YUSİF
NABİ
Molla
Mәhәmmәd Bağdadidәn sonra Azәrbaycan
şüәra vә üdәbasına
şüәrayi-sәlәfdәn artıq nüfuzu
olanı Yusif Nabi olubdur. Nabi әfәndi türklәrin
müqtәdir vә zor şairlәrindәn birisi hesab
olunur. Divani-Nabidә ki, zәxim bir kitabdan ibarәtdir,
hәr qisim kәlam mövcuddur. Tәmamisi nәzm ilә
inşad olunubdur. Haman mәnzumat bu qayda üzrә
divani-Nabidә tәb olunmuşdur: 1) Babül-mәdh
vә nәt; 2) Qәsaid; 3) Tәxmis vә maddeyi-tarix; 4)
Mәsnәvi; 5) Rübaiyyat vә
qәzәliyyati-türki; 6) Müqәttәat vә
müәmmayat; 7) Divani-qәzәliyyati-farsi; 8)
"Xeyriyyeyi-Nabi".
Nabi
әfәndi "Xeyriyyә"sindә oğlu
Әbülxeyr Mәhәmmәd
Çәlәbiyә yazdığı
pәndnamәsindә öz tәrcümeyi-halına dair icmalәn
mәlumat verir. Bu mәlumatdan görünür ki,
Mәhәmmәd Çәlәbi Nabinin
ömrünün müsinn çağında, yәni 54
yaşında doğulmuşdur vә onun vücuda
gәlmәsi ilә şairin gözlәri nur vә
qәlbi sürur ilә dolur; guya ona tәzәdәn bir
hәyat verilir. Belә ki, Nabi әfәndi deyir:
Pәrtövi-nuri-hәyatım
sәnsin,
Mәhz
xeyrü bәrәkatım sәnsin,
Salalı
başimә zatın sayә,
Bәn
sәninlә bakaram dünyayә.
Mәhәmmәd
Çәlәbinin tәvәllüdü şairin
54-cü yaşında vaqe olmasına onun bu şerlәri
şәhadәt verir:
Sәni
verdi bana, ey feyzmәab,
Mövsimi-sinni-kәbirimdә
vәhab.
Toğıcaq
alәmә hüsnün mahi,
Güzәran
olmuş idim pәncahi.
Çarü
pәncahdә verdi sәni hәq,
Hәft
salında yazıldı bu vәrәq.
Mәhәmmәd
Çәlәbinin maddeyi-tarixindәn ki, Nabi
әfәndi özü onu inşa edibdir, mәlum olur ki,
onun vәqti-tәvәllüdü hicrәtin 1106-cı
salında vüqua gәlibdir. Haman maddeyi-tarix bu
şerlәrdәn ibarәtdir:
Sәrmayeye-fetrәtәm
Әbülxeyr--
Kәz
lotfe-әzәl pәnah darәd,
Tarixe-veladәte-şәrifәş
"Әz
dәrd xoda neqah darәd".[1]
[1]
Tərcüməsi:
Әzәli
lütfә sığınan,
Mәnim
fitrәtimin sәrmayәsi olan Әbülxeyrin.
Şәrәfli
tәvәllüd tarixi
"Әz
dәrd xuda pәnah darәd"dir
("Allah
onu bәlalardan saxlasın”dır.)
Bu hesab
ilә Yusif Nabinin tәvәllüdü hicrәtin 1052-ci
sәnәsinә tәsadüf edir. 1106
sәnәdәn 54 sәnә çıxanda qalır
1052 sәnә ki, haman salda Yusif Nabi vücuda gәlibdir
Rәha şәhәrindә. Rәha isә
Qüdsi-Xәlil canibindә Şam xittәsindә
basәfa qәsәbәlәrdәn birisidir ki, xoş
ab-havası ilә mәşhurdur. Nabi әfәndi
vәtәni olan Rәhanı belә vәsf edir:
Vәtәnim
şәhri-dilarayi-Rәha,
Vәqti-tәhrir
müqirrim Şәhba.
Nә
Rәha, nüsxeyi-gülzari-cinan,
Mәsqәtürrәsi-Xәlilül-Rәhman.
Nә
Rәha qibtәgәhi-xitteyi-Şam,
Mәzhәri-möcüzeyi-bәrdü
sәlam. [2]
[2]
Tərcüməsi:
Vәtәnim
gözәl Rəha şәhәridir,
Bunları
yazan vaxtda iqamәtgahım Şәhbadır.
Elә
bir Rәha ki, cәnnәt bağçasının bir
nüsxәsi,
Xәlilulrәhmanın
daimi yaşayış yeridir.
Elә
bir Rәha ki, Şam ölkәsi ona hәsrәt
çәkir,
"Bәrd
və sәlam" möcüzәsinin yeridir.
Nabi
әfәndi vәtәni-mәlufunda nәşvü
nüma tapıb, tәlim vә tәrbiyә aldıqdan
sonra 30 sәnәyә qәdәr Әdirnә vә
İstambul şәhәrlәrindә bәzi
mәnsәblәri әda etmәklә sükunәt
etmişdir vә sonradan bu zati-şәrifin aramgahı
Hәlәb şәhәri olmuşdur:
Bir zaman
Әdirnәvü İstambul
Oldu si sal
bana cayi-nüzul.
Lillәhülhәmd
neçә mәnsәbü cah
Oldu bu
bәndәyә ehsani-ilah.
Qalmayıb
sonra dimaği-dövlәt,
Oldu
üftadeyi-künci-üzlәt.
Cәzbeyi-abü
hәva oldu sәbәb,
Oldu
aramgәhim şәhri-Hәlәb.
Şairin
kәlamından belә anlaşılır ki, Hәlәb
şәhәri xeyli canfәza vә xoşhava bir
mәkandır ki, çahar fәsli düzgün keçir.
Bu şәhәrin vәsfindә şair deyibdir:
Şәrabә
şәrm verir abi-canfәzayi-Hәlәb.
Şәmimi-cәnnәti
mәhcub edәr hәvayi-Hәlәb.
Lәbi-bütanә
olur xәndәrizi-istehza
Nәmәksiriştә,
lәb püstә fәzayi-Hәlәb.
