HACI SEYİD RZA ӘMİRZADӘ
"SABİR"
Hacı Seyid Rzanın әsil vәtәni
Xoy şәhәridir ki, oranın nәcib vә mәruf
sadatından möhtәrәm bir vücud idi. Mәşhur
qövlә görә, iyirmi yeddi sinnindә İrәvan
şәhәrinә gәlib vә bir zaman orada
iqamәt etdikdәn sonra tәәhhül ixtiyar edib,
İrәvanı özü üçün ikinci
vәtәn ittixaz qılmışdır.
Hacı Seyid Rzanın çox rәvan
tәbi var idi vә lakin onu işlәtmәyә salamat
bir yol bulmayıb, qәsidә, mәdh vә
hәcvә şamil şerlәr inşad etmәyә
sәrf elәrdi. Mәrhum xeyli xoşsöhbәt vә
zәrif bir şair idi. Asari-qәlәmiyyәsindәn
mütәfәrriq qәsidә, qәzәl vә
qitәlәr vardır. Onlardan әlә
düşәni burada tәhrir olunur.
Şair İrәvana gәlәn vaxtlarda
Bakıda Hәsәn bәy "Әkinçi"
qәzetini bina etmişdi. Hacı Seyid Rza
"Әkinçi"yә İrәvandan әxbarnәvis
olub, nәsr ilә yazılmış bәzi
mәktubatı, onların cümlәsindәn nәzm
ilә yazılmış bir mәktubu dәxi
"Әkinçi"dә dәrc olunmuşdur. Haman
mәktub Şamaxıda otuz sәnә bundan
müqәddәm bir camaat işkollası bina olunanda avam
arasında vüqua gәlәn nifaqü gövtügu
babındadır. Vә bunun müxtәsәrәn
keyfiyyәti belәdir ki, haman işkollaya Şamaxı sakini
Hacı Seyid Әzim Mәliküşşüara öz
oğlu Mircәfәri tәhsili-ülum etmәk
üçün qoymuşdur. Avam xalq Seyidi-mәrhumun bu
işindәn rәncidә olub, onun әleyhindә
zәmm dilini uzatmışdır vә Seyid bu babda
Mircәfәrә xitabәn bu nәsihәti
demişdir:
Cәfәr, ey
qönçeyi-gülüstanım,
Ey mәnim bülbüli-xoşәlhanım
i.a.
Mәrhum Hacı Seyid Rzanın bu mәktubu
otuz sәnә bundan әqdәm camaatımızın
övzavü әhvalını,
dәrәceyi-kamalını göstәrәn bir dokument
mәnzәlәsindәdir:
Mәrhәba, ey Hәsәn bәyi-aqil,
Elmi-hikmәtdә qabilü kamil,
Bafәhim olmağında söz yoxdur,
Oldu mәlum: qeyrәtin çoxdur.
Әhli-Qafqazı etmisәn xoşnud,
Sәn özün sәd,
әhl--namәsud.
Sәnә hәr kimsә tutsa bir irad,
Gurbatindi
bulmayıb irşad.
Bizә hәr növ söz desәn hәqdir,
Hәr ki, tәkzib qılsa nahәqdir.
Hәddәn artıq çәkib әziyyәtlәr,
Xalqa
artırmısan hәmiyyәtlәr.
Biz
eşitdik әhaliyi-Şirvan
İşkola
eylәyibdilәr saman.
Şükr
qıldıq xudayi-mәnnanә,
Verdi
tövfiq әhli-Şirvanә.
Şiәvü sünni cәm olubla tamam,
Elәyiblәr bu xeyr işә iqdam.
Afәrinlәr bu qövmi-әllamә
Yaxşı
rövnәq
verirlәr islamә.
Gәrçi bizlәr o şәhrdәn duruq,
Leyk
müslim deyillә,
mәsruruq.
Var bizim
iftixarımız şәbü ruz,
Qeyrәt islamdәn edibdi büruz.
Әhli-islam
bakәmal olsun,
Hamı
işlәrdә әhli-hal olsun.
İmperaturi-әfxәmü әzәm
Xәlqә tәklif edib zirahi kәrәm,
Ol zamandan
ki, mülki-Qafqazi
Qıldı
tәsxir
zati-mümtazi,
Әdlini
xәlqә aşikar qılıb,
Әhli-ürfanı
tacdar qılıb,
Fәlihaza әhaliyi-Şirvan
İşkol
açmağa eylәyib bünyan.
Var xәbәr, etmәyirlә indi әmәl,
Başlayıb
xәlq içindә cәngü cәdәl.
