ӘLİŞİR NӘVAİ ӘMİR
NİZAMӘDDİN
Әlişir Nәvai hicrәtin doqquzuncu
әsrinin axırlarında yetişәn cığatay
(türk) vә әcәm şüәrasının
әn mәşhurlarındandır. Bu şair әslәn
cığatay türklәrindәn isә dә,
Azәrbaycan şüәrası arasında artıq
hörmәt vә şöhrәt kәsb etmişdir
vә onlara Nәvainin tәsiri artıq
dәrәcәdә olubdur. Buna da ümdә
sәbәb onun tәbi-lәtifindәn
törәyәn asari-nәfisә vә
әşari-mәmduhәsi olubdur ki, çox şirin
vә dadlı dil ilә rişteyi nәzmә
çәkilmişdir. Әmir Әlişir fars
lisanını dәxi әkmәl vәchdә
bilirmiş vә fars dilindә onun ziyadә mövzun
vә xoşmәzmun kәlamları vardır. Türk
vә fars dillәrinә dara olduğu üçün
"Züllisaneyn" lәqәbi ilә
mülәqtәb olmuşdur.
Nәvainin atası
sülaleyi-teymuriyyәdәn Sultan Әbu-sәidin
vәziri olub oğlunun tәlim vә
tәrbiyәsinә artıq sәy vә diqqәt
yetirmişdir. Әmir Әlişir özü
uşaqlıqda Sultan Hüseyn Bayqara ilә mәktәb
yoldaşı olub, әyyami-tüfuliyyәtdә
alinәsәb yoldaşından kәsbi-kәmal vә
әxzi-әdәb etmişdir. Sultan Hüseyn Bayqara
Teymurlәng övladından olub, 875-ci tarixdә Xorasan
padşahı olmaqla Heratda
tәxti-sәltәnәtdә әylәşmişdir.
Әlişir әvvәlcә bir müddәt Xorasanda
vә bәd Sәmәrqәnddә tәhsili-ülum
vә fünunә mәşğul olub, hüsnxәtt,
rәsm, musiqi vә nәqqaşlıq
sәnәtlәrindә böyük mәharәt
kәsb etmişdir. Amma bu fәnlәrin
cümlәsindәn artıq onun meyl vә şövqü
şer demәyә vә qәzәl yazmağa idi.
Cavanlıq mövsümünün vә şәbablıq
әyyamının müqtәzasında dimaği-lәtifi
hәvayi-hüsni-xәttü xal ilә, könlü
badeyi-eşq ilә dolmuş ikәn öz hisslәrini
gözәl şerlәr vasitәsilә bәyan
edәrdi. Necә ki, Әlişir özü
әyyami-şәbabda hali-dilini bu qәrar üzrә
tәhrir qılmışdır: "Bu pәrişan
әczanın vәrәqnigarı vә bu
aşüftә övraqın qissәgüzarı,
möhnәt peymanәsinin cürәçeşi vә
mәlamәt xümxanәsinin sәbukeşi,
şeydalıq mәhәllәsinin rüsvası vә
rüsvalıq küçәsinin şeydası:
Beyt
Vәfa bustanın dastansәrayi
Mәlәmәt bülbüli, yәni
Nәvai
Qüfranüllah zünubühu andaq әrz
qılır kim, şol caq kim, Xorasan tәxti gurganlıq
dәvacı belә zinәtәfzay vә gurgan fәrqi
cәhanbanlıq tacı bilә fәlәkfәrsay irdi,
ömrüm şәbistanı şәbab şamları
nuridin münәvvәr vә hәyatım
gülüstanı yigitlik güllәri әtridin
müәttәr irdi. Sinn müqtәzasidin
tәbiәtğә hәva qalib, hәva
qәlәbәsidin tәbiәt lәhvğә talib
irdi. Köngülakim çakidin köksümdaki әski
tuganlar bir-bir әyan vә kugragimdaki kisgan yanqi әlflaridin
köngülagim xәt-xәt qan. Mudam mey
rәğbәti köngülga mәhbub vә
hәmişә mәhbub ülfәti xatirimğә
mәrğub. Canım eşq badәsidin mәst vә
köngülüm badeyi-eşqdin meypәrәst irdi:
Bulmasa alәmdә gülrux, saqi,
әhvalım xәrab,
Yox isә saqidә gülgun cami-mey,
bağrım kәbab.