Buna
hәvadә İraqü Әcәm müxalifdir--
Ki,
çar fәsldә novruz edәr sәbayi-Hәlәb.
Behişt
qanda görәr hüsnünün tәmaşasın,
Tururkәn
ayineyi-abi-dilgüşayi-Hәlәb.
Yusif Nabi
xeyli müddәt dünyada zindәganlıq edibdir vә
әyyami-zindәganlığı Mәhәmmәd
Sultanın oğulları--Mustafa Sultanın vә
Әhmәd xan Sultanın zamani-hökumәtlәrinә
tәsadüf etmişdir. Şair hәr birisinin
vәsfi-şәnindә xeyli qәrra vә sәlis
qәsidәlәr yazıbdır ki, manәndi az
tapılar. Onun bir qәsidәsindәn anlaşılan budur
ki, Sultan Әhmәd xan ibn Mәhәmmәd xanın
cülusi-hümayunu şairin 50-ci salında vaqe olubdur.
Mәzkur qәsidә bu sayaq başlanır:
Bir
şәbangәh ki,
çiraği-xirәdi-әbdi-fәqir
Eylәmişdi
hәrәmi-qәsri-dimağım tәnvir,
Nagәhan
mükmәni-qeybin açılıb pәrdәlәri
Oldu yer
sәf sipәharayişi-meydani-zәmir.
Birinin
nami qәlәm, biri vәrәq, biri dәvat,
Biri
mәni, biri mәzmun, biri hüsni-tәbir.
Dedilәr
birdәn:--Әya, piri-rәhi-nәzmi-süxәn,
Ey
köhәn cövhәri, sövqi-bәyanü tәhrir,
Nә
әcәb xeyli zamandır ki, tәmәvvücdә
deyil,
Bәhri-zәxxari-xәyal,
әbri-köhәrpaşi-zәmir.
Sana noldu,
nә turursan, nә günә saklarsan,
Ta bekey
nәsri-cәvahirdә bu dәklü tәxir?
Әlli
yıldır ki, müsәllәm sana sәccadeyi-nәzm,
Şimdi
sәnsәn şüәra zümrәsinә
şeyxi-kәbir.
O zamanlar
sana tәslim idi meydani-süxәn--
Ki,
sәnin sözlәrinә Naili olmuşdu әsir.
Meyvәsi
az isә dә, lәzzәti әfzuntәr olur
O
dirәxtin ki, xiyabani-süxәndә ola pir.
Dedim:--Ey
lövhәnәvisani-dәbistani-hünәr,
Ey
mәbaniyyi-mәaniyә müdara tәmir,
Hәp
bilürsiz ki, qәdi-rastimi xamә kibi,
Etdi
әngüşt kibi xәmzәdә bari-tәhrir.
Qalmadı
tabü tәvan teyyi-rәhi-әfkarә,
Oldu
әndişә dә tәrkibi-vücudum kibi pir.
Leyk var
cibi-zәmirimdә nәhüftә çoxdan
Bir
göhәr әqdi ki, olmaz ana alәmdә nәzir.
Saklaram
namına bir padşәhi-dövranın--
Ki,
edәm müjdә bәşarәt kim edәrsә
tәbşir.
Gәlsin
ol padşәhin әsri-şәrifindә görәk
Bülbüli-köhnә
necә eylәr imiş bәsti-sәfir,
Dedilәr:--Müjdәlәr
olsun, sana, ey rastnәzәr--
Ki,
sәni istәdiyin әsrә yetirdi tәqdir.
Lillәhilhәmd
ki, bir vifqi-murad etdi cülus
İntizar
eylәdiyin padşәhi-alәmgir.
Oldu tәyidi-ilahidә misali-xurşid.
Zati-valatәri
arayişi-balayi-sәrir.
Zilli-mәmdudi-xuda
hәzrәti-Xan Әhmәd kim,
Sayeyi-sәrvi-әlәm,
dövlәtidir mehri-münir.
Vә
lakin bizә rast gәlmәdiyindәn mәlum olmadı
ki, Nabi әfәndi hәlәb
şәhәrindәmi vәfat edibdir, yoxsa İstambulda.
Vәli çox ehtimal var ki, onun vәfatı İstambulda
ittifaq düşübdür. Çünki şairin öz
kәlamından görünür ki, ol cәnab
ömrünün hәftad sinnindә Hәlәbdәn
Ruma әzimәt edib vә Hüzuri-Sultan Әhmәd
xanda sahibi-mәnsәb olmuşdur vә dәxi onun
İstambuldan Hәlәbә müraciәt etmәyi
haqqında divanında bir işarә yoxdur. Şairin bu qoca
sinnindә vә ixtiyar halında talibi-izzü cah olması
bәzi әhli-qәrәz vә
kәcnәzәrlәrin lisani-etirazını diraz edib,
onu müttәhim qılmışlar. Necә ki, bu babda
şair özü deyibdir:
Hәqqin
olub dәrindә nәsimi-inayәti,
Gülşәnsәrayi-Rumә
düşürdükdә qismәti.
Yәni
olub diyari-Hәlәbdәn keşidәpa,
Tәhrik
edincә Rumә rikabi-әzimәti.
Nagah
vәhmü vәsvәsәfәrmayi-kәcnәzәr
Urdu inan
әzmimә dәsti-cәsarәti.
Bәsti-müqәddimati-sualә
edib şüru,
Zәmm
etdi xeyrxahlıq üzәrә sәdaqәti.
Әbvabi-etirazә
küşayiş verib tәmam,
Etdi
әdlә ilә mökәdi-ibarәti.
Dedi ki, ey
fisürdә xirәd, piri-natәvan,
Hәftad
sinndә bu sәfәrin nәy ki, hikmәti?
Bu
sinnü saldә qәrәzin izzü cah isә,
Yox
izzü cahә cismi-nizarın lәyaqәti.
Var
isә arizuyi-münasib zәmirdә,
Anın
da tazәlikdәdir ayinü şövkәti.
Әsbabi-ehtişamә
әgәr var isә hәvәs,
Piranın
ana daxi yakışmaz qiyafәti.
Sövdayi-kәsbi-malla
mәali isә dilin,
Anın
da pirlikdә nәdir qәdrü qiymәti?
