MİRZӘ ӘBDÜRRӘHİM ŞEYX ABUTALIBZADӘ

Şimali Qafqazın ülәmavü şüәravü üdәbasından filcümlә mәlumat verib, cәnab fәzailmәab Mirzә Әbdürrәhim Şeyx Abutalıbzadә hәzrәtlәrinin ismi-şәriflәrini tәyәmmünәn vә tәbәrrükәn zikr etmәklә mәcmuәmizi bir növ müzәyyәn qılmağı lazım gördük.

Әgәrçi Mirzә Әbdürrәhim cәnabları milliyyәt cәhәtincә Azәrbaycan türklәrinә mәnsubdur vә türk lisanı onun dilidir, vәli bu dil İranın mәrkәzindә bu axır vaxtlara kimi qeyri mütәdavil olduğu üçün ol cәnab dәxi öz әsәrlәrini fars dilindә yazıbdır vә bu әsәrlәri ilә ümumi İran әhalisinin boynuna böyük minnәt qoyubdur.

İki sәnә bundan qabaq hәqir ol cәnabdan onun seyr-sülukuna dair bir para mәlumat istәmişdi vә o dәxi böyük iltifat edib, әsәrlәrinin bir neçәsi ilә mәәn müxtәsәrәn öz әhvalatını bizә göndәrmişdi vә xahişmәnd olmuşdu ki, özü tәhrir qıldığı kimi eyni-ibarәt ilә mәcmuәyә yazım. Biz dәxi ol cәnabın fәrmayişinә әmәl edib yazdığını burada nәql edirik: "Adım Әbdürrәhim, atam Әbutalıb Nәccar, doğulan yerim Tәbriz, 1855 miladi, mәskәnim layәnfәk Dağıstanın mәrkәzi Teymurxanşura, sәnәtim ticarәt, öyrәndiyim qırx yaşında bir üç-dörd ilin әrzindә sәthi ittilaat. Xәlqәn müstәvilxilqә, xülqәn acıqlı vә qeyzli, әxlaqi-hәsәnәdәn ari, fәzaili-nәfsaniyyәdәn bibәhrә, hәr tövbixü tәşniәyә әn şayәstә bir mәchul adamam. "Pәndnameyi-Markus", "Fizikayi-ibtidaiyyә", "Heyәti-Flamaryon"u rusdan farsa tәrcümә vә iki cild "Әhmәd ya sәfineyi-Talibi", bir "Mәsalikül-möhsinin" vә bir "Mәsailül-hәyat", tarixi-müxtәsәri-xatәmül-әnbiya "Nüxbeyi-süpehri" öz tәlifatımdandır. "Mәsail" vә "Mәsalik"dәn başqaları 1311 hicridәn әvvәl çap olunubdur; yenә nüsxәlәri kәmyab olmuş. Bu kitablar Asiyada nәşrü tәhsin vә İranda artıq şöhrәt tapmağının sәbәbi özlәrinin hüsni-tәlifiyyәsi üçün deyil, bazari-mәarifdә mәtaın novzühur olmağı üçündür.

Gahi şer yazıram, amma çox az vә әksәri mürtәcilәn. Hamısı üç yüz beyt olmaz. Hәr nә var isә dә, bu lәng әşardır. Bu, bәndәnin әhvali-sabiqә vә lahiqәsidir. Sinnim 69 şәmsidәdir".

Mirzә Әbdürrәhim cәnabları mәktubunun axırında tәkid edir ki, onu eyni ilә yazım: "Oxuyan mәni sәhihәn tanısın. Gәlәcәkdә tarix hәr kimin haqqında öz qәzavәtin icra edәcәkdir".

Hörmәtli oxucularımız görürlәr ki, cәnab Talıbzadә ülumü kәmalatı ilә müttәssif olduğu halda, әczü inkisar ilә öz şәnü dәrәcәsini, öz mәrifәtü fәzilәtini nә mәrtәbәdә azaldıb qәdrü qiymәtsiz edir vә hәtta özünün xilqәti vә şәxsi qüsurlarını dәxi "xülqәn acıqlı vә qeyzli, әxlaqi-hәsәnәdәn ari, fәzaili-nәfsaniyyәdәn bibәhrә" ibarәlәr ilә açıb, hamının gözünün önünә qoyur. Bu sifәtlәrin onun vücudunda olub-olmamağını, әlbәttә, biz ya inkar vә ya tәsdiq edә bilmәrik. Çünki әvvәlәn biz ol cәnab ilә tanış deyilik vә saniyәn tanış olsaq da, öz vücudumuz hәr bir qüsurat ilә malamal olduqda qeyrilәrin eybini göstәrmәyә haqqımız vә ixtiyarımız yoxdur.

