HACI RӘHİM AĞA DİLBAZOV "VӘHİDİ"

 

 

 

 

Qazax şairlәrinin mötәbәr vә müqtәdirlәrindәn birisi dә mәrhum Hacı Rәhim ağa "Vәhidi" tәxәllüsdür. Hacı Rәhim ağanın bәyani-halını vә izhari-әhvali-sәadәtiştimalını yenә fazili-möhtәrәm Hacı Sәdi әfәndi ibn әlqazi Sәdi әfәndi müxtәsәrәn yazıb, onun әşarü asarından bir divan sәbkindә tәrtib qılıbdır.

 

Hacı Sәdi әfәndinin yazmağından belә mәlum olur ki, Hacı Rәhim ağa әmrәn tәrkidünya vә üsrәn eşqi-mövla vә fizzahir mәlali vә filbatin bikin vә laübali olan bir zati-vilayәtsemat imiş. Özü dә Qazax mahalında Xanlıqlar qәryәsindә 1238-ci[1] sәneyi-hicriyyәdә tәvәllüd edibdir. Tәlim vә tәrbiyәsi öz valideyninin tәhti-nәzarәtindә olubdur. Hәddi-kamala yetincә oxumağa vә yazmağa mәşğul olubdur vә ziyadә zehnü fәrasәt sahibi olduğuna görә, az vaxtda çox mәlumat, xüsusәn mәrifәti-ilahiyә dair bilik, kamalat kәsb qılıbdır.

 

[1] 1822.

 

Hacı Rәhim ağanın abavü әcdadı nәcabәtü fәtanәtdә mәşhur, fәsahәtü bәlağәtdә vә hәmçinin şairiyyәtdә mәlum vә püriştihar ümәrayi-Dilbazdandır vә şairin atası Allahyar ağa dәyanәtkirdar vә sәxavәtşüar bir bәy imiş.

 

Hacı Rәhim ağanın ülәmavü füzәlavü şüәra siniflәri ilә beyni xoş olmağa görә, onlar ilә söhbәt edәrmiş vә onlara riayәtü hörmәt vә bәzli-mәrhәmәt göstәrәrmiş vә onların mәclisindә vaxtlarını inşayi-şer vә imlayi-nәzmә sәrfü bәzl qılarmış.

 

Hicrәtin 1276-cı[2] ilindә Hacı Rәhim ağa azimi-Hәcci-şәrif olub, İstambul şәhәrindә hala calisi-sәriri-hidayәt vә rövnәqәfzayi-xanәdani-tәriqәt,  nәqşbәndiyeyi-sәadәt-bünyad olan mövlana Hacı Mirhәmzә әfәndi "Nigari" tәxәllüs ilә görüşübdür vә mәlum ola ki, sabiqdә Mirhәmzә әfәndi bir sәnә miqdarı Xanlıqlarda mәksü iqamәt edibmiş,  çünki ol şәrifü müәzzәz zatın Xanlıqlar  ağaları ilә vә xüsusәn Allahyar ağa ilә dostluğu varmış.

 

[2] 1857.

 

Mirhәmzә әfәndi Hacı Rәhim ağaya artıq hörmәt, iltifat göstәrib vә şair öz mürşidinin füyuzati-mәnәviyyәsindәn feyzyab olub, ol pirdili-münirә rabiteyi-sidqü ixlas ilә inabәtü intisab etmişdi.

 

