KӘRBӘLAYI ABDULLA İBN CANI
Kәrbәlayı Abdulla Şuşa
şәhәrindә tәvәllüd edibdir.
Sahibi-mәrifәt vә әhli-hal bir zat olduğu
üçün ümumi-әyan vә әşrafi-vilayәt
içrә әziz vә möhtәrәm
tutularmış.
Әxlaqı xoş, xasiyyәti
gözәl, tәbi-şeriyyәsi rәvan vә
sәlis İbn Canı mәclislәr zinәti vә
mәhfillәr yaraşığı әziz bir vücud
imiş.
Cümlәdәn artıq onun xatirini
mәrhum Cәfәrqulu xan "Nәva"
tәxәllüs vә Qasım bәy Zakir müraat
edәrlәrmiş. Bәdihәguluqda mislü manәndi
öz әsrindә yox imiş. Güzәranını
ticarәt ilә keçirәrmiş, amma
mәşğuliyyәti әksәr övqat
mәşşaqlıqda (kimyagәrlikdә)
keçirmiş. Vәfatı Şuşa
şәhәrindә hicrәtin 1255-dә 59 sinndә
vaqe olubdur.
Kәrbәlayı Sәfi "Valeh"
tәxәllüs ilә dost imiş vә aralarında
zarafat var imiş. Bir-birinә lәtifә vә hәzl
yolu ilә bamәzә şerlәr yazarlarmış.
Belә ki, mәrhum Valehin Kәrbәla
ziyarәtindәn müraciәt etdiyi әsnada ona
yazmışdır:
Ey Sәfi, Şah Nәcәf kuyi
sәnә mәskәn ikәn,
Niyә ol rövzәni tәrk etdin,
әgәr adam idin?!
Gün kimi olmadı yarın
sәri-kuyindә yerin,
Sәn mәgәr әhli-vәfa
bәzminә namәhrәm idin?
Süst rәyin sәni mәhrumi-vüsal
etmәz idi,
Rәhi-eşq içrә әgәr
sabitü müstәhkәm idin.
Qürbi-övladi-Әlidir
sәbәbi-rәhmәti-hәq,
Sәn ki, mәnidә mәgәr
cahili-layәlәm idin?!
Kәhfin әshabını tәrk
etmәdi sәg bir saәt,
Sәn ki, insan idin, әhmәq,
mәgәr itdәn kәm idin?!
Adәm olsaydın әgәr şövq
ilә ta şamü sәhәr
Yar kuyindә sәdaqәtlә
gәzәn hәmdәm idin.
Müstәqim olsa idi eşq ilә tәbin
daim,
Hәlqә tәk
dərgәhi-mövladә bәsi möhkәm idin.
Dәsti-ixlas ilә canan әtәyin tutsa
idin,
Şәrәfi-rütbәdә
sultani-qamu alәm idin.
Qәnbәra, Valehi mәn etmә ki,
bәs biqәmdir,
Sәn dәxi cahil әgәr olsa idin,
biqәm idin.
Kәrbәlayı Sәfi Valeh bunun
cavabında kuyi-Kәrbәladan vә
dәrgәhi-hәzrәt Әlidәn müraciәt
etmәsini bәyan edib Kәrbәlayı Abdulla
Canızadәyә tәn etmәklә belә bu şerlәri
yazmışdır.
CAVABİ-VALEH
Nә sәbәbdәn Sәfi
mәhrumi-dәri-Heydәrdir,
Kim bilir pәrdәdәki zişt vә ya
zivәrdir.
Mәn әgәr feyzü hünәr
cahiliyәm, lәn mәnә,
Yoxsa lәnәt sәnә gәlsin, bu
nә böhtan, şәrdir?!
Sәfinin ziddi әzazili-әzәl Abdulla,
Ona baş әymәdi, lәnәt oxunur,
müztәrdir.
Ol әbucәhl rәsulun nәyin
әksildә bilir,
Daima xübsi-nәbi dildә onun
әzbәrdir.
