ŞEYX
ӘBUMӘHӘMMӘD İLYAS İBN YUSİF İBN
MÜӘYYӘD NİZAMİ
Şeyx
Nizami böyük şairlәrdәn birisi olub. Onun kimi
fәsih, rәvantәb vә şirinzәban şair
dünya üzünә az gәlibdir. Heç bir şair o
lәtafәt vә zәriflikdә söz demәyibdir.
Onun cümlәyә mәşhur olan
"Xәmsә"si ki, ona "Pәnc gәnc"
dәxi deyilir, bimisil vә binәzir әsәrlәrdir ki, hәqiqәtdә
xәzinә malıdır. Bәzi rәvayәtә görә,
Nizami Qum şәhәrindә tәvәllüd edib
nәşvü nüma tapdıqdan sonra Gәncәyә
gәlibdir vә burada ömrünün axırına kimi
qalıbdır. Amma sәhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan
Gәncәyә gәlәn zaman Nizami hәnuz dünya
sәraçәsinә ayaq basmamışdı vә ol
gövhәri-pakın tәvәllüdü
Gәncәdә hicrәtin 520-ci sәnәsindә
vaqe olmuşdur.
"Atәşkәdeyi-Azәri"dә
vә Ş.Sami bәyin
"Qәmusül-әlam"ında Şeyx Nizaminin
şәhri-Gәncәdә anadan olması
sәrahәtәn yazılmışdır.
Әdibi-şәhir Müsyö Şerr
"Tarixi-әdәbiyyati-ümumi" әsәrindә
Şeyx Nizaminin Gәncәdә tәvәllüd
etmәsini tәsdiq edir. Bu cәhәtә şair "Nizami
Gәncәvi" deyilmәklә mәrufdur. Belә
olan surәtdә çox ehtimal var ki, Nizaminin anası
Gәncәli qızı olmuş ola. Necә ki, bu halda
İran tәbәәsindәn çoxları Qafqaziyaya
gәlib, burada evlәnib, әhl-әyal sahibi olub kök
salırlar, hәmçinin sabiqdә dәxi İran
dövlәtinin hәr bir yerlәrindәn Qafqaz
torpağına mühacirәt edәnlәr çox
olurmuş vә burada İran mәdәniyyәtini,
İran adabü ayinini
intişar edirlәrmiş. Ol vaxtdan bәridir ki, fars dili
vә fars әdәbiyyatı bizim vәtәnimizdә
şöhrәt vә özü üçün
böyük hörmәt vә әhәmiyyәt
kәsb edibdir. Vәli Şeyx Nizami Qafqaz qitәsindә
vücuda gәlibsә dә, әslәn iranlı
olmağını inkar vә nisyan etmәyib "İqbalnamә"sindә
buyurmuşdur:
Nezami ze
gәncine boqşay bәnd,
Gereftariye-Gәnce
ta çәnd, çәnd.
Ço
dor gәrçe dәr bәhre-Gәnce qomәm,
Vәli
әz qәhestane-şәhre-Qomәm. [1]
[1]
Tərcüməsi:
Ey Nizami,
xәzinәdәn bәndi aç,
Nә
vaxta qәdәr Gәncәnin giriftarı olacaqsan?!
Dürr
kimi Gәnçә dәnizindә itsәm dә
Qәhistan
[vilayәtinin]
Nizaminin
vәsfindә bir şey yazmaqda bizim qәlәmimiz acizdir.
Hәkim Xaqani onun mәdhindә demişdir:
Xakәş
be Mәsih tutiyabәxş,
Sәngәş
be Kәlim kimyabәxş,
Mәrzәş
ze kәyestane-qolestan,
Şәkkәrzaro
qәrәnfelestan. [2]
[2]
Tərcüməsi:
Torpağı
Mәsihә tutiya bağışlayan,
Daşı
Kәlimә kimya bagışlayan,
Sahәsi
güllük, çiçәklik,
Şәkәr
qamışlığı vә qәrәnfillik.
Nizami
dünyadan әl çәkib әhli-qәnaәt
vә saleh bir zat olduğu üçün ömrünü
ibadәt vә riyazәtdә keçirәrmiş.