Hacı ziyarәt edib salamat geri qayıtdıqda şair yenә İstambulda mövlana Hacı Mirhәmzә әfәndi ilә görüşüb, onun xidmәti-zişәrafәtlәrindәn bәhrәmәnd oldular. Vәtәni-mәluflarına övdәt etdikdәn sonra şair hәmişә Mirhәmzә әfәndinin fikrü xәyalı ilә olub, onun surәtini vә söhbәtini xatirindәn çıxarmazdı vә dünya işlәrinә mәşğul olmazdı. Necә ki, bu babda Hacı Sәdi әfәndi zәbani-fәsahәtbәyanı ilә yazıbdır: "Bәd әzan, yәni vәtәnә müraciәt etdikdә lövhi-xatiri-feyzmәzahirlәrin sәvadi-masәvadәn müsәffa vә pürincila vә sәfheyi-sineyi-bikinәlәrin xәyali-surәti-pürsәfvәti-piri-binәzir ilә mәnquş vә müsәvvәr vә rabiteyi-fәna fişşeyx ilә dili-maarifmәnzillәrin münәvvәr vә pürziya etmişdilәr. Bir gunә kim, zakiri-övliya vә tәkәllümi-övsaf vә әxlaqi-piri-bihәmtadan bir lәhzә xali vә әqvalü әfali-axirә hәrgiz nәzәrü iştiğalı olmazdı vә hәrçәnd belә zәvati-xacәsurәt dәrvişsirәt tәyin edәr, amma bu zati-şәrif dәryayi-qürbü hüzura öylә müstәqrәq vә atәşi-şövqü iştiyaq ilә bir gunә mühәrrәq olmuşdu ki, zahirü

batindә qeyr әz dәrvişi bir hal mülahizә vә müşahidә olunmazdı...."

 

Hacı Rәhim ağanın Mirhәmzә әfәndi ilә miyanәlәrindә hәmişә irsalü mürasәlә vә mükatәbә olurdu. Ol zati-müәzzәzin xidmәti-zirifәtinә tәrqim etdiyi namәdir, o qәzәl ki, buyurubdur:

 

Yazıb bir şәqqә, ey şahim, bizi sәn sәrfәraz etsәn,

Sәnә müştaqü heyranәm, bizә sәn nazi az etsәn.

 

Mәrizi-eşqdir könlüm, bu cism zağә nisbәtdir,

Uçurub göylәrә, şahim, bizi bir şahbaz etsәn.

 

Dualәr eylәrәm daim, bulud qoymaz göyә çıxsın,

Gәdayә bu tәrәhhümdür, buludları ayaz etsәn.

 

Әzizim, qәdrin әladır, necә әladәn әla mәn,

Sәn ol Mahmudi-Qәznәvi, bizi dә sәn Әyaz etsәn.

 

Nә hasil zövqi-dünyadәn, müridlәr zövqü sizdәndir,

Duan dәrgahdә mәqbul, bizimçün bir niyaz etsәn.

 

Hәqiqi mürşidim sәnsәn, mәcazidә mәnәm bir xak,

Nәzәrin kimyadır bәs bu toprağә bir az etsәn.

 

Çevirdin eşq camından, mәni dәryayә qәrq etdin,

Dәrindir eşq dәryası, mәnimçün bir dayaz et sәn.

 

Yәqindir bizdә lütfün var ki, feyzindәn dilәr könlüm,

Kәrәm qıl sәn, kәrәm kanı, kәrәm dәstini baz et sәn.

 

Gözüm yaşilә yazdım kuyinә bu, nameyi-qәmdir,

Tökәr qan hәşrә dәk çeşmim, bizi әhli-mәcaz et sәn!

 

Kәlami-pakın ilә min Vәhidi pak olur hәr dәm,

Aman, ey Şahnigarım, bizә bir kar saz et sәn!

 

Yenә öz mürşidi Hacı Mirhәmzә әfәndinin hәsrәt vә arzusunda deyibdir:

 

Bir mәlahәt gülşәnindә yarı gözlәr gözlәrim,

Bәhri-dür qәvvasiyәm, mirvarı gözlәr gözlәrim.

 

Feyzinin müştağı çeşmim müttәsil bidardır,

Ol tәriqәt mürşidi Nigarı gözlәr gözlәrim.

 

Saqiya, ver bir qәdәh, artır gözüm fәvvarәsin,

Çün sәnin sәrmәstinәm, xummarı gözlәr gözlәrim.

 

Qılma inkarın, hәsuda, aşiqin mәhbubu var,

Var olalı yox demә, bir varı gözlәr gözlәrim.