Neçә kafir dә ki, peyğәmbәrә
әbtәr dedilәr,
Elmi-tәhqiqdә olar şimdi özü
әbtәrdir.
Arşına әlli güzәr and
içәni gör ki, mәnә
Elә söylәr ki, görәn der
özü peyğәmbәrdir.
Sәnin atan ki, tanırsan onu yaxşı
mәndәn,
Siyrәti-zahirә baxma, ürәyi
әntәrdir.
İbrahim xanın kәrimeyi-nәcibәsi
Gövhәr ağa tәmir etdirdiyi cameyi-şәrifin
tarixindә inşad etmişdir:
Baniye-mәmlәkәte-Şişe ke,
dәr heşmәto cah
Tәne zәd qobbeye-tәxtәş
besәra pәrdeye-mah,
Yәni salare-fәlәk şoukәte-Ebrahim
xan--
Ke, dәrәş bәr hәme
xanane-cәhan bud pәnah.
Qouhәri daşt derәxşәndevo firuz
ke, bud
Pәrtove-mahe-roxәş bәr
sәre-xorşid kolah.
Baniye-mәscedo mehrab şod an qouhәre-pak,
Әhle-ferdouse-bәrin comle bәr in
gәşt qovah.
Qәlәme-әhle-doa zәd
rәqәme-tarixәş:
"Bad peyvәste gohәr dәr
sәdәfe-lotfe-ilah". [1]
[1] Tərcüməsi:
Şuşa mәmlәkәtinin banisi ki,
әzәmәt vә cah-çәlalda
Onun taxtının qubbәsi ayın
pәrdәsinә tәnә vururdu,
Yәni fәlәk tәmtәraqlı
sәrkәrdә İbrahim xanın ki,
Qapısı dünyanın bütün xanlarının
pәnahı idi,
Bir parlaq gövhәri vardı.
Onun ay üzünün şüası
künәşin başına papaq idi.
O pak Gövhәr mәsçid vә
mehrabın banisi oldu,
Yüksak behişt әhalisiiin hamısı
buna şahid oldu.
Dua әhlinin qәlәmi onun tarixini
yazdı:
"Bad peyvәstә Gühәr dәr
sәdәfi-lütfüllah".
(Allahın Kәrәm sәdәfindә
Gövhәr daimi olsun).
Axırıncı fәrdin ikinci misrasından
әbcәdi-kәbir hesabı ilә belә mәlum
olur ki, Gövhәr ağayi-mәrhumәnin bina etdirdiyi
mәscidin itmamı tarixi-islamın 1248-ci sәnәsindә
vaqe olubdur.
Gövhәr ağa nә qәdәr
şairin xatirini әziz tutar imişsә dә, axırda
cüzi bir әhvalın vüquundan mükәddәr olub
şairdәn incimişdir.
Şair Aşıq Qәnbәr vә ya
"Riyazül-aşiqin"in müәllifi
Mәhәmmәd ağa Müctәhidzadәnin
yazdığına görә, Kәrbәlayı Qәhrәman
ismindә başqa bir şair Gövhәr ağa kimi
vәcihә vә zәrifә bir gözәlin
Xankişi bәy kimi elm vә mәrifәtdәn
bibәhrә bir vücuda әqdi-nikah olunmasından
rәncidә vә mütәğәyyir olub, bu
fәrdlәri Xankişi bәyin haqqında demişdir:
Xәrmöhrәyә layiq olmayan xәr,
Sәd heyf, cahanda tapdı Gövhәr.
Tәqdiri-qәzayә qıl tamaşa,
Axır sәni verdi cәhrә başa.