Hәtta zәmanәsinin müluk vә sәlatini ona
hörmәt vә riayәt etdiklәri halda sair
şüәra kimi kimsәni mәdh vә tәrif
etmәmişdir vә tamahkar vә әhli-dünya mülazimi
olmaqdan nәfsini saxlayıb, ömrünün axırına
kimi mәddahlıq ismini şәninә layiq vә
rәva görmәmişdir vә padşahlar
dәrbarında şöhrәt vә izzәt
tәlәbkarı olmamışdır. Bәlkә onun
öz astanası böyüklәr vә xosrovlar
mәlcәvü mәvası olub. Müasirlәri onun söhbәtindәn
feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belә ki, Atabәy
Qızıl Arslanın imtahan qәsdi ilә Şeyx Nizami
olduğu zaviyayә gedib, onu qәribә bir halda
görmәyi "Atәşkәdeyi-Azәri"dә
rәvayәt olunubdur. Şeyx alәmi-batindә
Qızıl Arslanın qәsdü niyyәtini anlayır
vә sultanın nәzәrindә onun
şәrafәt vә böyüklük ulduzu
cilvәlәnir. Atabәy baxıb görür ki, bir
piri-zәif bir parça keçәnin üstündә әylәşib.
Әtrafında başqa bir şey yoxdur, bәqeyr
әz-qәlәm, dәvat vә әsayi-piri.
Әlindә Quran vә şeyx onun mütaliәsinә
mәşğul. Atabәy şeyxin bu halına diqqәt
yetirdikdә onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin
müqәddәs bir vücud olmağını tәsdiq
elәyir. Vә hәmçinin rәvayәt olunur ki,
İran padşahlarından birisi Azәrbaycan vilayәtini
tәsxir etdikdә şeyxә riayәt göstәrib,
Gәncә şәhәrinin tәxminәn 24
verstliyindә--cәnubi-şәrqi sәmtindә vaqe bir
kәnd bağışlamışdı. Sabiqdә haman
qәryә Hәmdünyan adlanırmış. İndi
İlә adı ilә mәşhur ermәni
kәndidir. Şeyx özü bu barәdә demişdir:
Nәzәr
bәrkişo bәrexlase-mәn kәrd,
Dәhe-Hәmdunyanra
xase-mәn kәrd.
Nizami
әleyhirrәhmә Gәncә
şәhәriidә hicrәtin 591-ci ilindә vә
bir qövlә görә 606-cı tarixindә vәfat
etmişdir. Qәbri şәhәrin tәxminәn 4
verstliyindә--şimali-şәrqi sәmtindәdir.
Mәqbәrәsi ziyarәtgahdır.
Mövlәvilәr artıq şövq ilә onun
qәbrini ziyarәt edirlәr. Nizaminin
mәqbәrәsi vaqe olan sәhra "Şeyx
düzü" adı ilә Gәncә xalqının
arasında mәşhurdur. Onuņ qәbrinin
üzәrnndә olan әski günbәdi, sәhih
rәvayәtә görә, rus әdiblәrindәn
mәşhur Qriboyedov tәsis etdirmişdir. İndi,
necә ki, möhtәrәm Mirzә Mәhәmmәd
Axundovun "Şeyx Nizami" ünvanında mәrhum
şeyxin tәrcümeyi-halına dair yazdığı
kitabçadan görünür, Nizaminin qәbri vә
üstünün günbәdi uçub-dağılıbdır
vә kәndçilәr qışda soyuqdan vә yay
fәslindә istidәn daldalanmaq üçün
içinә at vә eşşәk bağlayırlar.
Budur bizim fazil vә hәkim bir şairimizin
türbәsinә olan hörmәt!...
Mirzә
Mәhәmmәd Axundov münasibi-hal bu şerlәri
inşad etmişdir:
Yol
kәnarında bir mәzari-hәqir,
Dağılıb
günbәdi, olub viran.
Ona
mәxluqdәn olur tәhqir,
Bağlanır
günbәdinә hәr heyvan.
Mәnzәri
adәmә edir tәsir,
Axıdır
qәlbә hәr dәqiqәdә qan,
Kimsә
etmәz sual: "Kimdir bu?"
Ona
quşlar olubdu fatihәgu.
*
* * *
*
Bu
xarәbә mәzardә aya
Görәsәn
kimdi böylә xar yatır?
Kimsә
etmәz bunu sual әsla,
Sizә
mәn eylәyim onu tәqrir.
Edәsiz
ol mәzarı siz әmma
--Layiqincә,
әzizlәr, tәmir.