Az vәqtdә badә seylidin huşü
әqlim evi yıkıldı vә eşq bәrqi
sәlahü afiyәtim xәrmәnin kül
qıldı".
Vәqta ki, Sultan Hüseyn Bayqara--Nәvainin
mәktәb yoldaşı Heratda
tәxti-sәltәnәtdә әylәşdi,
Әlişirin sorağına düşüb vә hәr
yerdә onu axtarıb Sәmәrqәnddә
sorağını aldı. [Әlişir] sultanın
dәvәtini qәbul edib, Sәmәrqәnddәn
Herata gәldi. Şәhәrә daxil olan zamanı Sultan
Hüseyn tәrәfindәn artıq cәlal vә
tәntәnә ilә istiqbal olunub, onun lütfü ehsanına
nail olmuşdur. Sultan әvvәlcә Әlişiri
möhürdarlıq xidmәtinә tәyin edib, sonradan
özünә vәziri-әzәm etmişdir. Bilmәk
gәrәkdir ki, Sultan Hüseyn xan alim vә adil,
rәiyyәtpәrvәr, ülәma, ürәfa
sinfini dost tutan, xoşәhval vә hәmidәxisal bir
padşah idi. Bu zati-şәrifin tәbi-şeriyyәsi
dәxi var imiş. Amma bundan maәda ziyadә dәqiq,
nazikanlayan vә fünuni-şer vә әdәbiyyatda
qabil vә mahir bir vücud imiş. Belә ki,
fünuni-şerdә sultanın bir dәrәcәdә
ittilaatı var imiş ki, Nәvai kimi müqtәdir
şairin әsәrlәrindә müşahidә olunan
qüsuru tәshih qılarmış, necә ki, bu
qövlә şair özü şәhadәt verib deyir:
"Vәqta ki, mәcalisdә bәzi әbyatım mәzkur
vә mәhafildә bәzi qәzәliyyatım
mәstur bolur irdi, gahi ibarәtim qüsurdin, tәğyir
bermak birlә nöqsandin müәrra qılur irdi. Bәzi
beytimdin bir az namünasib lәfzni çıxarıb bir
dәstә şibh içrә bir dürri-şahvar
tartqandik bir az lәfz gitürür irdi vә bәzi qәzәlimdin
bir az nәhәncar beytğә xәtt urub pozuq bir
dәşt içrә bir qәsri-zәrringar
yasağandik bir az beytğә dәxl büruz irdi. Bu
aşüftә әbyatımda ol xәtt vә bu
pәrişan qәzәliyyatımda ol beyt:
Xara arasında irdi gövhәr yanlıq,
Ya güllәr içindә irdi
әxkәr yanlıq,
Yaxud tikәn içrә
güli-әhmәr yanlıq,
Bәlkәm tәn ara
ruhi-müsәvvәr yanlıq.
Çün bu beytlәr eyvanı ola, islahlar
nәqşü nigaridin rәşki-nigarxanöyi-Çin
vә bu qәzәllәr bustanı ol ehtimamlar
bәharidin qeyrәti-xüldi-bәrin bola, başladı
sahibnәzәrlәr göziga mәhbubraq vә
әhli-dillәr könliga mәrğubraq bolub
hörmәti qayәtdin ötdü vә
şöhrәti nәhayәtdin keçdi".
Әlişir öhdәsinә
götürdüyü ümuri-vәzarәti
lәyaqәtincә icra edib, asudә vaxtlarını gah
mütaliә ilә vә gah tәlimi-kitab vә tәnzimi-әşar
ilә keçirirdi. Hәmә vәqt dairәsi
mәcmәi-ülәma vә füzәla idi. Әdib
vә şairlәrә vә cümlә әrbabi-elm
vә sәnәtә әnam vә ehsan qapısı
açıq idi. Bu halla maarif vә sәnayenin
tәrәqqisinә çox xidmәtlәr etmişdir.