Bu şerlәr Gövhәr ağanın
sәminә yetişdikdә mәrhum
Kәrbәlayı Abdullanı çağırıb ondan
qeyz ilә tәfәhhüs etmiş ki, nә üçün
onun şövhәrini belә bәdnam edibdir. Şair
aşağıda yazılan şerlәr ilә üzrü
bәhanә gәtirib özünü safa
çıxartmışdır:
Ağa, bexodavәnde-tәalavo yeqane
Әsla xәbәrәm nist әz in
nәqlo fәsane.
Dirist ke, mәn hiç nәquyәm
soxәn, әmma
Quyәnd benamәm soxәn
әbnaye-zәmane.
Şәhbaz tәzәrvi ke,
beçәnqal dәr arәd,
Avaz bәr arәd hәme
qonceşke-sәmane. [2]
[2] Tərcüməsi:
Ağa, böyük vә yeganә allah
haqqı
Bu söz-söhbәtdәn әsla
xәbәrim yoxdur.
Çoxdandır ki, mәn heç
danışmıram, amma
Zәmanә adamları mәnim adımdan
danışırlar,
Qartal bir qırqovulu çәngәlinә
alanda
Göydәki bütün
sәrçәlәr qışqırmağa
başlarlar.
Mәrhum Mirzә Hәsәn ona
yazdığı bir mәktubun cavabında Canızadә
onu belә tövsif etmişdir:
Hәsәna, sahebe-vәchol-hәsәna,
simtәna,
Dәr qolestane-vәfa taze qolo
yasәmәna,
Raqeme-dәftәre-şahi
bedәbestane-kәmal,
Mәzhәre-dorre-mәani benezame-soxәna,
Vәqte-tәhrire-romuzate-horufate-xotut
Әnbәrәfşan qәlәmәt
bәr sәre-moşke-xotәna.
Aftaba, qәmәra, dәsteqole-taze-tәra,
Taqәte-tabe-dela,munese-ruhol-bәdәna.
Mәskәnәt kәşt Şәki
bişәko bişobhevo reyb,
Toi dәr şәhre-Şәki
mahe-zәmino zәmәna.
Nameәt vasele-ma, hasele-ma gәşt sorur,
Bemәqalate-lәbe-tutiye-şәkkәr
şekәna.
Çe rәva Yusefe-ma dur şәvәd
әz bәre-ma,
Hәmço Yәqub şәvәm
sakene-beytol-hәzana.
Çe rәva del şәvәd әz
atәşe-әndişe kәbab,
Mәn dәr in Şişe konәm gerye,
şәvәm nalezәna,
Ey nesare-qәdәmәt
qohәre-dordaneye-әşk,
Vey fәdaye-to şәvәd cane-cәhan
dәr bәdәna.
Çon sәre-zolfe-to
soudaye-ğәmәt dәr sәre-ma,
Hale-ma şamo sәhәr hәst
pәrişanşodәna.
Ya bekoş, ya besәrәm saye fekәn
bәr sәre-rah,
Ya bequ
aşeqe-sәrgәşteye-eşqәm be mәna.
Yәni moştaqe-toәm, hobbo sәna
mixahәm--
Ke, resi sәn be mәna, ya berәsәm
mәn besәna. [3]
[3] Tərcüməsi:
Ey Hәsәn, ey gözәl sima sahibi, ey
gümüş bәdәnli,
Ey vәfa gülüstanının
tәzə gülü vә yasәmәni,
Ey kamal mәktәbinin şahanә
dәftәrinin yazanı,
Ey söz nәzminin mәnalı
dürrlәrini aşkara çıxaran,
Ey rәmzlәri, sәtirlәrin
sözlərini yazanda
Qәlәmi Xita müşkünun
üzәrinә әnbәr saçan,
Ey günәş, ey ay, ey tәzә
gül dәstәsi,
Ey ürәyin taqәti, bәdәn ruhunun
munisi,
Şәksiz-şübhәsiz, sәnin
mәskәnin Şәki oldu,
Şәki şәhәrindә yerin,
köyün ayı sәnsәn.