 

Eşq sәrfindәn, hәbiba, bir mәtaim var mәnim,

Bu mәtai satmağa bazarı gözlәr gözlәrim.

 

Şükrülillәh çün Vәhidi saqidәn sәrmәstdir,

Mәsti-lütfi-vәhdәtәm, didarı gözlәr gözlәrim.

 

Şair dәrgahi-hәqqә münacat edib, bu dil ilә öz günahü mәsiyәtlәrindәn әfv istәyir:

 

Neçә illәr keçdi ömrüm fisq ilә, üsyan ilә,

Çün peşimanәm, ilahi, ağlaram iman ilә.

 

Mәn peşimanın, xudaya, әfv qıl üsyanını,

Vardı xövfüm cümlәsindәn sәn keçir asan ilә.

 

Bigünәh çün ömri-fani keçmәyir bir an dә,

Qafil olduq, heyf keçdi ömrümüz nadan ilә.

 

Bәhri-әltafın ki, bihәd, mәrhәmәt qıl qәtrәsin,

Rәhmәtindәn naümid şeytan olur şeytan ilә.

 

Ol hәbibin hörmәtinә qılıram min salavat,

Min sәlamә bir şәfaәt lütf edә ehsan ilә.

 

Şәfqәtindәn mәğfirәtdir çün, xudaya, qıl әta

Bu Vәhidi xәstәni әhli-tәriq ixvan ilә.

 

Zәmanәdәn vә әhli-dünyadan şikayәt:

 

İmtahan etdim, fәnadә qövli sadiq yari yox,

Cövrünü çәkdim cahanın, qәmi var, qәmxari yox.

 

Neçә kәslәr bәslәdimsә, görmәdim nәfin anın,

Bәslәdim bir nәxl kim, yaprağı vardır, barı yox.

 

Şahı olsa bu cahanın sәn qәmsiz keçәr,

Kimi gördün bu fәnadә kimdi ki, azarı yox.

 

Hansı xubun, hansı ziştin mәdhü zәmmin söylәyim,

Çün pәrişanәm, Vәhidi, söylәmәk izharı yox.

 

Şair yenә әhli-zәmanәdәn, xüsusәn divan әmәlәlәrindәn vә bәniәsfәr zülmündәn bir müxәmmәsindә nalәvü fәryad edib, qadirü qәhhar olan xudavәndi-alәmә hali-dilini әrz elәyir. Şairә artıq tәsir edәn bu hal olur ki, xaricdә hәr dәnitәb, sәfil adamlar varsa, bizim vilayәtimizdә ağalıq edib vә rüşvәt almaq ilә özünә malü dövlәt qazanıb, böyük iddialara düşür vә heç kәsi tanımır; fәqir-füqәraya vә әlsiz-ayaqsızlara hәddәn ziyadә zülmü sitәmi rәva görüb, mömin vә müttәqi kәslәrin üstünә dә min cürә şәrrü böhtan atır.

 

Bu müxәmmәs bәzi sәbәblәrә görә buraya daxil olmadı.

 

Mustafa ağa Nasir ilә Vәhidi mabeynindә ülfәtü mәvәddәt varmış vә yek-digәrlәrinә şerü qәzәllәr yazıb göndәrәrlәrmiş. Bir qәzәlindә Vәhidi Nasiri öz evinә qonaq dәvәt edib özünün ona olan ixlasü sәdaqәtini bәyan qılır vә onun guşәnişin olmasını tәsdiq edib deyir ki, yaxşı kәslәrin adәtidir ki, pislәrdәn kәnar gәzәr, amma mәn sәnin xeyirxahınam, gәrәkdir ki, mәni pislәrdәn ayırıb onlara bәrabәr etmәyәsәn:

 

Mәn sәnin ixlasınam, yanında gәr mәzur isәm,

Fәhm qıl, yaxşı tanı bir dost ilә düşmanı sәn!

 

Gah lütf et, gah dә ol guşәdә xәlvәtnişin,

Oxu şeri-Sәdini, Firdovs ilә Xaqani sәn!