Bu zati-alihimmәt bir müddәtdәn sonra
mәnsәbi-vәzarәtdәn әl çәkib
vә mәmuriyyәti-siyasiyyәdәn istefa edib, Heratda
guşәnişinlik ixtiyar etmişdir. Bu hal üzrә bir
neçә vaxt ömür edib, tarixi-hicriyyәnin
906-cı ilindә haman şәhәrdә vәfat
etmişdir.
Әlişir Nәvai yalqız şair
olmayıb, danişmәnd vә hәkimi-nadir bir vücud
imiş. Ondan әvvәl cığatay türklәrinin
şivәsindә kimsә o lәtafәt vә
mәtanәtdә
әşar yazmadığı kimi, ondan sonra
dәxi bu dildә elә lәtif, abdar vә
xoşgüvar şer vә qәzәllәr
yazılmamışdır. Filcümlә,
asari-nәfisәlәri xeyli qiymәtdardır.
Әlişirin xeyir yadigarlığı
vә ehsanatı dәxi çox olubdur;
neçә-neçә mәdrәsәlәr vә
әbniyeyi-xeyriyyә binasına müvәffәq
olmuşdur. Böyük vә mükәmmәl bir
kütübxanası var imiş ki, elm vә
mәrifәtә şövqü hәvәsi olanlara
hәmişә onun qapısını açıq
tutarmış. Әlişir Nәvainin türk dilindә
olan bәrgüzidә әsәrlәri bunlardır:
"Mәcalisün-nәfayis",
"Mühakimәtul-lüğәteyn",
"Heyrәti-ibraz", "Mәhbubül-qülub",
"Fәrhad vә Şirin", "Leyli vә
Mәcnun," "Sәddi-İskәndәr",
"Sәbeyi-sәyyarә",
"Siracül-müslimin", "Lisanüt-teyr", "Halati-pәhlivani-Әbusәid",
"Әruzi-türki", "Tәvarix vә
qafiyә", "Müfrәdat dәr
fәnni-müәmma", "Münşәati-türki",
"Qisseyi-Şeyx Sәnan",
"Xәmsәtül-mütәhәyyirin" vә
qeyri. Bundan әlavә "Nәzmül-cәvahir"
adlı bir kitab fars dilindә tәhrir etmişdir.
Әlişirin tәxәllüsü
türkcә "Nәvai" vә farsca "Fani"
olubdur. Mәrhumun әşarından nümunә olaraq
izzәti-nәfs vә qәnaәtkarlıq
barәsindә yazdığı beytdir:
Hәqdin әzizliq tilasin eldin üz
tәmә
Kim, xәlqnin әzizi demiş:
"İzzә min qәnәә".
Yәni ey Nәvai, әgәr
hәqqdәn әzizlik tәmәnna edәrsәn,
xalqdan tәmәini kәsgilәn. Necә kim, xalqın
әzizi fәxri-kainat hәzrәtlәri
hәdisi-şәrifindә buyurubdur: "İzәә
min qәnәә, zillә min tәmәә"--yәni
qәnaәtkar әziz vә tamahkar zәlildir.
Nәvainin musiqi elmindә artıq mәharәti olub. O fәnnә eşq vә zövqü nә rütbәdә olduğu bu beytindәn anlaşılır:
Kamança
tari-zülfün vәsfini min til ilә söylәr,
Deyil
qövlü zәif
anın әgәrçi qil ilә söylәr.
Әlişir
üç-dörd yüz il bundan әqdәm söylәdiyi bu aşağıdakı beytin mәzmunu әsrimizdә rәvac tapmış әdl vә müsafat әfkari-hürriyyәtkaranәsinә xeyli münasibdir:
Deyr
içrә yox
sifal ilә altun qәdәhdә fәrq,
Şahu gәdan bir oldu, әcәb karxanәdir.
Bu alәmdә cahü cәlal puç vә fani olub, ancaq yaxşılıq bati
qalacağından bәhs etdikdә
deyir:
İrür
çün alәm
içrә cah
fani, yaxşı ad baqi,
Sin el
kamin rәva eylә özüni kamran görkәc.