O yatan
Gәncәli Nizamidir,
Şüәra
qisminin üzamidir.
Şeyxin
"Xәmsә"si bu mәnzumәlәrdәn
mürәkkәbdir:
"Mәxzәnül-әsrar", "Leyli vә
Mәcnun", "Xosrov vә Şirin", "Hәft
peykәr", yaxud "Bәhramnamә" vә
"İsgәndәrnamә". Bu kitabların hәr
birisinin xüsusunda vә onların tarixi vә
sәbәbi-tәlifi barәsindә Mirzә
Mәhәmmәd Axundovun kitabçasında
qәdri-kifafınca mәlumat verilmişdir. Bunlardan başqa
Şeyx Nizaminin iyirmi min beytә qәdәr qәsaid
vә qәzәliyyat vә rübaiyyatı vә sair
әşarı olduğu rәvayәt olunursa da,
әksәri bu halda itib-batıbdır.
"Xәmseyi-Nizami" İranda vә Hindistanda
dәfәat ilә tәb olunubdur. Vә hәtta
Müsyö Şarmua tәrәfindәn Fransa dilinә
tәrcümә edilib vә 1845-ci sәnәdә
Petroqrad şәhәrindә tәb vә nәşr
olunubdur.
Nizaminin
әsәrlәrindәn türk dilinә
tәrcümә olunan ancaq "Xosrov vә Şirin"
hekayәsidir. Bunun mütәrcimi Qazax şairi mәrhum
Mustafa ağa Qiyasbәyov "Nasir" tәxәllüs
olubdur. Vәli çox әfsus ki, şair bu hekayәni
itmama yetirmәmiş vәfat edibdir. Haman "Xosrov vә
Şirin" hekayәsi bu axır vaxtlarda Mirzә Cәlal
Yusifzadә cәnablarının sәy vә himmәti
ilә opera şәklinә çöndәrilibdir.
Atalar
sözündәn sayılan: "Kәs nәquyәd ke,
douğe-mәn torşәst"--mәsәli
müşarileyhә mәnsubdur. Söz yoxdur ki, bu
mәsәli sonradan Azәrbaycan türklәri
şeyxdәn әxz vә tәrcümә ediblәr,
çünki türk dilindә "Heç kәs
ayranına turş demәz" mәsәli indi dә
işlәnir.
Fars
lisanına dara rәvantәb şairlәrimizin baş
vәzifәlәrindәn birisi dә Şeyx Nizami
әleyhirrәhmәnin әsәrlәrindәn
bәzilәrini türkә açıq dildә
tәrcümә edib, milli әdәbiyyatımızı
dövlәtlәndirmәkdir. İnsaf deyil ki, onun
möcüznüma kәlamları Avropa dillәrinә
tәrcümә olunub intişar tapsın, bizlәr
isә onu öz dilimizdә mütaliә edib feyzyab olmaqdan
mәhrum qalaq.
Şeyx
Nizaminin әsәrlәrindәn nümunә olaraq bir
qәsidә vә bir qitәsini
"Atәşkәdeyi-Azәri"dәn
götürüb, onlar ilә kitabımıza zinәt
veririk:
QӘSİDEYİ-NİZAMİ
Mәlәkol-moluke-fәzlәm
befәzilәte-mәani,
Zәmiyo
zәman gerefte bemesale-asemani.
Nәfәse-bolәndsoutәm
cәrәse-bolәndseyti,
Qәlәme-cәhannәvәrdәm
әlәme-cәhansetani.
Sәre-hemmәtәm
reside bekolahe-Keyqobadi,
Pәre-heşmәtәm
qozәşte ze pәrәnde-Qurxani.
Soxәn
әz mәn afәride, ço fotovvәt әz
morovvәt,
Honәr
әz mәn aşekara ço tәravәt әz
cәvani.
Qәzәlәm
besәmha dor ço sәmae-әrğәnuni
Nәmәkәm
bezouğha dor ço şәrabe-әrğәvani.
Hәrәkate-әxtәranra
mәnәm әslo u tefili,
Tәbәqate-asemanra
mәnәm abo u әvani.
Nәzәnәm
bexire tәbli, ço zәnәm bovәd әrusi,
Nәkonәm
bexotbe lәhti, ço konәm bovәd әğani.