Ey sözlәri gözәl
danışıqlı tutiyә bәnzәyәn,
Sәnin mәktubun bizә çatdı,
çox şad olduq.
Nә rәvadır ki, bizim Yusifimiz mәnim
yanımdan uzaq olsun,
Mәn dә Yaqub kimi
beytul-hәzәndә sakin olum?
Nә rәvadır ki, ürәk fikir
odundan kabab olsun,
Mәn dә Şuşada ağlayım,
nalә elәyim?
Ey qәdәminә durlü göz
yaşlarım sәpilәn
Vә ey sәnә bәdәndә olan
dünyanın canı qurban olan,
Sәnin zülfünün vә qәminin
sevdası başımızda olduğundan
Halımız sәhәr-axşam
pәrişandır.
Ya öldür, ya başımıza
yolüstü bir kölgә sal,
Ya da mәnә de ki, eşq avarәsinin
aşiqiyәm,
Yәni sәnin
hәsrәtindәyәm, mәhәbbәt vә
nәvaziş istәyirәm--
Ki, ya sәn mәnә çatasan, ya
mәn sәnә.
Mәrhum Cәfәrqulu xanın
mәhbusvar Qarabağdan Tiflisә göndәrilmәyi
babında aşağıda yazılan müxәmmәsi
inşad qılmışdır:
Ah kim, qalmadı can cismdә canan gedәli,
Oldu hәr yerdә ki, canan gedәli, can
gedәli,
Tutdu zülmәt göz evin
şәmi-şәbistan gedәli,
Oldu viranә könül kişvәri sultan
gedәli,
Yәni sәrdari-cahan,
sәrvәri-dövran gedәli.
Gül üzün görmәyәli
olmadı xәndan güllәr,
Şәm odlara yanıb, başına qoydu
güllәr,
Zülfi sövdası ilә dәrhәm
olub sünbüllәr,
Necә fәryadü fәğan
eylәmәsin bülbüllәr--
Ki, olub xar ilә hәmdәm güli-xәndan
gedәli.
Çәrx rәhm eylәmәdi
dideyi-giryanımıza,
Qoydu hәsrәt bizi ol
şәmi-şәbistanımıza,
Atәşi-hicr ilә od saldı bizim
canımıza,
Sancılıb navәki-qәm
sineyi-suzanımıza,
Guşeyi-çeşmdәn ol kipriyi peykan
gedәli.
Çıxdı çün
Şişәdәn ol mahliqa misli-gülab,
Şişә әhlinә bu vәch
ilә hәram oldu şәrab,
Sındı başlarda hәva
şişәsi manәndi-hübab,
Oldu alәmdә fәrәh
gülşәni bilmәrdә xәrab,
Üzü gül, kakili sünbül, xәti
reyhan gedәli.
Çәkәli bәzmdәn ol
lәblәri meygun әtәyin,
Doldurub qan ilә sağәr dili-pürxun
әtәyin,
Әşk seylabı tutar aşiqi-mәhzun
әtәyin,
Nola fәryadü fәğanım tuta
gәrdun әtәyin--
Ki, qara oldu günüm ol mәhi-taban
gedәli.
Mәnәm ol qümriyi-miskin ki, salıb
alәmә sәs,
Sәrv gu-gu deyәrәm hüzn ilә ta
qәti-nәfәs,
Abü danәm әlәmü
qüssә, yerim künci-qәfәs,
Bir zaman eylәmәzәm
seyri-gülüstanә hәvәs
Sәhni-gülzardәn ol sәrvi-xuraman
gedәli.
Mәqsәdim rövzeyi-kuyindә budur
şamü sәhәr--
Ki, bula feyzi-vüsalında ziya dideyi-tәr,
Ola xaki-qәdәmin sürmeyi-әrbabi-bәsәr,
Qılasan gülşәni-kuyindә olan
murә nәzәr,
Görәsәn kim, necәdir halı
Süleyman gedәli.