Bәhәr surәt ol cәnabın öz әleyhindә belә açıq söz söylәmәyi onun bir tәrәfdәn әhli-insafü mürüvvәtü sәdaqәt olduğuna vә qeyr bir tәrәfdәn şikәstәnәfs, alçaqtәb, xoşxülq olmağını göstәrir. O cәnabın belә şikәstәnәfsliyi vә haqpәrәstliyi xüsusәn bizim bu zәmanәdә baisi-heyrәtdir. Çünki bizim hamımız xudpәsәndlik vә mәniyyәt mәrәzinә bir dәrәcәdә mübtәla olmuşuq ki, әslәn öz gözümüzdә tiri görmürük vә hәmişә özgә gözündә qıl axtarmağa mәşğuluq.

Cәnab Mirzә Әbdürrәhim Şeyx Talıbzadәnin tamami әsәrlәri fars dilindә olduğuna binaәn, onların barәsindә oxucularımıza tәfsilәn mәlumat vermәkdә acizik vә bu iş bizim tәklifimizdәn xaricdir. Amma cәnab müsәnnif özü Azәrbaycan oğlu olmağa görә vә kitablarının tamamisi farslar ilә belә Azәrbaycan türklәrinin tәrәqqivü tәalisinә sәbәb düşmәyә binaәn, onların barәsindә bilmәrrә sükut etmәk dә savab deyil.

Әdibi-möhtәrәmin asari-qәlәmiyyәsinin әksәri ülumü fünuna dair mәtalibdәn bәhs edir. "Sәfineyi-Talibi"nin hәr iki cildlәri, "Pәndnameyi-Markus", "Fizikayi-ibtidaiyyә", "Heyәti-Flamaryon" vә qeyrilәri tamamәn elmdәn danışır vә özlәri dә açıq vә sadә dildә yazılıb, yaxşı kağızın üstә gözәl vә mәrğub hürufat ilә çap olunduğuna [görә], asan vә rәvan oxunur. Kitabların çoxunda üluma dair mәlumat sual-cavab tәriqi ilә nәqlü rәvayәt olunduğuna görә, tez vә asan tәfәhhüm olunur vә artıq hәvәslә mütaliә olunur.

Nәql olunan әhvalat hissiyyat vә xәyalat alәmindәn uzaq vә dışqarı olduğuna görә, qarelәrin qüvveyi-әqliyyәlәri vә fikirlәri zehnü fәrasәtlәri işlәyir, işıqlanır. Bu qüvvәlәr işlәdikcә açılıb vüsәtlәnir, doğru vә nәfli mәlumat ilә dövlәtlәnir, nuraniyyәt vә mәrifәt kәsb edir.

"Mәsaili-hәyat" nam kitablarda hәllü kәşf olunan mәsәlәlәrin cümlәsi hal-hazırda bizim mәişәt vә diriliyimizә әn lazım olanlarıdır ki, hәr bir kәsә onları oxuyub bilmәk vacibdir. Zәmanәmiz elm vә bilik zәmanәsidir. Bunlarsız tәrәqqi vә tәmәddün qeyri-mümkündür. Müsәlmanların dalda qalmasına ümdә sәbәb elmsizlikdir. Aramızda müşahidә olunan әdәmi-ittifaq vә ittihad, büxl, әdavәt, zillәt vә rәzalәt, әsarәt cümlәsi elmsizlikdәn vә avamlıqdan törәyәn әlamәtlәrdir. Zorlu ikәn zorsuz olmarımız, varlı ikәn yoxsul olmağımız, hürr ikәn, ağa ikәn qul olmağımız yenә elmsizlikdәn vә mәrifәtsizlikdәndir. Bәs, әn әvvәl bizә lazım olan, yemәk-içmәk kimi zәruri olan elm vә mәrifәt qazanmaq, fünuni-hazirәdәn vә sәnayei-müxtәlifәdәn bәhrәmәnd olmaqdır.

Elm vә bilik qazanmaqda әdibi-kamilimiz Mirzә Әbdürrәhim cәnablarının yazdıqları kitablar bizә әvvәlinci rәhbәr olub, hüsni-xidmәtlәr göstәrә bilir vә elmin şirin sәmәrәlәrini bizә dadızdırıb, onu kәsb etmәyә hәvәslәndirir. Ona binaәn intişari-maarif yolunda sәrfi-himmәt edәn әrbabi-qәlәmlәrimizdәn acizanә tәvәqqe olunur ki, maarifpәrvәr Talıbzadә cәnablarının әsәrlәrindәn bacardıqları qәdәr açıq vә sadә dildә farsdan türkә tәrcümә elәsinlәr. Bu gözәl xidmәtlәri ilә onlar bir tәrәfdәn millәtimizi ayıldıb elm vә mәrifәtdәn xәbәrdar olmaqlarına sәbәb olarlar. Digәr bir tәrәfdәn әdәbiyyat xәzinәmizi belә pürqiymәt әsәrlәrlә dövlәtlәndirib, özlәri üçün hörmәt, yaxşı ad qazanarlar.

Mirzә Әbdürrәhim cәnablarının asari-qәlәmiyyәsinin cümlәsindәn vәtәni-mәlufu olan İrana aid bir mәhәbbәt rayihәsi vә bәndәçilik hissi dәrk olunur. "Mәsailül-hәyat"ın ikinci cildinin ibtidasından sahibi-tәlif ilә oğlu Әhmәdin mabeynindә bu gunә söhbәt vüqua gәlir.

