hәsari-ümdә Salar

Bülәnd etsin gәrәk suzi-nihani.

Qaranın ruzigari tirә bolsun,

Pәrişan könlü olsun zülfi-sani.

Qılıb Mәxfi fәğanın aşikara,

Yanıb bu qüssәdәn cism ilә cani.

Qaradari bu dağ içrә yanıbdır,

Ola bәrhәm bu dövri-asimani.

Fәna seyr eylәsin rahi-fәnani,

Odur vaqedә ömri-cavdani.

Qutarmaz Yusifi çahi-bәladәn

Görә gәr vәslәti-Yusifliqani.

Olub bu qüssәdәn Agәh xәbәrdar,

Dәmadәm künci-qәmdir aşiyani.

İlahi, Novrәsi-mәğmumü mәhzun

Görәrmi bir dә ruyi-şadimani?

Neçün kim, Asiyi-zarü fitadә

Әcәl peymanәsindәn içdi badә.

Bәzi nüsxәdә tәrci olunan bәndin ikinci misrası "Әcәl saqisindәn nuş etdi badә" yazılıbdır.

Abdulla bәyin tәxminәn min beş yüzә qәdәr әfradı vardır ki, ibarәtdir müxәmmәsat, müstәzad, tәrcibәnd, qәzәliyyat, tәcnis vә növhәcatdan. Heyfa ki, bu әsәrlәrdәn çoxusunu әlә gәtirmәkdә aciz qaldıq. Növhәlәrindәn nümunә üçün birisini ki, İmam Hüseyn әleyhissәlamın rәşid vә gözәl oğlu Әli Әkbәrin qәtli barәsindә tәnzim olunubdur, burada dәrc olunur:

Yıxdılar atdan çü Әli Әkbәri,

Sәslәdi Abbasi-әlәmpәrvәri:

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Gül bәdәnin Xuliyü Şimrü Sәnan

Etdilәr amaci-xәdәngü sinan.

Zәrrәcә rәhm eylәmәyib kufiyan,

Qәtlinә mәcmuisi oldu cәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Xiymәgәhә üz tutub ol mәhliqa,

Әrz elәdi key şәhi-Kәrbübәla,

Gәl, başımı al dizinә, ya әba,

Payinә isar elәyim bu sәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Almamışam mәn bu cahan içrә kam,

Etmәmişәm toy otağında mәqam,

Xeymәdә yol gözlәr o bikәs anam,

Yox bu qәrib ölkәdә bir yavәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Qoyma, baba, bikәsü biyavәrәm,

Hüsndә mәn saniyi-peyğәmbәrәm,

Bir nәzәr et, axır Әli Әkbәrәm,

Qoyma dәxi kim, uralar xәncәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Gәl, özünü Әkbәri-zarә yetür,

İstidi qum, başımı yerdәn götür,

Leyk gәlәndә anamı hәm gәtür,

Sağ görә bәlkә Әliyi-Әkbәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Çünki eşitdi bu sәdanı Hüseyn,

Qoydu belinә әlin ol şahi-din,

Günbәdi-çәrxә yetirib şurişin,

Eylәdi piçidә o dәm lәşgәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Ta ki, başı üstә yetirdi özin,

Eylәdi balış başı altda dizin,

Pak elәdi qandan o şәhla gözin,

Aldı qucağına o mәhpeykәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Әrz elәdi Әkbәri-gülgünkәfәn,

Ya әbәta, hәqqi-imami-Hәsәn,

Mәn gedirәm, lütf elә Leylayә sәn,

Zeynәbә tapşırgilәn ol müztәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Hansı cәfalar ki, o qövmi-dәğa,

Görmәdilәr şahi-şәhidә rәva?!

Qoydular ol Qasimә qandan hәna,

Tirә hәdәf eylәdilәr Әsğəri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Lәşkәri-küffar çü sәf qurdular,

Ol şәhin әnsarini öldürdülәr,

Xiymeyi-peyğәmbәrә od vurdular,

Etmәdilәr yad şәhi-kövsәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Ziynәti-әhli-hәrәmi hәr nә var

Qarәt edib lәşkәri-kin aldılar,

Etdilәr üryan dәvә üstә sәvar

Zeynәbi-biçarәvü qәmpәrvәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Fatimә, ol düxtәri-sibti-rәsul

Gәrçi murad almayıban qaldı dul,

Qeyrәti-Qasim necә eylәr qәbul,

Şamә gedә, olmaya bir mәcәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Qıl nәzәr, ey padşәhi-mәşriqeyn,

Yekkә qalıb Kәrbübәladә Hüseyn,

Hanı o әl eylәdi fәthi-Hüneyn,

Götürdü şirvar dәri-Xeybәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!

Lütf elә, ey novgüli-baği-Xәlil,

Asiyi-miskin sәnә olmuş dәxil,

Qoyma ki, mәhşәr günü olsun zәlil,

Rövzeyi-rizvanә sәn ol rәhbәri,

Nadә Әliyyәn, Әliyәn, ya Әli!