Yәni sәn kamran vә sahibi-iqtidar olduğun halda "el
kamın", fәqirlәr
ehtiyacın, üftadәlәr tәmәnnasın rәva elә vә bu yoxsullara himayәt qıl, çünki
dünyada cümlә cah vә cәlal fani olub, yaxşı ad
baqi qalacaqdır.
Nәvai ondan fünuni-şerdә vә xüsusәn qәzәlguluqda şüәradan hansının artıq
ustad vә mahir
olduğunu sual edәnlәrә bu әbyat ilә cavab vermişdi:
Qәzәldә üç kişi tövridir ol
növ--
Ki, ondan
yaxşı yox nәzm ehtimali.
Biri
möcüzbәyanlıq
"Sahiri-hind"--
Ki,
eşq әhlini
urtar suzi-hali.
Biri
qüdsi әsәrliq "Arifi-cam"--
Ki, cami-Cәm dürәr sınğan sifali.
Biri
İsa nәfәsliq "Rindi-Şiraz",
Fәna dәhriğә mәstü laübali.
Nәvai nәzmğә baxsan yәmasdır,
Bu
üçnün haldin bir beyti xali.
Sanasin
güzgüdür ki, әks salmış
Ona
üç şuxü mәhvәşnin
cәmali.
Yәni qәzәldә üç kişi elә mahirdirlәr ki, onlardan yaxşı daha
nәzm-şer
yazmaq ehtimal etmәk
olmaz. Onlardan biri "Sahiri-hindi", yәni Nasir Xosrov Dәhlәvidir, o
birisi "Arifi-cam", yәni Molla Әbdürrәhman Camidir vә üçüncüsü
"Rindi-Şiraz", yәni Xacә-Hafiz
Şirazidir. Amma Nәvanini öz nәzminә
baxsaq, bu üç şairnn halından Nәvainin bir beyti xali deyildir. Belә ki, Nәvainin beytlәri sanki bir güzgüdür
vә ona bu
üç şux mәhvәşin
camalının әksi düşmüşdür. Burada Nәvai demәk istәyir ki, onun әşarına diqqәt olunsa, üç şairi
züliqtidarın ruhlarını onun kәlamının içindә görmәk olur.
Nәvai özgә bir mәhәldә bu möhtәrәm kәlam ustadlarının ismi-şәriflәrini lisani-bәlağәtşüarı ilә belә yad edir: "Әmma әşar tәdvin qılğanlardin bәzi kim, bәqa mülkidә fanidurlar vә bәzi kim, hala fәna deyridә baqidurlar, әvvәlqi zümrәdin bavücud dәrd pişәsinin qәzәnfәri vә eşq atәşgahının sәmәndәri, mәdәni-cavahiri-mәnәvi Әmir Xosrov Dәhlәvi vә fәna meyxanәsinin rindi-xirqәçaki vә bәla peymanәsinin mәsti-bibaki vә eşqü mәhәbbәt әsrari әminlәrinin hәmrazi Xacә Hafizi-Şirazi vә sonku firqә din şәbistanının şәmi-әnvәri vә üns gülüstanının әndәlibi-süxәnvәri vә bәlağәt şәkkәristanının tutiyi-şirin-kәlami cәnabi-mәxdumi Mövlana Әbdürrәhman Cami mәddәllah tәala zülali-irşadә ila müfariqul-talibin
divanları aradә bolğay...."
Nәvainin bu tәhriratından mәlum olur ki, Mövlana Әbdürrәhman Cami әleyhirrәhmә onun müasiri olubdur.