Mәlum ola ki, cәnab Talıbzadә "Kitabi-Әhmәd"dә ülumi-mütәnәvveәyә dair verdiyi mәlumat tәzә ixtiraatının tamamisini fәrzәndi-әrcümәndi Әhmәd ilә mükalimә edә-edә kәşfü bәyan qılır. Әhmәd isә ziyadә fәrasәtli vә zәki vә müstәid vә xoşәxlaq bir uşaq imiş ki, cümlә onun xatirini әziz tutub, öz övladı kimi istәrmiş vә müsәnnif onun barәsindә deyir ki: "Әhmәde-bәndezade rofәqaye-mәn behәmeye-motәәllemine-mәkatibe-İran mişenasәnd ke, dәr tofuleyyәt çe estedade-qәribi daşt, çe tefle-bamәze bud. Hekayәte-"Qorbeye-eynәki", morәkkәbsazi, әksәndazi vә lebase-topçi-puşidәne-u mәruf әst. Әgәrçe oulade-mouhumiye-bәndeәst, әmma digәran biştәr әz mәn besәlamәtiye-u doa mikәrdәnd"[1].

[1] Tәrcümәsi:

Mәnim dostlarım vә İranın bütün müәllimlәri yaxşı bilirlәr ki bәndәnin oğlu Әhmәdin uşaqlıqda necә qәribә istedadı vardı, necә mәzәli uşaq idi. Onun "Eynәkli pişik" hekayәsi, gәmi düzәltmәsi, şәkil çәkmәsi, topçu paltarı geymәsi mәşhurdur. Mənim övladım olsa da, onun salamatlığı üçün başqaları mәndәn çox dua edirdilәr.

İndi Әhmәd ali mәdrәsәdә tәhsilini tamam edib, qabil mühәndis çıxıbdır vә özü dәxi sahibi-tәlifdir. Әhmәd atasının otağına daxil olub, onu kitabәtә mәşğul görüb deyir: "Yenә siz yazmağa mәşğulsunuz? Bu qocalıq, zәiflik halında ki, bu qәdәr naxoşluqlara mübtәlasınız, gözlәriniz nurdan düşübdür, niyә öz ömrünüzә heyfiniz gәlmir? Mәgәr ondan bezmisiniz? İndiyә kimi bu qәdәr ki, söylәyib yazıbsınız, hәr yatanı oyatmağa vә hәr mәsti huşyar etmәyә, hәr biәdәbi tәәddüb qılmağa, hәr cahili alim, hәr zalimi әhli-insafü mürüvvәt etmәyә xeyli kifayәtdir. Görürsünüz ki, yağış qәtrәlәri sәngxaraya tәsir etmәyәn kimi, sizin dәxi dәlayilü nәsayihiniz daş bağırlı iranlılara әsәr etmir. Neçә gün bundan irәli bir mәclisdә sizin "Heyәt" kitabınız әldәn-әlә keçirdi. Birisi onun cildini vә o birisi xәttini tәrif edirdi, üçüncüsü şәkillәrini çox bәyәnmişdi. Haman mәclisdә әhli-nüfuzdan birisi belә dedi: "Mәn eşitmişәm ki, bu müzәxrәfatı yazan sahibi-әqlü idrak vә әhli-tәvanavü saman bir şәxsdir. Amma deyirlәr ki, müxәbbәtdir. Hәr nә sözlәr ki, danışır vә hәr nә mәtlәblәr ki, yazır, vәtәnin eyblәrini islah etmәk üçündür. Bir kәs yoxdur ki, ondan soruşsun ki, ey allahın bәndәsi, bizim vәtәnimiz ki, onda bu qәdәr behişt meyvәlәri vә әtirli çörәk bitib hasilә gәlir ki, misli heç bir torpaqda yoxdur, hansı mәmlәkәtdәn pisdir vә onun nә eyiblәri var ki, islah oluna?" Haşiyәnişindәn birisi deyir: "Mәn onu mülağat etmişәm, bir biçarә naxoşdur vә xudpәsәndlik dәrdinә mübtәla olubdur. İranda bir şәxs vә bir tәbәqәni bәyәnmir. Belә ki, dövlәtin mәrkәzi işlәrindәn soruşdum, dedi ki, nәzmü qanun yoxdur. Hükәmalardan xәbәr aldım, dedi zalimdirlәr, cәbr edәn vә rüşvәt yeyәndirlәr. Mirzәlәrdәn aralığa söz saldım, dedi ki, mim hәrfinin başını vә nun hәrfinin dairәsini yaxşı yazırlar, amma elmi-hesab oxumayıblar, hәndәsә bilmәzlәr. Tüllab qismindәn әhval istәdim, buyurdu ki, yәğmada mahirdirlәr. Ülәmadan sual etdim, dedi ki, әtәbatda olanlar hirsü tәmәdәn kәnar, zahiri zinәt vә tәcәmmülatdan biniyazdırlar vә kәklik, turac әti yemәkdәn meyl etmәyib, pәnir vә soğana qәnaәt edirlәr. Onlar bizim ruhani atalarımızdır vә taәti vacib olan әimmeyi-әtharın canişinlәridir. Amma ruhanilәrdәn әksәri ki, İranda vardırlar, tәmәkar vә möhtәkirdirlәr. Bu qisim alimlәr şurişü iğtişaş vә ricali-dövlәtin qövqasını dost tutarlar, otuz mindәn әlli min tümәnә qәdәr bunların әmlakından bir sәnәdә mәdaxil gәlir. Tüccardan soruşdum, dedi ki, füccardırlar. Onlar әcnәbi dövlәtin malına rәvac vermәkdәn vә hübubatı anbarlara doldurmaqdan başqa bir şey bilmәzlәr. Bu tәbәqәdәn mülkü millәtә әsla fayda yoxdur. Bir gün arvadların libası üstündә söhbәt düşdü, dedi ki, bәli, iranlılar öz qeyrәtü şüurlarından ötrü arvadların gödәk vә qısa libaslarını miqyasi-sәhih qәrar ediblәr. And olsun ağanın mübarәk başına ki, bunların cümlәsini bivasitә bu kitabın mütәrcimi Hacı Mirzә Әbdürrәhim Tәbrizidәn Teymurxanşurada öz evindә eşitmişәm. İndi özünüz mühakimә ediniz ki, bu şәxs naxoşdurmu vә ya Mәcnundurmu?"