Mәhәmo
ço mәh nәgirәm kәlәfe-siyahruyi,
Dorәmo
ço dor nәdarәm bәrәse-sepidrani.
Beeşarәte-lәbe-mәn
dele-xәlq baz bәndәd
Ço şekufeye-rәyahin behәvaye-mehrәqani.
Әgәr
in neşatgәhra nәğәmate-mәn nә
başәd,
Ke
zәnәd dәre-moğәnni, ke xorәd
meye-moğani?
Ço
sәdәf hәlalxarәm, ço qohәr
hәlalzade,
Ze
hәramzade durәm şәbo ruz dәr rәmani.
Vәlәdozzenast
hased, mәnәm an ke koukәbe-mәn
Vәlәdozzenakoş
amәd ço setareye-yәmani.
Sәre-an
cәride bәr nә dәre-in qәside boqşa--
Ke,
bәrәnd boqe-boqe fozәla bare-moğani.
Şәbehi
nә dәr xәzine çe konәm qohәrfeşani,
Qohәri
nә dәr xәrite çe konәm
sәdәfdәhani.
Delo din
şekәste an gәh hәvәsәm
bәrәzmcui,
Sәro
pa berәhne an gәh soxәnәm bemәrzbani.
Mәlәkavo
badşaha rәveşi kәramәtәm kon--
Ke bedan
rәveş begәrdәm ze bәdivo bәdqomani.
Hәrәme-to
amәd in del ze hәsәd neqahdarәş--
Ke,
fereşte ba şәyatin nәkonәd hәmaşiyani.
Әdәbәm
mәkon ke, xerdәm, xәlәlәm mәbin ke,
xakәm
Bebәr
әz nәhade-tәbәm dodeliyo dәhzәbani.
Ze qonah
ozr boqzәr, benәvazo rәhmәti kon,
Bexәcalәti
ke bini bezәrurәti ke, dani.
Hәme
momkenol-vocudi rәqәme-hәlak darәd,
To ke,
vacebol-vocudi әzәlo әbәd bemani.
Betәfile-taәte-to
tәne-xiş zende darәm,
Ço
nabәşәd in sәadәt çe mәno çe
zendeqani.
Әgәr
әz Nezami amәd qonәhәş
әfvgәrdan--
Ke,
kәs eymәni nәdarәd ze qәzaye-asemani.
To resandei
ze әvvәl besәadәte-vücudәş,
Ço
nәfәs beaxәr ayәd,
beşәhadәtәş resani. [3]
[3]
Tərcüməsi:
Mәnәviyyat
vә fәzilәtim etibarilә şahların
şahıyam,
Yeri,
zamanı və asimanı hökmümlә tutmuşam.
Uça
sәsli nәfәsim zәng kimi gurdur,
Dunyanı
ölçәn qәlәmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət
başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Tәntәnә
qanadım Qurxan bayrağından yüksәlmişdir.
Cavanmәrdlik
insafdan yarandığı kimi, söz dә mәndәn
yaranmışdır.
Tәravәt
gәnçlikdən doğduğu kimi, hünәr dә
mәndәn doğmuşdur.
Qәzәlim
qulaqlarda әrğәnun sәsi kimidir.
Sәnәtim
zövqlәrә qırmızı şәrab tәsiri
bağışlayır.
Ulduzların
әsas hәrәkәtveriçisi mәnәm,
özlәri tüfeylidir.
Göy
tәbәqәlәrindә su mәnәm, göy
özü qabqacaqdır.
Boş
yerә tәbil çalmaram, әgәr çalsam toy
olar,
Boş
yerә xütbә (moizә) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mәn
ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mәn
dürrәm, amma dürr kimi ağarma
xәstәliyinә tutulmaram.
Reyhan
qönçәsi mehrәgan (payız bayramı)
havasına baqlı olduğu kimi,
Mәnim
dodağımın bir işarәsinә xalqların
ürәyi bağlıdır.
Әgәr
bu sevinç meydanında mәnim nəğmәlәrim
olmasaydı,
Kim
müğәnni çağırardı ki, muğan meyi
içәydi?
Sәdәf
kimi halal yeyәnәm, gövhәr kimi
halalzadәyәm,
Haramzadәdәn
uzağam, gecә-gündüz rәmanidәyәm.
Paxıl
vәlәdüznadır, mәn oyam ki, ulduzum
Yәmani
(Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vәlәdüzna
öldürәndir.