 

Çün Vәhidi, şaira, çox müntәzirdir vәslinә,

Tövbә qıl, bir dә demә hәr dәm ona böhtani sәn!

 

Vәhidi haqqında Nasir dediyi böhtan sözlәr nә imişsә, ona çox әsәr edibdir vә Vәhidi bu barәdә ona bu cavabı yazıbdır:

 

Şair, ol guşәnişin, söz demә agahlәrә,

Dilini zәbt elә bir düşmәyәsәn çahlәrә.

 

Bir ocağız ki, biz, çaçilәyәn tәliqәdir,

Bu sәfahәt nә sәn kimi bәdxahlәrә.

 

Bu ocaq eylә ocaqdır işığı hәr yanә

Gah-gah şölә salır sәn kimi gümrahlәrә.

 

Vәkil olmaqda mәramın bu imiş ev yıxasan,

Neçә sәn kimilәri dur gәrәk cahlәrә.

 

Bu qәzәldir ki, Füzuli dedi xoş saәtdә:

Bәxt şayәstә deyil himmәti kutahlәrә.

 

Ey Vәhidi, sığınıb sidq ilә sәn eylә dua,

Alәmin xaliqinә, rütbә verәn şahlәrә.

 

Tәbi әla olanı bәxt özü meydanә çәkәr,

Belә әdna tәb ilә uyma o hәmrahlәrә.

 

Ya rәb, oldur duamız özünә möhtac eylә,

Bizi möhtac elәmә hәr üzü siyahlәrә.

 

Bu şer Nasirin haqqında deyilmәyi ondan mәlum olur ki, Vәhidi öz kәlamını bu sözlәr ilә başlayır:

 

Şair, ol guşәnişin, söz demә agahlәrә i.a.

 

Nasirdәn başqa Qazax mahalında guşәnişin qeyri bir şair olmayıbdır. Amma Vәhidinin qeyri sözlәri mәrhum Mustafa ağanın halına vә xasiyyәtinә uyan sifәtlәr deyil. Mәsәlәn:

 

Vәkil olmaqda mәramın bu imiş ev yıxasan--

 

--vә qeyri hübbi-cahü şövkәt kimi. Mәlumdur ki, Mustafa ağa Nasir cahü cәlalı axtaran vә vәkillik iddiasına düşәn adam deyilmiş. Xilafi-şәrü nainsaf işlәr dә onun tәbiәtinә ziddü bәrәks olduğu halda "ev yıxmaqlıq" vә "şәrarәt" sözü dәxi onun şәnü halına münasib deyil. Vә digәr, Mustafa ağanın әşarü kәlamı içindә Vәhidiyә toxunan bir әsәr görmәdik ki, Vәhidi mәcburәn ona belә sәrt vә acı mәzmunlu cavab yazsın. Hәr surәtdә hәqiqәti-hal gәrәk özgә tәrzdә olsun vә onu dәxi kәşf etmәk bizә müyәssәr olmadı. Amma bunu dürüst deyә bilirik ki, Vәhidi mәrhum Mustafa ağanın şәnü rütbәsini bilib, xatirini әziz tutarmış vә Mustafa ağanın ölmәyi ona ziyadә tәsir elәyibdir vә bu babda yazıbdır:

 

Ah kim, yıxdı fәlәk mehrab ilә bir minbәri,

Biri şair, şergu Nasirdir, alәm sәrvәri.

 

Qәbr içindә şerlәr tәnzim edәr, bil, ey fәlәk,

Durmağa sәnlә hesabә gözlәyir ol, mәhşәri.

 

Qoymadın kim, eylәyib şerin tamam dastan edә,

Gözünә soxsa, yeridir, ruzi-mәhşәr dәftәri.

 

Nasirin ahı sәni bil yandırır çırpı kimi,

Xarü xәs üzrә qoyasan bir qızarmış әxgәri.

 

Eşqdәn bil yandı Nasir, xövfü yoxdur nardәn,

Necә kim, yanmaz oda gәr atasan sәmәndәri.