Bu xәbәrlәri nәql edәndәn sonra Әhmәd bir ah çәkib dedi: Bәndәnin әrzi kifayәtdir ki, siz dürüst yәqin edәsiniz ki, bu cahil vә avam millәtin uğrunda çәkdiyiniz zәhmәtlәrin hamısı bada gedibdir, suda qәrq olub vә oda düşüb yanıbdır.

Mәn Әhmәdin bu sözlәrinә qulaq asıb, ondan artıq mütәәssir vә mәyus oldum ki, nә üçün onun üfüqi-bәsirәti dar olubdur vә özgәlәrin әqidәsincә işin fel vә ya tәrkibini vacib bilir, nә üçün "әmr bәmәruf" vә "nәhy әz münkәr" hökmünü yaddan çıxarıbdır? Nә üçün bilmir ki, hәr işin әvvәli çәtin olar vә onu tәnbih vә bidar etmәk üçün soruşdum: O sözlәr ki, cühәla mәnim haqqımda deyirlәr, haqdır ya batil, mәdhdir ya qübh? Әhmәd dedi ki, әlbәttә, cühәlanın qövlü batildir. Mәn dedim: Bәs, bir surәtdә ki, mәn bir neçә nәfәr eyib axtaranların vә bәdxәyalü bәdfikir şәxslәrin iradlarını müraat edib, öz әmәlimdәn geri çәkilәcәyәm vә bildiyimi demәyәcәyәm vә yazmayacağam, onda mәnimlә o cühәlanın arasında tәfavüt nәdә olacaqdır?

Bir adamın ki, bu halda islamın zillәtdә olmasından vә qәrib zamanda onun bilkülliyyә inqiraz olmasına mühәyya olan xәtәrlәrdәn xәbәri olmaya vә vәtәn mәhәbbәtindәn onun qәlbindә meyvәnin bolluğundan vә çörәyin müәttәrliyindәn qeyri özgә hiss olmaya, mәgәr o, insandır vә onun sözlәrindә tәsir ola bilәr? Tәәccübdür ki, o sözlәr sizә tәsir edibdir. Müntәzir idiniz ki, mәn dә avamın sözündәn bulanıb aşüftәdil olam. Avamların mәclisindә eşidilәn sözlәr haman yerdә dәxi gәrәk unudulsun, nәinki ürәfa vә üdәba mәclisindә zikr olunsun.

Әhmәd cavabında deyir ki, mәn belә sözlәrin qübhünü anlayıram, vәli siz mәnim atam olduğunuza görә, istәdim ki, sizi belә münafiqlәrin vә müanidlәrin xәyalından agah edim. Mәn dedim ki, çün burada cana bir xәtәr vә mala bir zәrәr mülahizә olunmur vә bu gunә xәbәrlәrin dilazürdәliyindәn sәva bir faydası yoxdur, ona görә sizin kimi mәrifәtli şәxsә layiq deyil onlara qulaq asasınız. Hәr kәs cühәlanın söhbәtini tәrk etmәzsә, onlara bir növ özünü şәrik edәr. Mәn öz vәzifәmi icra etmәkdәn geri durmayacağam vә necә ki, hәyatım var, deyәcәyәm vә yazacağam. Әgәr müasirinin qulaqları kardır, eşitmir vә "fi әbsarihim ğişavәtün"[2], gәlәcәk әsrlәrdә bu yazdıqlarımın az-çox faydası bilinib, zikri-xeyir ilә yad olunaram. Onda şayәd bizim rәyimizin haqqü savab olması dәrk olunar vә diriliyin qәdri layiqincә bilinib, millәt azadlığına vә vәtәnin abadlığına sәrfi-himmәt edәrlәr. Bizim peyğәmbәrimizә Qüreyşin cühәlası Mәcnun dedilәr "vә ma huvә illa zikrün lil-alәmin"[3] bu hala şahiddir.