Gәr bu qism olsa heç deyil
insaf,
Nә sәbәbdir bu şurü qovqayә,
Әhl
düşmüşlә fikri-bicayә.
Bu, mәsәldir ki, "bid bar vermәz",
"Şurәzar olsa yer, sәmәr vermәz".
Hәr kәsi gәlsә belә göftarә,
Qalacaqdır
cahanda avarә.
Nәdir elmi-zәbani-rusiyyә,
Ya ki,
elmi-әruzi-fәrsiyyә?
Mali-dünya
verib o şәxsә fәrib,
Aparıb
ondan ixtiyari-şәkib.
Düşdü
başa nәsihәtin şuru,
Pәnd eşit, ey iki gözüm
nuru!
Qıymayıb
dövlәtini
saxlarsan,
Ehtiyacın
olanda anlarsan.
Qәdrini elmin, ey xücәstәxisal,
Nә imiş alәm içrә fәhmü kәmal?
Bir-birә şövq ilәn qılın imdad,
Götürülsün
bu vәrtәdәn әfsad.
Öylә kim ol dәliri-fәrzanә
Nisbәti vardı şahi-mәrdanә,
Şüәranın әmiri, sultanı,
Mәrifәt tәxtinin Süleymanı,
Hacı
Seyyid Әzim-arifi-hәq,
Elmü
zöhdündә
yoxdu söz mütlәq.
Cümlә elmü fünuna mahirdir,
Özü
fazil, qәribә şairdir.
Tutiyi-tәbi eylәmiş ahәng,
Әhli-әfsadә әrzi eylәyә tәng.
Hәqqi var, hәqqi var ki, mövladır,
Yaxşıya
bәd buyursa,
övladır.
İstәmәz ol cәnabi barütbәt
Dalı
düşsün bu qövmi-xoştinәt.
Sizlәrin miknәtü vüqarız var,
Vәli minbәd ixtiyarız var,
Ey Hәsәn bәy, әdibi-mәrdanә,
Olma mәşğul qövmi-nadanә!
Aldadıb
çoxları hәvavü hәvәs,
Gülün
әtrini anlamaz kәrkәs.
Var bizim
şәhrimizdә dә neçәsi,
Dövlәti, öz yanında dәbdәbәsi.
Hali-mәxluqә eybü bәdcudur,
Görsә suyu, deyәr ki, bu, sudur.
Lәzzәti-әklü şürbi-dünyani
Nә bilir vәhşiyi-biyabani?
Dağılıb
babi-elmi-hikmәtdәn,
Müxbir
et onları tәriqәtdәn.
Mәrifәtli cahanda adәmdir,
Mәrifәt bulmayan nә adәmdir?
Şikvә qılsam yetişmәz itmamә,
İrәvandan yazıldı bu namә.
Xәlqdәn mәn dә gәlmişәm dadә,
Yәni Seyyid Rza Әmirzadә.
Müfti әfәndinin "Mәcmuә"sindә Hacı Seyid Rzanın әşarından bir neçә müxәmmәs, müstәzad, tәrkibbәnd vә tәrcibәndlәr yazılıbdır. Aşağıda
zikr olunan müsәbbә tәrcibәndi haman mәcmuәdәn götürmüşük:
Dilbәra, gәl, gәl ki, әyyami-baharın vaxtıdır,
Damәni-sәhradә seyri-lalәzarın vaxtıdır,
Mövsümi-gülgәştü cami-zәrnigarın vaxtıdır,
Sәn kimi fәrxündә zati-gülüzarın
vaxtıdır,
Dövri-ruxsarında
zülfi-tabdarın vaxtıdır,
Lütf
ilә can
almağa çeşmi-xumarın vaxtıdır,
Görmәyә ruxsarını bu dilfikarın
vaxtıdır.
Sızlaram
şamü sәhәr hicrindә daim misli-ney,
Şahidi-halımdürür
alәmdә mütlәq külli-şey,
Zövqi-könlümdür
tәmәnnayi-lәbindәn "mim"ü "yey",
Qaşların
manәndi-bismillah
içindә
ikki "rey",
Olmuşam
dәrdü qәmi-hicrinlә hәmağuşi-"hey",
Çәkmә gәl xaki-mәzәllәt içrә munca qәhri-dey,
Dilbәra, gәl, gәl ki, әyyami-baharın vaxtıdır.