O
dәftәrin başını bağla, bu qәsidәnin
qapısını aç,
Bunu
fazillәr mәnzilbәmәnzil hәdiyyә
aparırlar.
Xәzinәmdә
bir şәvәm (qara munçuq) dә yoxdursa, nә
uçün mәn gövhәr saçım?!
Xәritәmdә
(süfrәmdә) bir gövhәrim dә yoxdursa,
arzımı nә üçün sәdәflә
doldurum?!
Ürәyim
vә dinim sınıb, yenә dә döyuş
hәvәsindәyәm,
Başım,
ayağım yalındur, yenә dә keşikçilik
iddiasındayam.
Ey
hökmdar, ey padşah, mәnә bir nәzәr sal,
Sәnin
bu nәzәrin sayәsindә bәdlikdәn vә
bәdgümanlıqdan çıxım.
Mәnim
ürәyim sәnin hәrәmindir, onu
hәsәddәn qoru,
Mәlәk
şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilmәz.
Kiçikliyimә
baxıb mәni incitmә, torpağım deyә mәni
alçaltma,
Tәbimdәn
vә varlığımdan ikiürәkliliyi vә
ondilliliyi çıxar,
Üzrümә
görә günahımdan keç, oxşa,
mәrhәmәt elә,
Xәcalәtimә
baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün
yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sәn
hәmişә yaşayansan, әzәli vә
әbәdi qalansan.
Sәnә
itaәt etdiyimә görә, әbәdi
yaşayası olaçağam,
Bu
sәadәtim olmasa, nә mәn, nә hәyat?
Әgәr
Nizamidәn bir günah baş vermişsә, onu
bağışla,
Kimsә
asimanın qәzasından yaxasını qurtara bilmәz.
Әzәldәn
onun vücudunu sәadәtә yetirәn sәnsәn,
Nәfәsi
sona çatarkәn dә onu şәhidlәr
sırasına yetir.
QİTӘ
Duş
rәftәm bexәrabat, mәra rah nәbud,
Mizәdәm
nәrevo fәryad, kәs әz mәn nәşnud.
Ya
nәbud hiçkәs әz badeforuşan bidar,
Ya ke,
mәn hiçkәsәm, hiçkәsәm dәr
nәqoşud.
Nimi
әz şәb ço beşod, biştәrәk ya
kәmtәr,
Rendi
әz ğorfe bәr avәrd sәro rox benәmud,
Qoftәmәş:
dәr boqoşa Qoft: boro, hәrze mәqu--
Ke,
bәraye-to dәr in vәqt kәs in dәr
nәqoşud.
İn
nә mәsced ke, behәr lәhze dәrәş
boqşayәnd--
Ke, to dir
aiyo әndәr sәfe-piş osti zud.
Hәr
çe dәr comleye-afaq dәr inca hazer,
Henduyo
hormeziyo moumeno tәrsavo yәhud.
Gәr
to xahi ke, konәd pire-moğanәt nәzәri
Xake-paye-hәme
şo ta ke beyabi mәqsud. [4]
[4]
Tərcüməsi:
Dünәn
geçә meyxanaya getdim, mәnim üçün
qapını açmadılar,
Nәrә
çәkdim, fәryad elәdim, heç kәs eşitmәdi.
Ya
şәrab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da
mәn heçkәsәm ki, heç kәs mәnim
üçün qapını açmadı.
Elә
ki, geçә yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind
başını pәnçәrәdәn
çıxarıb mәnә baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını!
Dedi:--Get, hәrzə danışma!
Sәnin
üçün bu vaxt heç kәs qapını
açmaz.
Bura
mәsçid deyil ki, hәr an qapısını
açsınlar--
Ki,
sәn geç gәlib, tez yuxarı başda
әylәşәsәn.
Dünyanın
hәr yerindәn bura yığışanlar var:
Hindu da,
hörmizi dә, mömin dә, xristian da, yәhudi dә.
Әgәr
istәyirsәn ki, piri-muğan sәnә nәzәr
yetirsin,
Hamının
ayağının torpağı ol ki, öz
mәqsәdinә çatasan.
Mustafa
ağa Nasirin "Xosrov vә Şirin"dәn
tәrcümә etdiyi hissәlәr öz
mәqamında zikr olunacaqdır.