Gahi ocaq
başında, gәhi baği-zardә
Eylәrkәn
әhli-danişü elm ilә söhbәti,
Kәtm
etmә, doğru söylә nәdir mәqsәdü
murad,
Böylә
dәyişmәdәn süfreyi-zövq üzlәti.
Divan
büsatı ilә әgәr әsb isә murad,
Bazulәrindә
zәbtinә yox istitaәti.
Halın
sәnin bu günә ikәn, ey fisürdәhuş,
Bilmәm
bu rahә sәn nәdәn etdin әzimәti?
Gördüm
mәqalı gәrçi deyil vәchdәn tәhi,
Әmma
әsabәt üzrә deyil hiç hәqiqәti.
Dedim
әgәrçi cümlәsi vardır bu sözlәrin
Bәn
daxi anlamaz deyilәm rәncü rahәti.
Mәchuldur
tәbiәt kәc beyninә sәnin,
Tәdbirә
qalib olduğu hәqqin iradәti.
Mәlumdur
bu hәr kәsә, vazeh tәriqdir,
Likәi
nәhüftә var dәxi çox sirrü hikmәti.
Görmәzmisәn
bu mәtbәxi-süni-hәkimdә
Cәzb
etdiyin keşan-keşan insani qismәti?
Әz
cümlә ol sәnin dedigin rahәtü fәrar
Mәtlubi-cismdir,
yox anın canә nisbәti.
Asudәlikdә
gәrçi könül müstәrih olur,
Hәp
hisseyi-bәdәndir anın hәddü qayәti.
Bir
istirahәtin ki, ola mәrcәi bәdәn,
Yoxdur o
rahәtin dil ilә canә nisbәti.
Sәmü
bәsәr vәzifәsin alamaz kәnardә,
İkisi
dә qidadә çәkәrlәr zәrurәti.
Sәmin
qidasi mәniyi-pakizә nitqdir,
Çeşmin
qidasi hüsndür anınla hekayәti.
Nabi
әfәndinin bu axırkı sözlәrindә
çox nazik mәnalar vardır ki, onlara diqqәt
yetirmәmәk olmaz. Hәqiqәtdә mәhz
istirahәti-bәdәn vә fәraqәti-cism ilә
dolanmaq heyvaniyyәtdәn bir az bәridir.
Künci-üzlәt vә qәnaәti qәnimәt
bilib, beş günlük ömrü
xabi-qәflәtdә, yәni ancaq
yeyib-içmәkdә keçirmәk, mәhz bir
bәdәnә xidmәt edib, onun zәruriyyatını
mühәyya etmәyә çalışmaq vә ruhun
varlığından bilmәrrә bixәbәr olmaq
insanın sırf cәhalәt vә avamlığına
dәlalәt elәr. Odur ki, Nabi әfәndi deyir vә
hәqiqәtdә çәmәni-mәnaya dürr
vә cәvahir saçır:
Bir
istirahәtin ki, ola mәrcәi bәdәn,
Yoxdur o
rahәtin dil ilә canә nisbәti.
Sonradan
Nabi әfәndi әtfi-kәlam edib, İstambulu vә
onun әhlinin kamal vә mәrifәtini vә
hüsni-әdalarını tәrif edir:
Minayi-çeşmi
qәrqeyi-nuri-sürur edәr,
Xubani-şәhryanın
o hüsnü lәtafәti.
Hüsni-әda,
hüsni-vәfa, hüsni-hәr ümur
Ol
şәhri-bibәdәldә bulur hüsni-qayәti.
Ol
dilgüşa mәallar, ol xürdә nüktәlәr
Mümkündür
bola Әrәbistanda surәti?
Ol
canfәza süxәnlәrin, ol şux әdalәrin
Әkamlәr
lisanına olsunmu nisbәti?
Olsunmu
hiç kәlami-zәrifanәyә bәdәl
Әsbәr
şәvi tәala tәnәqşö ibarәti?
"Bәdi",
"lәkә" xitablarından gәlirmi heç
Lәfzi--"a
canım", "ay әfәndim hәlavәti?
Vә
bundan sonra şair sәdri-әzәm Mәhәmmәd
paşanın vasitәsilә
müqәrrәbi-hüzuri-Xan Әhmәd Sultan
olmaqından vә sultanın ol şairi-salxürdәyә
iltifat vә mәrhәmәt göstәrmәklәrindәn
danışıb deyir:
Naziklik
ilә dәvәt edib pişgahına,
Etdi
müqabilindә qüudә işarәti.
Zәrrinsitanә
dövlәtilә eylәyib nәzәr,
Nәrgislәr
oldu naili-çeşmi-inayәti.
Dәsti-mübarәkilә
edib çidә xakdәn,
Etdi
sәri-hәqirimә vәzi-әlamәti.
Yәni
duayi-cahıma vәqf eylәdim sәni,
Var
eylә ta zәmani gәlincә bu xidmәti.
Allaha
şükr can bәdәnә etmәdin vida
Göstәrdi
hәqq bana bu zaman sәadәti.
Dәrgahi-dövlәtinә
olunmazmı ruymal
Ol
davәrin ki, sibqәt edә bu kәramәti.
Bu
şerlәrdәn mәlum olur ki, Nabi әfәndi Xan Әhmәd
Sultanın qәsrindә öz kamal vә mәrifәti
vә xüsusәn, tәbi-şeriyyәsi ucundan
iqamәt edib, vәzifәxarlar cümlәsindәn
olubdur.
Nabi
әfәndi öz hali-hәyatında, yәqin ki,
mәriz olduğu әsnada ölümünün
yaxınlaşmağını dәrk edib,
tarixi-vәfatını yazmışdır. Bu maddeyi-tarix
hesabilә onun vәfatı vaqe olubdur hicrәtin 1124-cü
ilindә 77 yaşında. Mәzkur tarixi-vәfat bu
şerlәrdәn ibarәtdir:
Çon
ruhe-kәmine-Nabi dәr locceye-nur amәd,
Әz
tәngiye-tәn va rәst dәr dare-sorur amәd.
Tarixşenasane-mәnaye-şohudo
ğoyub
Qoftәnd:
peye-tarix "Nabi behozur amәd". [3]
[3]
Tərcüməsi:
Nabi,
sәnin kiçiçik ruhun nur dәryasına
gәldiyindәn
Bәdən
darısqallığından nicat tapdı, şadlıq
dәryasına gәldi.