[2] Fi əbsarihim ğişavәtun....--onların gözlәrindә pәrdә var.... Quranda "Bәqәrә" surәsinin 6-cı ayәsindәn. İslamiyyәti qәbul etmәyənlәr barәsindә olan bu ayәdә deyilir ki, onları qorxutsan da, qorxutmasan da, islamı qәbul etmәyәcәklәr; onların qulaqlarında vә gözlәrindә pәrdә var, hәqiqәti görmür vә eşitmirlәr.

[3] Ma huvә illa zikrün lil-alәmin--o, dünya әhli üçün nәsihәtdәn başqa bir şey deyil. Quranın "Qәlәm" surәsindәn ayə. Dini rәvayətә görә, Mәhәmmәd Quran ayәlәrini islamı qәbul etmәyәnlәr üçün oxuyub onları dinә dәvәt edәndә onlar Quran haqqında belә deyirdilәr.

Әgәr mәnim kimi savadsız vә elmsiz bir kişiyә dәli vә divanә desәlәr, nә eyib olar?! Buraya kimi sözü pәrdәdә deyirdim, hala açıq deyәcәyәm, öz dediyimdәn dilşad oluram. Vәtәn mәnim mәşuqumdur, vәtәn mәnim mәbudumdur, zira hәqiqi mәbud öz bәndәlәrinin ibarәti-sitayişindәn müstәqnidir, amma vәtәn öz әbnasının xidmәt vә pәrәstişinә möhtacdır".

Filhәqiqә, nә dәrin fikir vә nә gözәl etiqad!... Cümlәmiz bu etiqadda olub, vәtәni-mәlufumuza xidmәt vә pәrәstiş etmәk üçün himmәt kәmәrini qeyrәt belinә bağlamağa borclu oluruq. Hacı Mirzә Әbdürrәhim cәnablarının gözәl әsәrlәrindәn birisi dә "Mәsalikül-möhsinin"dir ki, fövqdә ona işarә olundu. Bu kitab mәalü mәzmunca "İbrahim bәyin sәyahәtnamәsi"nә çox bәnzәyir. Bunda İranın övzavü әhvalı vә iranilәrin adabü ayinlәri, әxlaqü әtvarları, nә әqidә vә qanacaqda olmaqları vә nә qayda üzrә mәişәt etmәklәri eyni ilә tәhrir olunur. Sahibi-kitab bu әsәrindә İranın işlәrindәn vә әhalisinin dolanacağından layiqincә baxәbәr olmağını izhar edir. İranda indilikdә vüqua gәlәn bәzi işlәri vә iranlıların övzai-mәişәtini elә bir mәharәt vә ustalıq vә әdibanә ilә tәhrir qılır ki, guya qabil bir nәqqaş onların eyni ilә surәtini çәkib, gözlәrimizin qabağına qoyur.

Kitabi-"Mәsalikül-möhsinin" zahirdә beş hissәyә tәqsim olunursa da, mәnәn bir әhvalat üstә danışır. Haman әhvalat bundan ibarәtdir ki, idareyi-coğrafiyayi-müzәffәri tәrәfindәn düşәnbә günü zilqәdәnin 1320-ci[4] sәnәsindә bir heyәt, yәni bir neçә elmli şәxslәr Dәmavәnd dağının başına çıxır, onun şimali tәrәfindә olan duz mәdәnin, dağın qüllәsinin ucalığını vә ona mәxsus olan sair mәlumat vә mükaşifatı mülahizә edib vә xәritәyә salıb öz idarәlәrinә tәqdim etsinlәr, mәmur olurlar.

[4] 1902.

Heyәti-mәzkur bu şәxslәrdәn tәrtib olunubdur: sәdri-heyәt--mühәndis Mirzә Möhsün xan ibn Abdulla xan, iki nәfәr mühәndis--Mustafa vә Hüseyn ismindә, bir nәfәr tәbib--Әhmәd vә bir nәfәr müәllimi-şimi--Mәhәmmәd adında. Bu heyәti-fәnniyyәnin sәdri Mirzә Möhsün xan İbrahim bәy kimi xeyli mәlumatlı, xoştәqrir vә sahibi-kamal bir şәxs olduğu hәr yerdә göftarü kirdarından anlaşılır.