 

Ey Vәhidi, qafil olma, kәndini gözlә müdam,

Sübhü şam tәkrar qıl ahini dildә әzbәri.

 

Hacı Rәhim ağa Vәhidinin elmü kamalı artıqmışsa da, tәbi çәndan rәvan vә mövzun deyilmiş vә kәlamının әksәri mәnәn indәl-ürәfavü şüәra mәqbul isә dә, zahirәn qüsurü rәkakәtdәn ari vә bәri deyil.

 

Şeyx Sәdi әleyhirrәhmәnin

 

Bәrge-derәxtane-sәbz dәr nәzәre-huşyar,

Hәr vәrәqәş dәftәrist mәrefәte-kerdeqar[3].

 

[3] Tərcüməsi:

Ağıllıların nәzәrindә yaşıl ağacların yarpağının

Hәr biri allahın qüdrәtindәn bir dәftәrdir.

 

--şerinә yazdığı nәzirә şayani-diqqәt olduğundan burada tәstir olundu.

 

Kәlami-Vәhidi:

 

Qәtreye-nisane-ab dәr sәdәfe-bәxtiyar,

Xase-cәvaher şәvәd mәrefәte-kerdeqar.

Kerme-zәif mixorәd bәrge-derәxti әz an,

Әtlәse-diba şәvәd mәrefәte-kerdeqar.

Saqi dәhәd badevo mәst şәvәd hәr morid,

Zekr konәd hәr yeki, mәrefәte-kerdeqar[4].

 

[4] Tərcüməsi:

Bәxtiyar sәdәfdә nisan yağışının bir damcısı

Allahın qüdrәtindәn saf cәvahir olur.

Zәif bir qurd ağacın yarpağını yeyir, ondan

Allahın qüdrәtilә tәbii atlas әmәlә gәlir.

Saqi badә verir vә müridlәr mәst olurlar,

Hәr biri allahın qüdrәtindәn danışırlar.

 

Mәdhi-dilbәr babında deyibdir:

 

Üzün gülbәrg tәk nazik, qәdin minadәn әladır,

Yanağın lalәdәn göyçәk, güli-rәnadәn әladır.

 

Sәnin tәk bir Züleyxanın ucundan bәndi-zindanәm,

Mәnәm sevdadә Yusif tәk, neçә sövdadәn әladır.

 

Züleyxadәn sәn әlasәn ki, tәbindә fәsad olmaz,

Ol etdi Yusifi rüsva ki, çox rüsvadәn әladır.

 

Qaşın nuri-hilal, ey gül, gözün mәxmurü mәstanә,

Cәmalın eylә zibadır, tamam zibadәn әladır.

 

Cәbinin bәdri-әnvәrdir, lәbin möcüzi-İsadır,

Әlin üşşaqә can verir, yәdi-beyzadәn әladır.

 

Yәqin, ey qönçeyi-xәndan, sinәn sirri-ilahidir,

Sәnin ayineyi-könlün cahannümadәn әladır.

 

Dürü mirvari bәzmindә düri-nasüftәsәn derlәr,

Düri-nasüftә hәr yerdә düri-әladәn әladır.

 

Açıb hüsnün kitabın, bağladın dibaçeyi-Şirin,

Sәnin dibaçeyi-hüsnün Şirinü Leyladәn әladır--

 

Ki, bir Leylanın eşqindә neçә Mәcnuni-şeyda var,

Vәhidi öylә şeydadır ki, hәr şeydadәn әladır.

 

Hacı Rәhim ağa özü tәmir etdirdiyi mәscidin tarixini vә basәfa yerdә bina olmağını tәrif edir:

 

Nә cayi-dilgüşadır kim, bu mәscid bunda var olmuş,

Baxan göz açılır, könül, çay üstü lalәzar olmuş.

 

Xәtibi xütbә oxuyur, imami mәdhi-mövlayi,

Yanar qәndil ilә şәmi cәmaәt feyzbar olmuş.