Gözә
görünәn vә görünmәyәn
mәnaların tarixşünasları
Dedilәr:
tarixin ardınça "Nabi behüzur amәd" (Nabi
hüzura gәldi).
Yusif Nabi,
necә ki, әsәrlәrindәn mәlum olunur,
hikmәt vә mәrifәt әhli imiş. Onun da
Füzuli Bağdadi kimi asari-hәkimanәlәrindә
xeyli dәrin mәnalar, uca fikirlәr, müstәqim
vә mәtin rәylәr vardır ki, daimül-övqat
zindә vә baqi qalacaqdır. Bundan әlavә
mәrhum Nabinin oğlu Әbülxeyr Mәhәmmәd
Çәlәbiyә xitabәn yazdığı
dәlayili-aqilanә vә nәsayihi-müşfiqanә
ki, nәticәsi cümleyi-nasә aiddir, bizim
dünyәvi sәadәtimiz, üxrәvi
nicatımız vә mәnәvi tәrәqqimiz
üçün әn mәqbul vә mötәbәr
bir dәsturül-әmәldir. Bu
"Xeyriyyә"dә qeyrilәrin dә sәlahı
mәnzur olduğunu şair özü açıq deyir:
Hәr
zaman istәrәm, ey cani-pәdәr,
Ola
avizeyi-guşun bu göhәr,
Bunu nazik
tutasan canından,
Bir
dәm ayırmayasan yanından.
Ta
bemәhşәr ola feyzi cari,
Hәm
sәnә, hәm ola qeyrә sari.
Әlbәttә,
Füzuli Bağdadinin әsari-nәfisәlәrindә
olan fәsahәt vә bәlağәt, onun
әşari-aşiqanәlәrindә hiss olunan
lәtafәt vә tәravәt Nabi әfәndinin
kәlamlarında müşahidә olunmur vә lakin
hikmәt vә fәlsәfә
nöqteyi-nәzәrincә Nabinin kәlamlarına
diqqәt yetirilsә vә Füzulinin bu qisim
asari-qәlәmiyyәlәri ilә tәtbiq olunsa,
bәlkә Nabi әfәndinin kәlami-hikmәtamizi
ürәfa vә üqәla nәzәrindә
Füzulinin kәlamlarından әskik olmaya.
Bainhәmә hәr iki şairin özlәrinә
mәxsus rütbә vә mәqamları vardır;
hәr birisinin şiveyi-lisanları vә
tәrzi-kәlamları başqadır; hәr birisinin
tәbi-rәvanpәrvәrlәrindә başqa bir
yaradıcılıq qüvvәsi mövcuddur; hәr
birisinin şer vә kәlamından başqa bir әtir
vә rayihә hiss olunur;
hәr birisindә başqa bir zövq vә sәfa
vardır ki, onları ancaq әrbabı vә sәrrafı
tәşxis vә tәmyiz edә bilәr. Belә ki,
bunlardan birisini qeyrisinә tәrcih vermәk
müşkül әmrlәrdәn birisidir. Bu isә bizim
vәzifәmizdәn bala vә qüdrәtimizdәn
xaricdir. Belә pürqiymәt dürrlәr bizim tәnqid
tәrәzimizdә çәkilәsi daşlar deyil.
Hәrçәnd
Yusif Nabinin әsәrlәri dә cümlә
mәrifәt әhlinә vә xassә
şüәra sinfinә mәlumdur vә lakin onlar
Füzulinin tәlifatı kimi camaatımız arasında
intişar vә iştihar tapmayıbdır. Zaqafqaziyada ancaq
Şәki mahalında, xüsusәn Nuxa
şәhәrinin vә Qәbәlә mahalının
ürәfa vә zürәfası arasında Nabi
әfәndinin hikmәtamiz kәlamları
özlәrinә xiridar tapmışlar. Sair
oxucularımızı da ol zati-әzizin kәlamları
ilә aşina etmәk üçün burada bәzi
nümumәlәr göstәrilir. Nabi әfәndi
öz "Xeyriyyә"sindә oğlu Mәhәmmәd
Çәlәbini sәy vә elmә bu sayaq
tәrğib vә tәşviq edib, sәy vә elmin
vәsfindә vә cәhlin zәmmindә yazır:
Ey
nihali-çәmәnarayi-әdәb,
Nurbәxşayi-dilü
dideyi-әb,
Sәy
qıl elmi-şәrifә şәbü ruz,
Qalma
heyvansifәt, ol elmamuz.
Elmә
sәy eylәmәmәkdәn hәzәr et,
Elmü
sәy ikisi birdir, nәzәr et.
Müddәaya
bu süxәn şahiddir,
Elmü
sәyin әdәdi vahiddir.
Bulamaz elm
bilasәy vücud,
Biri
getsә, biri olur nabud,
Sifәti-hәzrәti-Mövladır
elm,
Cümlә
övsafdәn әladır elm.
Mәtlәbi-elmә
çalış ol әlәm,
Fәrzdir
dedi rәsuli-әkrәm,
Dәxi
әmr eylәdi ol sahibi-elm:
Mәhddәn
lәhdә dәk ol talibi-elm.
Elm
üçün oldu şәhi-xitteyi-nur,
Rәbb
zәdni tәlәbilә mәmur.
Bula
gör öylә Mәdinәyә vüsul--
Ki, qapusi
ola damadi-rәsul.
Elmdir
maşteyi-ruyi-vühud,
Elmdir
vasiteyi-budü nәbud.
Elmdir
maideyi-rәbbani,
Elmdir
muhibeyi-yәzdani.
Elmdir
rabiteyi-izzü әla,
Elmdir
baisi-tәmkinü sәfa.
Elmdir
zabiteyi-cahü cәlal,
Elmdir
rabiteyi-bәrrü nәval,
Elm bir
lücceyi-bisahildir,
Anda
alәm keçinәn cahildir.
Cәhlә
hәq mövt dedi, elmә hәyat,
Olma
hәmhali-güruhi-әmvat.
Olma
mәhrumi-hәyati-әbәdi,
Elmlә
fәrq edә gör nikü bәdi.