Әyzәn
müxәmmәsi-Kәrbәlayı Abdulla İbn
Canı:
Ey ki, zülmәtgәhi-zülf
içrә üzün misli-çiraq,
Mәstü sәrxoş gözünә
qarşı yaman gözlәrә ağ,
Olmasın xaki-dәrin
guşeyi-çeşmindәn iraq,
Lәblәrindәn dәhәnim
dәrdә dәva etdi soraq,
Söylәdi: ağzıma innabi-lәbü
sibi-buxaq.
Baxdı mәrdüm üzünә,
saldı nәzәrdәn ayi,
Qıldı xәm
şöhrәti-әbruyi-lәtifin yayi,
Qәdrü qiymәtdә deyil lәl
lәbin hәmtayi,
Hәvәsi-zülfi-siyahınla olub
sövdayi--
Ki, çәkib silsileyi-kakili-tәrrarә
daraq.
Görünür çöhrәlәrin
lalәyә gülgun, gülә al,
Qoymadı al ilә ruyin dili-ayinәdә
hal,
Sürmeyi-şux gözün fitnәyә
saldı filhal,
Qıldı izhari-şәrәf
Kәbeyi-ruxsardә xal,
Vәrәq üz sürtdü
qәdәmgahına gülgunә yanaq.
Kakilin şanәlәnir zinәti-duş
etmәk üçün,
Xoş gәlir xәlqә lәbin
hәrfi nüyuş etmәk üçün,
Dil dilәr
şәrbәti-göftarını nuş etmәk
üçün,
Xәlqdәn vәsfi-bәnaguşunu
guş etmәk üçün,
Bәhr açdırdı
sәdәfdәn düri-qәltanә qulaq.
Gül xitab etsә sәnә,
qönçә ona eylә itab,
Qönçә kimdir ki, sәnә
qarşı durub verә cavab,
Baxsa hәr dәm üzünә
şәrmdәn olmazmı gülab,
Nәdir ayinә görәn dәmdә
sәni eylәyә tab,
Әksi-ruxsarın ona olmasa mәnada dayaq?!
Dursa ayinә, müqabil üzünә
qılsa nәzәr,
Ona üz vermә, nәzәrdәn sal onu
şamü sәhәr,
Razәdәn qoyma ola
dövri-yәnağında әsәr,
Vәsmәvü sürmә gözü
qaşına meyl etsә әgәr,
Sürmәni seyrә salıb
vәsmәyә qıl qaş-qabaq!
Hüsnünә aşiqi-sadiq demә
hәr gümrahi,
Aşiq oldur yaxa çәrxi
dili-atәşgahi,
İmtәhan eylә şәbi-hicrdә
Abdullahi
Şöleyi-ahına gәr yanmasa
çәrxin mahi,
Tiğ çәk, başını kәs,
şәm kimi atәşә yaq.
Әyzәn kәlami-İbn Canı:
Ey iki gözüm, qıl belә
şahbazә tamaşa,
Mövsümdü, güşad et iki
dәrvazә tamaşa,
Bu nazu nәzakәtdә
sәrәfrazә tamaşa.
Gör necә gözәldir,
Mәhbubi-әzәldir,
Leylayә bәdәldir,
Mәcmuyә mәhәldir.
Xoşbuyә tamaşa,
Ahuyә tamaşa,
Giysuyә tamaşa,
Әbruyә tamaşa.
Xәncәr nәkәradır, hәr
yarәsi göyçәk, hәr muyә tamaşa,
Xoşsövt, xoşәlhan, xoşavazә
tamaşa,
Könlüm quşu, pәrvaz elә,
pәrvazә tamaşa.
Ey bülbüli-can, çıx belә,
rәftarına bir bax!
Qıl seyrü sәyahәt, gülü
gülzarına bir bax!
Yüz canalıcı işveyi-ruxsarına bir
bax!
Gör kim necә candır,
Can içrә nihandır,
Mәnzuri-cahandır,
Hәr qәmzәsi qandır,
Mәn öldüm, amandır!