Rahzәnlik etdi çox eşqindә ov baş fәlәk,
Görmәdi sahir sәnin tәk çeşm, nә qaş fәlәk,
Gözlәrindәn paybusunçun töküb yaş fәlәk,
Çәkmәdi xәttin kimi bir xamә nәqqaş fәlәk,
Nәşә vermәz badә tәk tiryaki-xәşxaşi-fәlәk,
Döşәmiş işrәt büsatın türfә fәrraş fәlәk,
Damәni-sәhradә seyri-lalәzarın vaxtıdır.
Әndәlibasa gülüstan üzrә çәngü cuş edәk,
Novәrusi-şahidi-mәnanı hәmağuş edәk,
Mәrifәtdәn neçә әlfazi-qәribә guş edәk,
Can
damağın badeyi-gülrәng ilә mәdhuş edәk,
Könlümüzü
saqiyi-rәnayә duşaduş edәk,
Sağәrü peymanәni bәzm içrә nuşanuş edәk,
Mövsümi-gülgәştü cami-zәrnigarın vaxtıdır.
Mәnzәri-xurşidü xavәr mәh cәmalın görmәyә,
Qönçeyi-baği-İrәm şol rәngi-alın görmәyә,
Tutiyi-can
hәr zaman
şirin mәqalın
görmәyә,
Tubiyü
әrәr qiyami-novnihalın görmәyә,
Arizumәnd ol könül
eydi-vüsalın görmәyә,
Nola bir әzm eylәsә bu xakmalın görmәyә,
Dilbәri-fәrxündәzati-gülüzarın
vaxtıdır.
Sübhdәm bazari-hüsnün gör nә rәngin eylәmiş,
Guşeyi-әbrulәrin xәtt ilә tәzyin eylәmiş,
Lәli kövhәrbarın ol Fәrhadә Şirin eylәmiş,
Aşiqi-şeydani
ellәrdә süxәnçin eylәmiş,
Lütfünü
eşq әhlinә qayәtdә sәngin eylәmiş,
Türrәsin badi-sәba dәst ilә çin-çin eylәmiş,
Dövri-ruxsarında
zülfi-tabdarın vaxtıdır.
Munca kim,
eşqi yolunda etdim anı cüstücu,
Üzdü
övqati-qәrarım
dәşti-qәmdә rah bu,
Demәdim ol zülfi-müşkәfşanә halım mubәmu,
Rәşhei lәli-lәbindәn könlüm eylәr arizu,
Xәsmi-can etmiş cigәrdәn ikki xunxar әdu,
Әylәşib bu macәradә bir-birilә rubәru,
Lütf
ilә can
almağa çeşmi-xumarın vaxtıdır.
Ey Riza, aşiq deyil, kim eylәsә namusü
nәng,
Eylәmәz eşq әjdәr ilәn
mütlәqa aşubü cәng,
İçmәyәn
cami-әlәstdәn key olur mәst pәlәng,
Hanı mәhrulәr içindә sәn
kimi bir şuxü şәng,
Arizindәn gül xәcil, hәm
lәblәrindәn qönçә tәng,
Kәsmә gәl,
payi-mәhәbbәt, başın üçün
etmә lәng,
Görmәyә ruxsarını bu
dilfikarın vaxtıdır.
Mәrhumun bundan savayı yenә çox
gözәl vә şirin kәlamları vardır. Leyk
cümlәsini yazmağa ehtiyac yoxdur. Hacı Seyid Rza
vәfat edibdir İrәvan şәhәrindә
hicrәtin 1322-ci[1] ilindә. Ömrü tәxminәn
altmış ilә çatmışdı.
[1] 1906.
Tarixi-vәfatını mәzar daşı
üstә hәkk etmәk üçün
әhibbalarından Mirzә Abbas "Zari"
tәxәllüs bu qitәni inşad etmişdir:
Fәxre-әşrafe-zәman Seyyid Reza Saber ke, bud,
Haviye-fәnne-bәlağәt, mәcmәe-fәzlo kәmal.
Әz cәhan yeksәr beqolzare-cenan kәrd ertehal,
Şerәş әz bәs bod hәlavәtbәxşe-kame-arefan,
Gәşt tarixe-vәfatәş "şaere-şirinmәqal"[2].
[2] Tәrcumәsi:
Dövrün
әsilzadәlәrinin fәxri Seyid Rza Sabir idi.
[Onun
vücudu] bәlağәt elmini әhatә edәn, ağıl vә kamalın
toplanan yeri idi.
Dünyadan
birbaşa cәnnәt bağına
köçdü,
Şeri
ariflәrә çox xoş gәldiyindәn
Onun vәfatı tarixi
"şairi-şirinmәqal" oldu.