Elmin
әnvai ilә ol hali,
Bәlkә
lazım gәlә istemali.
Bilmәk,
әlbәttә, deyilmi әhsәn,
Sorsalar
bәn anı bilmәm demәdәn.
Hәzrәtin
nasә budur tәlqini:
"Utlubul-elmi
vәlo bis-Sini".
Etmә
ar, öyrәn oxu әhlindәn,
Hәr
şeyin elmi gözәl cәhlindәn.
Cühәla
alimә nisbәt xәrdir,
Bәlkә
xәrdәn dә belә әbtәrdir.
Qandadır
bixәbәrü qanda xәbir.
Mütәsavi
deyil әmiyyü bәsir.
Nә
qәdәr bulsa da izzәt, şövkәt,
Cah
ilә cahilә gәlmәz rifәt.
Cәhldir
maideyi-şәrmü xiclәt,
Cәhldir
muresi-zillü nikbәt.
Cәhldir
adәmә zindani-bәla,--
Ki,
düşәnlәr görәmәz ruyi-rәha.
Cәhldir
mәhz әdәm, elm vücud,
Heç
bәrabәrmi olur bud, nәbud?
Şәrәfi-elmә
nәhayәt yoxdur,
Sifәti-bariyә
qayәt yoxdur.
Şәrәfi-hüsni-xülq
babında vә sözün mәqamü әndazәsi
xüsusunda:
Ey
sәramәd göhәri-bәhri-hәyat,
Nüsxeyi-müntәxәbi-hüsni-sifat,
Mәskәnәt
xislәtin eylә әdad,
Ol
mülayimdilu dәrvişnihad!
Ol
qәnitәbü tәvazöpişә,
Sal
gülüstani-fәlahә rişә.
Sana
helmü әdәbü hüsni-süluk
Edәr
әhrari zәruri mәmluk.
Hüsni-әxlaq
deyil әrzani,
Çini-әbru
girehi-pişani.
Xәndәruluq
әsәri-rәhmәtdir,
Turşuluq
sәbәbi-nifrәtdir.
Xuyi-bәd,
adәti-bәd, mәşrәbi-bәd,
Edәr
әrbabını mәrdudi-әbәd.
Qürrә
olmaq sifәti-şeytandır,
Randeyi-bargәhi-rәhmandır.
Sәndә
zahir olıcaq kibrü qürur
Qism
edәr zöhrini allahi-qәyur.
Tutalım
çәrxә irişmiş cahın,
Yenә
әdna qulusan allahın.
Nә
qәdәr cahın olursa ali,
Damәnin
busәdәn olsun xali.
Sana
lazım yerә yüzün sürtmәk,
Qula
düşmәz әl-ayaq öpdürmәk.
Әnbiya
mәslәkini eylә qәbul,
Oldu
mәmur müdaraya rәsul.
Bimüdara
olamazsan rahәt,
Fәxri-alәm
dedi rәsi-hikmәt.
Kәşfi-raz
eylәmә biganәlәrә,
Vermә
yol mәclisә divanәlәrә.
Hәr
kәsi mәhrәmi-әsrar etmә,
Sirrini
zivәri-bazar etmә.
Hәr
kәsin qövlünü sadiq sanma.
Cümlәyi
leyk münafiq sanma.
Olma
mәclisdә nә bir gunә xәmuş,
Vәqtlә
gah zәban ol, gәh guş.
Süxәni
ibrәti-dürrü göhәr et.
Mümkün
olduğu qәdәr müxtәsәr et.
Sözdә
olsun sәnә dәsturi-әmәl
Mәniyi-nükteyi-ma
qәllә vә dәl
Olur
insanda zәban bir, iki guş,
Sәn
dәxi söylә bir, ol iki xәmuş.
Et
kәlamın nә qәsirü nә tәvil,
Gözlә
vәqtin, nә xәfif ol, nә sәqil.
Hüsni-kәlami-mövzun
babında vә şüәrayi-islamın mәdhindә
vә filcümlә, әsl şairin vәzifә vә
tәklifi xüsusunda deyibdir:
Ey
sәfayabi-kәlami-mövzun,
Aşinayi-süxәni-gunagun,
Tәbin
eylәrsә әgәr şerә hәvәs,
Sәnә
mәnasını fәhm etmәk bәs.
Söxәnani-şüәrayi-әslaf
Qәlbi
ayinәviş eylәr sәfaf.
TÜRK
ŞÜӘRASI
Türkidә
Nәfi ilә Baqiyә bax,
Qeyr
divanları da qıl mülhәq,
Anların
şeri mәtindir, amma
Qeyrisindә
dәxi var çox mәna.
ӘCӘM
ŞÜӘRASI
Şüәrayi-әcәmin
divani
Hüsni-mәniyyü
mәarif kani.
Talibü
Saibü Ürfiyyü Sәlim,
Feyziyü
hind Nәziriyü Kәlim,
Tәzә
guyan zamanda Şövkәt
Mәniyi-tazәyә
verdi surәt.
Camiyü
Әnvәriyü Xaqani
Hәr
biri mülki-süxәn sultani.
Bülbüli-şaxi-tәrazi-Şiraz,
Sәdiyü
Hafizi-mәnipәrdaz,
Süxәnani-qüdәmayi-şüәra,
Hәq
budur: biri-birindәn әla.
Yox
nәhayәt şüәrayi-әcәmә,
Hәm
әsamilәri sığmaz qәlәmә.
ӘRӘB
ŞÜӘRASI
Şeri
çoxdur şüәrayi-әrәbin--
Ki, o da
mayәsi Şamü Hәlәbin.
Demә
әbyatına namövzundur,
Anın
ozanları digәrgundur.
Neçә
mәnaları var rәqsavәr,
Mәşәlasa
tökәr әsmaә şәrәr.
Var
içindә neçә әşari-kübar,
Qoyamaz
ayineyi-dildә qübar.
Neçә
bin nәti-şәrifi-nәbәvi,
Midhәti-möcizeyi-Müstәfәvi,
Hәr
biri qiteyi-әlmasi-sәmin,
Hәr
biri dürri-girәnqәdri-mәtin.
ŞERİN
HAQQINDA
Hikmәtamiz
gәrәkdir әşar--
Ki,
mәali ola irşadә mәdar.