Şirin dilә bir bax!
Nazik belә bir bax!
Şümşad әlә bir bax!
Mişkin telә bir bax!
Әnbәr nәkәradır,
Kövsәr nәkәradır,
Ruxsarәsi göyçәk,
Getmә, hәlә bir bax!
Heyvasinә, şәmmamәsinә,
narinә bir bax!
Qoynunda nә әlvan bәzәnib
tazә-tamaşa.
Bir gözlәri xummar, zәnәxdanı
әcayib,
Bir dişlәri mirvaridi, rәxşanı
әcayib,
Bir tәngdәhan,
qönçeyi-xәndanı әcayib.
Gör bu nә әdadır,
Canım nә fәdadır,
Bir huriliqadır,
Pürcövrü cәfadır
Ya nuri-xudadır,
Әxlaqı әcayib,
Durmağı әcayib,
Buxağı әcayib,
Dodağı әcayib.
Mәrmәr nәkәradır,
Gövhәr nәkәradır,
Nәzzarәsi göyçәk,
O taqi әcayib.
Ey dil, edәsәn kәsb bu meydanı
әcayib,
Tәfsili-bahar oldu, buyur yazә tamaşa.
Bu sәrvqәdin qamәti-rәnası da
xoşdur,
Şahbazsifәt zülfi-mütәrrası
da xoşdur,
Durna kimi hәm gәrdәni-minası da
xoşdur.
Ya nәcmi-dürәrdir,
Ya şәmsü qәmәrdir,
İksiri-nәzәrdir,
Yandım, nә xәbәrdir?!
Baxması da xoşdur,
Sövdası da xoşdur,
Zibası da xoşdur,
Әzası da xoşdur,
Әxgәr nәkәradır?
Mәcmәr nәkәradır?
Hәm arәsi göyçәk,
Beyzası da xoşdur.
Gәl, indi sәn et bu yerişә,
nazә tamaşa!
Yüz püstәlәbü
lәli-Bәdәxşan buna peşkәş!
Yüz lalәüzar afәti-dövran buna
peşkәş!
Cümlә nә qәdәr var isә
xuban, buna peşkәş!
Bu hurü mәlәkdir,
Qılmanә kömәkdir,
Bu simbilәkdir,
Rizvan nә demәkdir?!
Rizvan buna peşkәş!
Bostan buna peşkәş!
Reyhan buna peşkәş!
Cövhәr nәkәradır?
Hәm zәr nәkaradır?
Xunxarәsi göyçәk,
Bu can buna peşkәş!
Abdulla kimi neçә qәzәlxan buna
peşkәş!
Dur, söhbәti-meyxanәyә gәl,
sazә tamaşa!
Kәrbәlayı Abdulla Canı oğlunun
burada tәhrir olunan әşarından başqa bir çox
qәzәliyyat vә rübaiyyatı vә
xüsusәn, bәdәfal müasirlәrinin zişt
kirdarlarına dair hәcviyyatı vә gözәl
müxәmmәsatı vә
әşari-müstәzadı vardır ki, onların buraya
küncayişi yoxdur.
Mәrhumun hәcv demәkdә manәndi
yox imiş. Ol sәbәbdәndir ki, Zakir
әleyhirrәhmә ülәma zimnindә tәnzim
qıldığı kәlami-abdarında Baba bәyi
vә Canı oğlunu tәәssüflә yad edib, bu
şerlәri haqlarında yazmışdır:
Yaxşı hәcv eylәr idi bu dәmin
adәmlәrini,
Sağ gәr olsa idi indi ol İbn Canı.
Rişteyi-tәbimә yox tab verәn,
çәrx, әfsus
Eylәyib xak ilә yeksan qәdi-Babani.
Getdi hәmdәrdlәrim, bisәrü
saman qaldım,
Bu ribati-kühәnin yoxdu sәrü samani
i.a.