Artıq şayani-diqqәt olan Mirzә Möhsün xanın әsnayirahda Xorasandan tәşrif gәtirәn böyük bir müctәhid ilә Şah Abbas karvansarasında görüşüb, Avropa mәdәniyyәti (sivilizasiyası) üstündә mükalimә etmәklәridir. Mirzә Möhsün xan Avropa sivilizasiyası xüsusunda lazım olan qәdәri tәfsilatü bәyanat verib, sözü bu mәqama yetirir ki, gün-gündәn zamanә dәyişirilmәkdәdir vә hәr vaxtın tәqazasına görә adamların fikri, işlәri vә övzai-mәişәti dәxi tәğyirü tәbdil tapır. Amma biz müsәlmanlar min il bundan әqdәm tutduğumuz yol ilә gedib, ol vaxtda tәsisü tәşkil olunmuş qanun vә qayda üzrә mәişәt edib, öz әfalü kirdarımızı zamanәnin iqtizasına müvafiq etmәyә әsla çalışmırıq vә min ildәn bәri biz xәfif vә möhkәm dairә içindә sәfil vә sәrkәrdan dolanıb, kәnara çıxıb asudә nәfәs almağa meylü rәğbәt göstәrmirik.

Sair millәtlәr vә dövlәtlәr irәli gedib, elm vә mәrifәt sayәsindә tәrәqqi tapırlar, kamali-hürriyyәt, vüsәtlә güzәran edib, siz müsәlmanların malına, mülkünә vә canına sahib olurlar. Biz isәk övqatımızı әczü qәflәtdә keçiririk, dünyadan xәbәrimiz yoxdur. Vәtәnimizin, dinü dünyamızın, malü әmlakımızın hәtta irzü namusumuzun hifzü әmanda qalmasına lazimeyi-binagüzarlıq, tәdarükat vә әsbab fәrahәm etmәmişik. Әgәr üstümüzә bu halda bir qәvi düşmәn hücum etsә, mәyusü mәğlubü münhәzim olmağımıza şәkkü şübhә yoxdur. Cәnab müәllifin öz yazdığına rücu edәk: "Hala ma bein mәsәleye-mofәssәle әz tәrәfe-tәcrobe neqah mikonim. An vәqt irade-әdilleye-mocәrrebeye-baleğe esbate-hәqiqәte-әmrra kafi başәd. Emruz hicdәh doulәte-Orupa nüsәra hәstәnd vә mottәfeqәn mixahәnd be mellәte-eslam ğaleb şәvәnd, mәmaleke-anhara tәsәrrof konәnd vә mәzhәbe-xodeşanra bedәhәnd vә әvayede-xodeşanra mәril-ecra nәmayәnd. Yәni mәsacede-mara kәlisa besazәnd vә mara әbdo tәbәeye-xod bedanәnd vә bekonәnd. Dәr in surәt әlbәtte ma bayәd cәhad bekonim. Befәrmaid әfrade-moslemin ke, bәndeye-şoma vә hәzәrate-calesine-şәrbәtxore-hәvaşist behәmlevo defae-sәrbaz moәllem vә tofәngo tәhe-por582 vә tup ke, hәr dәqiqe devisto pәncah qolule be yek fәrsәxe-mәsafәt miyәndazәd qader hәstim? Vә mitәvanim becәhad berәvim? Әgәr nәrәvim әsir mişәvim, mәğlub migәrdim vә mәzhәbo vәtәnema bәhreye-ğalebin mişәvәd. Dәr in surәt tәklif in әst ke, behokme-qanun cәhadra bәr hәmeye-cәvanane-bistsaleye-ma vaceb bekonim ke, hәr sale çәndin hezar beqore dәvәt şәvәnd. Bename-hәr kodam ke, tore amәd do sal dәr rekab elme-cәngra biyamuzәd vә morәxxәs şәvәd. Heyne-lozum tәhte-selah ayәd vә vәtәno mәzhәbe-xodra әz tәcavoze-әcnәbi hefz nәmayәd, hala ba çomağo nizevo şәmşiro tәbәrzin hefze-melko mellәt momken nist. Vaceb әst ke, mocahedine-mosәllәh daşte başim vә bәraye-mәxarece-nekәhdaştәne-anha mәblәği әz hәr tәbәe beonvane-maliyate-cәhadiyye hәr sale әxz nәmayim vә sәrfi-lәşkәro sәrkәrdeqane-u bekonim.

Ağa [yәni moctәhed] fәrmud:--Mәgәr ma sәrbaz nәdarim? Qoftәm:--Bәli, darim. Tәbәe bәraye-anha pul midәhәd, vәli çon qanune-әxze-an pulo xәrce-ura nәdarim, pul sәrbәste bekiseye-digәran mirәvәd vә sәrbaz qorosnevo bilebaso әslәhe mimanәd. Әgәr in qanunra morәttәb vә mәbsut vәz nәmayim, hәr kәs hәqq vә dәr surәte-tәcavoz hәdde-xodra bedanәd vә әz dәstqahe-qәzavәte-әskәriyye mocazat yabәd, dәr in surәt mәgәr xoday nәxaste bevocub cәhad tәhrif mikonim? Ya tәrtibo tәnzime-u bedәt gәrdәd? Fәqәt tәrhe-u vә surәte-ecrayeu dәr tebqe-eqtezaye-әsr monәzzәm vә mәzbut mişәvәd. ...Pәs, hәr mosleme-zişouro monsef cozi tәәmmol bekonәd. Danәd ke, eqtezaye-hәr әsro rәye-qozәştevo ayәndeәst. Vә әgәr inhara nәfәhmim vә nәdanim vә nәkonim vә dәr halәte-hezar sale-qәbl bemanim vә әndәki in cәhalәtra emtedad bedәhim an vәqt nә eslam xahim daşt vә nә ehkamo әvaede-u. Melәle-әcnәbi әz in ğәflәte-ma montәfe mişәvәnd vә mara ğәlәbe mikonәnd[5]."