Abi-hikmәtlә
bulur nәvşü nüma
Gülşәni-şerü
riyazi-inşa.
Olmasa
şer mәcazi-mütlәq,
Versә
mәnayә hәqiqәt rövnәq,
Yoxsa
hәr nәzmi-tәhiyyü sadә
Ola
mәnadәn o da azadә.
Baxüsus
olmaya tәşbihi-tamam
İstiaratü
cinasü ibham.
Demәdәn
şeri sükut övladır,
Şerdәn
mәqsәd olan mәnadır.
Baxsan
әksәr süxәni-şairi-xam
Zülfü
sünbül, gülü bülbül, meyü cam.
Çıxamaz
daireyi-dilbәrdәn,
Qәddü
xәddü lәbü çeşmi-tәrdәn.
Gәh
baharә dolaşur, gәh çәmәnә,
İlişür
sәrvü gülü yasәmәnә.
Rәhi-narәftәdә
cövlan edәmәz,
Sapa
vadilәri seyran edәmәz.
Edәmәz
seydi-mәaniyyi-bülәnd,
Atamaz qeyr
şikarına kәmәnd.
Keçinür
mәniyi-xabidә ilә,
Lәfzi-mәşhuru
cәhandidә ilә.
Qoxusuz
lalәyә bәnzәr o süxәn--
Ki, ola
lәfzi tәhi mәnadәn.
Hәcvdәn
әlhәzәr, ey cani-pәdәr--
Ki,
verәr mәşribi-ürfanә kәdәr.
Hәcvdәn
әlhәzәr, ey cani-pәdәr--
Aqil
etmәz anı, eylәr әhmәq.
Nabi
әfәndinin "Xeyriyyә"sindә o qәdәr
hikmәtli sözlәr, gözәl nәsihәtlәr
vә xoş mәnalı şerlәr var ki, cümlәsini
başdan ayağa kimi yazsaq, nәf vә faydadan xali olmaz,
amma mәcmuәmizdә yer olmadığına
görә, ancaq bu qәdәr yazılana kifayәt etdik.
İndi
ol möhtәrәm vücudun başqa qisim
әsәrlәrindәn dәxi bir neçә
nümunәlәr gәtirmәklә әziz
oxucularımızı daha da artıcıq onunla aşina
edәk.
Qәzәli-Nabi:
Xәtt
girdi-arizindә ki, gahi әyan olur,
Dillәr
qübari-heyrәtlә rikdan olur.
Sorduqca
çeşmi hali-әsiran qәmzәsin,
Bimü
ümmid arayә girәr tәrcüman olur.
Mövzunqәdanü
simtәnanü şәkkәrlәban
Pirә
әsa, fәqirә qina, cismә can olur.
Lazım
deyil kitabi-"Gülüstan" o afәtә,
Nә
nüsxә qursa sinәsinә gülsitan olur.
Şәhri-Sitambulun
nә gözәl mәrdümanı var,
Әn
sadәlövhü nazik olur, nüktәdan olur.
Bahәrfi-tәlx
kim var isә xaki-şәhrdir,
Әbnayi-şәhәr
cümlәsi şirinzәban olur.
Hüsni-nәmәkbәduş
bulunmaz kәnardә,
İstambul
içrә, Nabi, o da rayigan olur.
*
* * *
*
Adәm
әsiri-dәsti-mәşiyyәt deyilmidir?
Alәm
zәbuni-pәnceyi-qüdrәt deyilmidir?
Bu
pәrdәnin dәruninә bax, iztirabı qoy,
Hәr
möhnәtin vәrası mәsәrrәt deyilmidir?
Bәzli-hәyat
rahi-mәhәbbәtdә aşiqә
Tәklif
olunca canına minnәt deyilmidir?
Yox
gәrçi sәdmeyi-sitәmindәn gürizimiz,
Әmma
ki, dәsti-nazikә zәhmәt deyilmidir?
Hәp
sәnmi kamyab olacaqsan zәmanәdәn,
Ey
tәngçeşm, kar benovbәt deyilmidir?
Möhtaci-rizai-xaliq
ikәn sәrbәsәr cәhan,
Mәhluqdәn
niyaz mәzәllәt deyilmidir?
Nabi,
zәbani-nitqim edәn xameyi-mәcaz
Mәşşateyi-әrusi-hәqiqәt
deyilmidir?
*
* * *
*
Bәn
ol xakәm ki, xurşidi-cahanara cәlisimdir,
Tәnim
süfladır, әmma mәniyi-ülvi әnisimdir.
Bu
tufanzari-hәstidә bәn ol kәştiyyi-Nuhәm kim,
Nәfәs
balayi-sәrdә badban, ruhim rәisimdir.
Gülüstani-cahan
lәbtәşneyi-tәşrifi-insandır,
Olan
rәhzәn bәnә birahiyi-nәfsi-xәbisimdir.
Edәr
girdi-sәri-insanә gәrdiş kaseyi-gәrdun,
Nәvali-afәrinişdә
mәlaik kasәlisimdir.
Xiyal
pirәhәn etdikcә qәddi-şuxi-mәnayә,
Fәlәkdә
çәrxeyi-mahi-şәbara pәnbәrisimdir.
Bәyazә
xamayi-zәrlә dәbiri-sübh amadә,
Ütarid
mәclisi-mәnadә
müsәvvәdәnәvisimdir.
Xüruşi-çar
cuyi-tәbimin asari, ey Nabi,
Sәfayi-çar
mövci bәhri-asari-sәlisimdir.
Bu
qәzәldә Nabi әfәndi insanın vücudu iki
hissәdәn--ruhi-lәtif ilә cismi-kәsifdәn
әmәlә gәlmәsini xeyli zәrifanә
vә şairanә bәyan edib, xurşidi-cahanara ilә
hәmcәlis olmağını iddia elәyir vә
kamali-iftixar ilә sәrkeşlik edib deyir ki, özüm
torpaqdan xәlq olunmuşamsa da vә tәnim süfla
isә dә, amma ruh, ağıl vә fәhm
sayәsindә hәr bir mәxluqdan әşrәf
vә әzәmәm, mәniyi-ülvi mәnim
әnisimdir.