"Qamusül-әlam" sahibi Sami bәyin yazmağına görә, mәrhum Әlişir Nәvaninin әsәrlәrindәn "Mühakimәtül-lüğәteyn" fars ilә türk lisanı arasında
әdibanә vә adilanә bir mühakimәdәn ibarәt әsәrdir ki, bunda türk lisanının
fars lisanından daha da zәngin vә
daha da mükәmmәl olduğu isbat olunur. Belә olan surәtdә, әlbәttә, mәrhumun bu әsәri biz türklәr üçün әn lazımlı vә qiymәtli bir kitabdır. Amma heyfa ki, nüsxәsi nadir olduğundan çәtinlik ilә әlә gәlir. Әlişir Nәvainin, necә ki, yuxarıda zikr olundu, bizim Azәrbaycan şüәralarına artıq dәrәcәdә tәsiri olubdur vә hәtta onlardan bәzi Nәvainin әşarü kәlamına vә lisani-möcüzbәyanına o qәdәr meyl vә rәğbәt göstәriblәr ki, özlәri dә cığatay türklәrinin lisanında şer vә qәzәl demәyә vә Nәvaiyә nәzirә yazmağa mötad olublar. Onlardan mәşhuru Qarabağda Abdulla bәy Asi, Hәsәn Qara Hadi vә Mirzә Әliәsğәr Novrәs, Şamaxıda mәrhum Hacı Seyid Әzim, Qazaxda Kazım ağa Salik,
Dәrbәnddә Mirzә Cәbrayıl Süpehri vә qeyrilәridir. Mәrhum Abdulla bәy Asinin cığatay dilindә elә dilpәzir qәzәllәri vardır ki, Nәvainin öz kәlamına bәnzәyir; ancaq bu dilin әrbabı onlara tәrhic verә bilir. Onun cığatay
lisanında Şirvan şüәrasına yazdığı tәrcibәnd ki, öz mәqamında dәrc olunacaqdır, hәr bir әhli-zövq vә mәrifәti valeh edә bilir.
Nәvainin türk lisanında
mütәәddid
asari-lәtiflәri ilә dürst bәlәd olanlar yәqin edәrlәr ki, türk dili o qәdәr fәqir vә rәkik deyil, necә ki, bizim nәzәrimizә gәlir. Dilimizin kökünü vә әslini bu mәnbәdәn axtarıb tapmaq vә istemaldan düşәn әlfaz vә ibarәlәrә dübarә dirilik vә rövnәq vermәk möhtәrәm әdiblәrimizin baş vәzifәlәrindәn birisidir. Әlan bu yolda İstambulda nәşr olunan "Türk
yurdu"nun mühәrrirlәri,
xüsusәn Mәhәmmәd Emin bәy artıq şövq vә hәvәslә işlәmәkdәdirlәr. Nümunә üçün burada Nәvainin bu qәzәlini yazmağa iktifa edirik:
Könüllәr nalәsi zülfün kәmәndin nagәhan görgac
İrür
andaq ki, quşlar qıçqırışğaylar yılan
görgac.
Könül
çakin gözümdә
әşki-rәngin elgә faş etti,
Balıq
zәxmini fәhm eylәrlәr el dәryadә qan görgac....
Boyalğan
qan ara can pәrdәsi yetgac qәmi-hicrin
Könül
bağida bәrgidür
ki, al olmuş xәzan görgac....
İrür
çün alәm
içrә cah
fani, yaxşı ad baqi,
Bәs, el kamın rәva eylә özünü kamran
görgac....
Nәvai, xürdә nәzminni andaq eylәdin tәhrir
Ki,
sacğay xürdә başın üzrә şahi-xürdәdan görgac.
Burada Azәrbaycan şüәrasının
pişvaları vә ustadları mәqamında olan
Füzuli Bağdadidәn, Yusif Nabi vә Әlişir
Nәvaidәn mümkün olduğu qәdәrdә
mәlumat verdikdәn sonra özümüzә borc hesab
edirik ki, milli şairlәrimizә şüru
etmәzdәn müqәddәm vәtәni-mәlufumuzun
sabiqdә mühüm mәkәzlәri sayılan
Gәncә, Şirvan, Şamaxı vilayәtlәrinin
tarixinә mәxsus vә o yerlәrdә vücuda
gәlib nәvşü nüma tapan
әazimi-şüәradan ustadi-şüәra
Әbülülanın, Şeyx Nizaminin, hәkim
Xaqaninin vә qeyrilәrin
ismi-şәrәflәrini zikr edib, hәr birinin
tәrcümeyi-hallarına vә әsәrlәrinә
dair icmalәn mәlumat verәk.