[5] Tərcüməsi:

İndi biz bu geniş mәsәlәyә tәcrübi cәhәtdәn baxarıq, onda sınaqdan çıxmış böyük dәlillәrin şәrhi düzgün hökmü sübut etmәk üçün kifayәt elәr. Bu kun Avropanın on sәkkiz dövlәti xaçpәrәstdir. Onların hamısı birlikdә islam millәtinә qalib gәlib, mәmlәkәtlәrini istila edib öz mәzhәblәrini onlara qәbul etdirib arzularına çatmaq istәyirlәr. Yәni mәscidlәrimizi kilsәyә çevirsinlәr vә bizi özlәrinin qulları vә tәbәәlәri bilsinlәr vә elәsinlәr. Belә olduqda, әlbәttә, biz gәrәk gәhad edәk. İndi buyurun görәk bәndә, siz vә kәnarda әylәşib şәrbәt içәn ağalardan ibarәt olan müsәlmanlar tәlim görmüş әskәrlәrin, tәhpor tüfәnglәrinin, hәr dәqiqәdә iki yüz әlli güllәni bir ağaclıq mәsafәyә atan topların hәmlәsinә (qarşı durub) müdafiәyә qadirikmi? Cәhada gedә bilәrikmi? Әgәr getmәsәk әsir olarıq, mәğlub edilәrik, mәzhәbimiz vә vәtәnimiz qaliblәrin әlinә keçәr. Belә olduğu halda vәzifәmiz budur ki, qanunun hökmü ilә iyirmi yaşlı bütün cavanlara cәhadı vacib edәk. Hәr il neçә min gәnc arasında püşk ataq, hәr kimin adına düşsә, o, at belindә iki il hәrbi elm öyrәnsin vә sonra azad olunsun. Lazım olduqda silaha sarılaraq öz vәtәnini vә mәzhәbini әcnәbilәrin tәcavüzündәn qorusun. İndi çomaq, nizә, qılınc vә tәbәrzin ilә ölkәni qorumaq mümkün deyildir. Gәrәk silahlı mücahidlәrimiz olsun. Onların saxlanılması xәrclәri üçün hәr il bütün vәtәndaşlardan "müdafiә vergisi" adı ilә müәyyәn mәblәğ pul alaq, orduya vә onun sәrkәrdәlәrinә sәrf edәk.

Ağa (yәni müctәhid) buyurdu:--Mәgәr bizim әskәrlәrimiz yoxdur? Dedim:-Bәli, varımızdır. Vәtәndaşlar onlar üçün pul da verirlәr. Lakin o pulu toplamaq vә xәrclәmək uçün qanunumuz olmadığına görә, hәmin pul başıbağlı başqalarının kisәsinә gedir. Әskәr isә ac, paltarsız vә silahsız qalır. Әgәr bu qanunu hәrtәrәfli vә yaxşı tәrtib etsәk, hәr kәs hüququnu vә qanuiu pozduqda alacağı cәza dәrәcәsini bilsә, hәrbi mәhkәmә tәrәfindәn cәzalandırılsa, allah elәmәsin, onda biz cәhadın vacibliyini tәhrif elәmiş oluruq?! Yaxud belә bir qanunun tәrtibi vә qaydaya salınması bidәt olarmı?! Fәqәt onun layihәsi, icra qaydası әsrin tәlәbinә uyğunlaşdırılar vә möhkәmlәndirilәr.... Bәs, hәr bir şüurlu vә münsif musәlman bu barәdә azaçıq düşünsә, başa düşәr ki, hәr әsrin tәlәblәri әvvәlki vә sonrakı әsrlәrin tәlәblәrindәn tamamilә fәrqlidir. Әgәr bunları anlamasaq, bilmәsәk, hәyata keçirmәsәk, min il bundan qabaqkı halda qalsaq, bu cәhalәti bir az da davam etdirsәk, onda nə islamiyyәtimiz qalacaqdır, nә dә onun ehkam vә әnәnәlәri. Әcnәbi millәtlәr bu qәflәtimizdәn istifadә edәcәk vә bizә qalib gәlәcәklәr.