Bu
tufanzari-hәstidә, yәni bu alәmi-imkanda vә
varlıq dünyasında mәn Nuhun ol nicatverici
gәmisiyәm ki, balayi-sәrdә әql vә
idrakım ol kәştinin badbanı vә ruhum onun
rәisidir. Axırkı beytlәrdә dәxi şair
özünün sair mәxluqatdan әlәm vә
әfzәl olmağını, yәni kaseyi-gördun onun
başına dolanmağını vә fövci-mәlayik
nәvali-afәrinişdә onun kasayalayanı
olmağını vә göy üzündә
mahi-şәbaranın çәrxәsi onun
pambıqәyirәni olmağını vә
mәclisi-mәnada Ütarid ulduzu onun
müsәvvәdәnәvisi olmağını
şairanә nәzmә çәkir. Nabi
әfәndinin bu әfkari-aliyәsi Avropa
hükәmaları vә Mәşriqzәmin
şüәrası әsәrlәrindә dәxi
tәzkar olunmuşdur. Amma Nabi әfәndi әrusi-mәnanı
qәribә bir libasa vә әcibә bir dona geyindirib
izah etmişdir. Özgә bir qәzәlindә Nabi
әfәndi bu mәnanı daha da açıq ifadә
etmәk üçün insanı pәru balsız bir
quşa tәşbih etmişdir ki, aşiyani-alәmә
iktisabi-qüvvәti-pәrvaz üçün
düşmüşdür. Biçarә quşun meyl
vә hәvәsi havaya qalxmaqdır vә uca
mәqamlarda seyr etmәkdir. Amma iqtizayi-tәbiәti olan bu
arzunu icra etmәyә qanad vә quyruğu yoxdur. Zәlil
vә müztәrr xak üzrә taqәtsiz
düşüb, әsiri-havayi-nәfs olmuşdur:
Mürqi-qәdsiz
iktisabi-qüvvәti-pәrvaz üçün
Aşiyani-alәmә
bibalü bipәr gәlmişiz.
Cәhldәn
üftadәyiz xudrәyliq vadisinә,
Yoxsa
nәqşiz, mәniyi-nәqqaşә mәzhәr
gәlmişiz.
Atidә
zikr olunan qәzәl dәxi Nabinin pürmәzmun
әsәrlәrindәn birisi hesab olunur:
Qәlәmmisal
әmin ol, qәlәmtәraş olma,
Vәrәqnigar
kamal ol, vәrәqtәraş olma!
Sepervәş
eylә tәhәmmül, zәrrәvәş ol
qәmxar,
Tәsәllüt
eylәmә xәlq üzrә durbaş olma!
Kәmanmisal
gәc ol, tәk atılma yabanә,
Xәdәngi-rastrovü
vaditәlaş olma!
Sәrindә
nәşeyi-sәhba әtasidir xakın,
Tәәddüb
eylә, rüxi-xakә cürәpaş olma!
Hәrәmzadeyi-möhnәt
tәvәllüd eylәmәsin,
Zәnan
fikr mәhal eylә, hәmfәraş olma!
Qonarsa
cuşi-xәridardәn dәrunә qubar,
Bu
günә, ey gül, ümidi-xoşqumaş olma!
Dü
gündә qәrәz asayiş isә, ey dil,
Bәdazmavü
bәdamuzü bәdmәaş olma!
Bu
qәzәldә zikr olunan bәzi gözәl
fikirlәri vә müşfiqanә
nәsihәtlәri avizeyi-guş edib, әlbәttә,
unutmamalıdır. Necә ki, deyibdir:
Sәrindә
nәşeyi-sәhba әtasidir xakın,
Tәәddüb
eylә rüxi-xakә cürәpaş olma!
Yәni
torpağın qәdrini bil, onun üzәrinә
cürәpaş olma, sәnin mayeyi-hәyatın,
eyş-işrәtin vә zövq-lәzzәtin torpaq
hasilә gәtirdiyi nemәtlәrdәn
әmәlә gәlmişdir: başındakı
nәşeyi-mey xakın әtasıdır vә habelә
vәliniәmin qәdrini bilib, әmәyini zay etmә,
qәdrşünas ol, şükri-nemәt eylә, ta ki,
haqq-taalanın nәzәri-mәrhәmәti
hәmişә üstündә olsun, fәzl vә
nemәt qapısı üzәrinә açıq olsun.
Ancaq Nabi
әfәndinin bu qәzәldә bir nәsihәtini
qәbul edә bilmәdik ki, o da şәxsin mәhz bir
salamatlığını vә xәtadan eymәn
olmağını icab edirsә dә, onu
tәriqi-istiqamәtdәn vә rastrәvişlikdәn
bir növ әyriliyә vә
nәfspәrәstliyә sövq edir. Nabi әfәndi
hifzi-can vә asudeyi-tәn üçün tövsiyyә
edir ki, "kaman misal gәc ol!", yәni kaman kimi
bükülüb vә qatlanıb
küncifәraqәtdә salamat otur, hәqir vә
üftadә ol, gәrdәnkeşlik vә
sәrfәrazılıq etmә, tәk vә tәnha
özünü meydani-müharibәyә atma, sәni
tapdalayıb әzәrlәr, başına bәlalar
gәlәr; әgәr sәn dә düz vә rast
gedәn ox kimi vadiyi-tәlaşda sәy etsәn, onda
yәqin ki, daşa vә qayaya toxunub, murada vasil
olmamış sınacaqsan.