 

Sәhәr bülbül sәdasindәn müәzzin xabdәn bidar,

Müәzzin nalәsindәn gör balıqlar guşdar olmuş,

 

İbadәt eylәyir onda, xuda indindә mәqbuldur

O kim, ondan qaçar, bil, xarü zarü şәrmsar olmuş.

 

Müvәrrix tarixin, bil, "xaneyi-pәrvәrdigar" etmiş,

Vәhidi, ali-Dilbazә bu mәscid yadigar olmuş.

 

Vәhidinin atidә zikr olunan kәlamından belә mәlum olur ki, onun әqrәba vә yaxud әhibbalarından birisi Qazax mahalından dilgirü rәncidә olub, köçüb Qarabağa Tәrtәrbasana, yәni Cavanşir mahalına gedibdir. Şair indi ondan әhvalpürsan o yerin övzavü әhvalından xәbәr istәyir:

 

Әla ey tutiyi-әsrar, xoşam nalәn vüsalından,

Fәraqın çәkmә övtanın fәrar etdin xisalından.

 

Qazaxı incinib әnqa kimi çün tәrk qıldın sәn,

Danış, lal olma, tutiyi-Qarabağın kamalından.

 

Duası müstәcab olur, qәrib qürbәtdә sәbr etsә,

Qarabağ içrә seyr eylә, xәbәr ver yaxşı halından,

 

Qazax әhvalını bil, sәn görәndәn indi bәdtәrdir,

Çıxıb Yәcuc ilә Dәccal, yağar qan mәkrü alından,

 

Sonası Kür qırağının sizә mәlum, müşәxxәsdir,

De, Tәrtәr üstünün varmı gözәli gül cәmalından?

 

Sәrindә eşq sövdası, Vәhidi mәstdir hala,

Olaydı bir nigar, ey dil, yazaydım xәttü xalından.

 

Hacı Rәhim ağa vәfat edibdir mәhәrrәmül-hәram ayında 1291-ci[5] sәnәdә.

 

[5] 1874.

 

Vәfatının tәfsilini Hacı Sәdi әfәndi bu sayaq yazır: "1291-ci sәnәnin mәhәrrәmül-hәram ayının 9-cusu çәrşәnbә günü bәzi hәvayici-mәaş üçün Xanlıqlar ilә hәmmәhәlli çarsu bazar vә çayi-iqamәti-hökumәtü kirdar olan Dağkәsәmәn qәryәsinә bir qәdәr nasaz ola-ola azim olub, şәbangah özünün müxlisi-qәdimi vә mәhәbbәti-sәmimi zaiqi-cüreyi-bәzmi-sәfa vә şaiqi-müridani-dәrgah müәllimi olan Molla Vәli Kirәvәli oğlunun otağına adәti-mәlufәsi üzrә nüzul vә ol gecә orada istirahәt ediblәr. Bәd әz namazi-sübh çay içib oturub kamali-zövqü şövq ilә İbrahim Hәqqi qәddәsә sirrәnin bu qәzәlini oxuduğu vaxt әsnayi-münaşidәdә tәslimi-ruh vә canibi-illiyyinә rehlәti-pürfütuh ediblәr".

 

İbrahim Hәqqinin qәzәli budur:

 

Vәfa istәrsәn allahdan bu gün cövrü cәfadәn keç!

Sәfa ümmid edәrsәn işrәtü zövqü sәfadәn keç!

 

Dila, biganәlәrlә aşina olmaq sana düşmәz,

Kәsil biganәdәn, mövladәn özgә aşinadәn keç!

 

Sәnin kibi hezarın bağrına xar oldu bu gülşәn,

Tәәllüq eylәmә hәrgiz bu dәhri-bivәfadәn keç!

 

Müridi-eşq isәn tәrki-iradәt eylә, ey sufi,

Vücudi-mәhvi-küll qıl, [hәm] fәnadәn keç, bәqadәn keç!

 

Әlin әrşi-bәrinә irsә, Hәqqi, olmağil mәğrur,

"Ov әdna"[6] mәrkәzin gözlә, mәqami-müntәhadәn keç!

 

[6] "Ov әdna" sözü sufilәrdә bir istilahdır.