Әlbәttә,
tәk öz nәfsinin salamatlığını
mәnzurda tutmayıb, ümumnasın xeyir vә salahı
yolunda sәy vә tәlaş edәn şәxsin
başında bәlalar çoxdur, nәinki ol adamın ki,
cümlә mәxluq ilә müdara edib, hәr
işdә vahid öz
mәnfәәti-şәxsiyyәtini
gözlәyә. Әlbәttә, rastrovluqda,
dürüstkirdarlıqda vә
hәqpәrәstlikdә xәta vә xәtәr
çoxdur, nәinki haqq söylәmәkdәn
çәkinib, mәhz öz sәlahı
üçün künci-fәraqәtdә sükunәt
ixtiyar etmәkdә. Amma bununla belә, bizim
ixtiyarımız yoxdur ki, xalqı haqq söylәmәkdәn,
dürüstkirdar olmaqdan vә haqq yolunda fәdakarlıqdan
daşındıraq. Bilәks, hәr bir sahibi-vicdanın
vә әhli-daniş vә mәrifәtin
әvvәlinci vәzifәsi әbnayi-millәti
düzlüyә vә doğruluğa dәvәt
etmәkdir. Vәtәn uğrunda vә millәtin
tәrәqqisi vә tәalisi yolunda onları candan
vә başdan keçmәyә, cürәtli,
şәci vә müstәqim olmağa tәrğib
vә tәşviq etmәkdir. Vә illa adam bir öz
başını vә nәfsini qorumaqla, öz
mәnfәәti-şәxsiyyәtini
güdmәklә, hәr qisim cövr vә
sitәmә tab gәtirib, hәr bir bari-töhmәt
vә mәzәmmәtә mütәhәmmil olmaqla
vә bu qәdәr xar vә zәlil olub, qeyrilәrin
tәhti-hökumәtindә әsirvar güzәran edib,
bu günә dolanmağın adını "müdara"
qoymaqla hәqiqi sәadәtә vә hәqiqi nicata
vasil olmaz. Belә dolanmağın nәticәsi
qorxaqlıq, kәmcürәtlik vә yasarlıqdan
başqa, zillәt vә mәşәqqәtdәn
sәva bir şey olmaz. Öz rәy vә fikrimizi
açıq demәkdәn çәkinib әyri ilә
doğruya fәrq qoymayıb haqqa vә nahaqqa "bәli,bәli"
demәklә belә fәna hala
düşmüşük. Bizim әqidәmizә
görә, tәrәqqi vә sәadәtimizә
lazım olan әsbablardan birisi dә cürәtli, fәdakar
vә dürüstkirdar olmaqdır. Buna binaәn Nabi
әfәndinin mәzkur fәrdini bu ibarә ilә
dәyişib yazsaq, daha gözәl vә mәqbul olar:
Kәmanmisal
kәc olma, hәrasi-can etmә,
Xәdәngi-rastrovü
vadiyi-tәlaş olgil!
Aşağıda
yazılan qәzәl dәxi Nabinin hikmәtamiz kәlamlarından
birisidir. Bu qәzәldә şair insanın hәr fel
vә әmәlindә bir qәrәz vә bir
mәnzur olduğunu bildirir:
Vermәzdi
kimsә kimsәyә nan, minnәt olmasa,
Bir
mәslәhәt görülmәz idi rüşvәt
olmasa.
Xәlqin
miyanәsindә bulunmazdı ittihad,
Mәşriblәrindә
vasiteyi-xissәt olmasa.
Kәndi
vücuduna böylә qılmazdı mәali xәlq,
Qәsdi-nümayişi-şәrәfü
şövkәt olmasa.
Yox
biqәrәz müamilә әhli-zәmanәdә,
Kimsә
ibadәt etmәz idi cәnnәt olmasa.
Tәhsili-elmin
üstünә tәrcih edәrmi nas,
Tәhsili-mәal
vasiteyi-rifәt olmasa.
Kәmyab
idi miyani-lәimandan imtizac,
Mabeynindә
әlaqeyi-cinsiyyәt olmasa.
Etmәz
zühur әrsәdә bir kimsәdәn kәrәm,
Ziminindә
qәsdi-daiyeyi-şöhrәt olmasa.
Baxmazdı
kimsә ayineyi-safә, Nabiya,
Xudbinlik
әlaqәsinә alәt olmasa.
MÜQӘTTӘATINDAN
NUMUNӘLӘR
Tәsirin
anınla canibi-ülvidәn olduğun
Seyr et
cәmaәtin hәrәkatın әzan ilәn.
İnsan
odur ki, bir söz ilә bәndi-pa ola,
Heyvan odur
ki, bağlayarlar risman olәn.
Nöqsanı
başqasilә olur, Nabiya, tamam,
Hәr
kimsә kim, tәkәllüm edәr tәrcüman
ilәn.
*
* *
* *
Dil
әrşi-ilahidir, anı eylәmә tәxrib,
Dәsti-bәşәr
ol xanәyi tәrmim edә bilmәz.
*
* * *
*
Bihicr
zövqi-vәsl nә mәlum, Nabiya,
Azadәlik
sәfası giriftarlıqdadır.
*
* * *
*
Bir
zәrrә yox bu kargәhi-sündә әbәs,
Vasitәdir
biri-birinә çәrxi saәtin.
*
* * *
*
Hәqiqi
sanma hәr bir gördüyün pәrhizkarını,
Fәsadә
dәrdmәndin neylәsin, dәstindә alәt yox.
Yapılmış,
hazır olmuş sәndәn ol cümlәnin kari,
Sәnin
tәdbirinә, ey çәrx, zәhmәt
çәkmә, hacәt yox.
Cahanın
zirü balasın tәfәhhüs eylәdim, Nabi,
Tәvәkkül
kişvәrindәn qeyri yerdә istirahәt yox.
*
* * *
*
Allah
isә vәzindә әgәr niyyәti-vaiz,
Kürsiyyi-sәmavatә
çıxar şöhrәti-vaiz.
Әshabi-fәzilәt
ana möhtac diyildir,
Cahillәrә,
nadanlaradır xidmәti-vaiz.
Satmazsa
әgәr xәlqә vәzifә ilә pәndi,
Nabi, o
zamanlar bilinir qiymәti-vaiz.
Söz
yoxdur әgәr dәstinә mәhşәrdә
girirsә,
Balayi-mәclisdә
olan rifәti-vaiz.
*
* * *
*
Taki-hәqirdә
bulunan miyveyi-lәziz
Ol
qamәti-bülәndә bәdәldir
çinardә.
*
* * *
*
Bәdtәr
deyilmi çәğçәğeyi-asiyabdәn,
Nabi, o
bәzm kolmaya növbәtlә göftgu.
Bu
müxtәsәr nümunәlәrdәn
әlavә, Nabinin müqәttәat babında nazik
işarәlәri vә hikmәtli sözlәri
çox çoxdur, amma cümlәsinin buraya küncayişi
yoxdur.