Sahibi-kitab Hacı Mirzә Әbdürrәhim cәnabları Mirzә Möhsün xanın dilindәn "Mәsalikül-möhsinin"in axırıncı sәhifәlәrindә qanun barәsindә çox gözәl mәtlәblәr danışıb, keçir Müzәffәrәddin şahın imarәti-Ziyada yasayi-müzәffәri mәclisinin güşadında söylәdiyi nitqi-şahanәyә. Şah hәzrәtlәri öz rәiyyәt vә tәbәәlәrinә hürriyyәt vә azadlıq müjdәsini bu sayaq tәbliğ edir: "Bedanid ke şomara betәvafe-Kәbeye-azadi vә horreyyәte-kamele dәvәt nәmudeәm. Calese-bәzme-mәhәbbәte-vәtәn vә pәrәsteşe-soltan hәstid. Şomara beaine-eslam vә xodaye-vahed qәsәm midәhәm dәr esteqrare-in bәnaye-xeyro vәz e-yasaye-mozәffәri ke, dibaçeye tәrәqqi vә sәngәre-hefze-esteqlalәst, çenan sәy nomayid ke, bemoaleceye-pәsәrane-mәhbube-xod mikonid. Әz xodavo әimme-estemdad bekonid, әz mәn montәzere-cәzavo sәza başid. Hәr kәs hәr çe midanәd azad bequyәd, nәtәrsәd, nәhәrasәd, xacetaşani nәkonәd, ğәrәze-şәxsi nәdaşte başәd.... Dәr xәtme-kәlame-fәrmayeşate-xodeman tәyәmmonәn tәәssi bexatәmol-әnbiya nәmude beşoma miquyәm: "Әlyaumu әkmәltu lәkum dinәkum vә әtmәmtu әleykum nemәti vә rәzzeytu lәkum әlislәmә dinәn....[6]"

[6] Tərcüməsi:

Әlyövmә әkmәltü lәküm dinәküm vә әtmәmtü әleykum nimәti vә rəzzəytü lәküm әlislamә dinәn--bu gün sizin dininizi kamil elәdim, sizә bağışladığım nemәtlәr tamam oldu vә sizin üçün islam dinini bәyәndim. Quranda "Maidә" surәsinin 5-ci ayәsi. Dini ravayәtә görә, Mәhәmmәd Mәkkә sәfәrindәn qayıdarkәn Xüm çölundә onunla Mәkkәyә gedәn camaatı tapmayıb Әlini özünә xәlifә elan edir. Guya bu ayә dә o zaman nazil olmuşdur. Yәni: Әlini xәlifә tәyin etmәklә islam dini kamillәşmiş oldu.

Bәd әz an ba ruye-qoşade vә soulәte-şahane nәzәre-mәrhәmәti beәtrafe-hozzar nәmude ba inke ğәdәğәn bud hәmeye-hazerin, hәtta ferәngiyan beavaze-bolәnd "Zende baş! Dir bepa!" çenan sәlavat keşidәnd ke, otaqe-bein bozorgi ... betә-zәlzol dәr amәd. Әz in sәdaye-şәfәngiz әz xab bidar şodәm. Didәm an qәdr xabideәm, әndamәm amaz kәrde. Bәr xastәm. Xane tarik, çerağ mәfğud, kibrit nist. Dәr in zolmәte-şәb koca berәvәm. Ta birun әz xane qәdәm qozaştәm, doçare-әsәse-bidaruğe mişәvәm. Motәfәkker neşәstәm. Didәm әz xab behtәr çizi nist. Sәre-xodra bebalin qozaşte vә baz xabidәm, ta key bidar şәvәm?[7]"

[7] Tərcüməsi:

Bilin ki, sizi tam azadlıq vә hürriyyәt Kəbәsinin ziyarәtinә dәvәt edirәm. Siz vәtәnә mәhәbbәt vә hökumәtә pәrәstiş mәclisinin iştirakçılarısınız. Sizi islamın qanunlarına vә tәk allaha and verirәm, tәrәqqinin müqәddimәsi, istiqlaliyyәti qorumaq sәngәri olan bu yaxşı işin bәrqәrar edilmәsindә vә "Müzәffәr qanunu"nun çıxarılmasında öz sevimli oğlanlarınızın müalicәsinә çalışdığınız kimi sәy edin. Allahdan vә imamlardan kömәklik istәyin, mәndәn isә cәza vә mükafat gözlәyin. Hәr kim hәr nә bilirsә, azad surәtdә desin, qorxmasın, xacәtaşanlıq etmәsin, şәxsiqәrәzliyi olmasın.... Öz fәrmayişlәrimin sonunda xatәmül-әnbiyaya istinad edәrәk deyirәm: "әlyövmә әkmәltü lәküm dinәküm vә әtmәmtü әleyküm nimәti vә rәzzәytü lәküm әlislamә dinәn...."

Ondan sonra gülәr üzlә, şahlara mәxsus iti baxışla әtrafı vә oradakı adamları mәrhәmәt nәzәri ilә süzdü. Qadağan olunmasına baxmayaraq, bütün iştirakçılar, hәtta firәnglәr də "Yaşa! Uzun ömür sür!" sözlәrini elә qışqırırdılar ki, ... bu böyüklükdә otaq titrәdi. Bu sevindirici sәsdәn yuxudan ayıldım. Gördüm o qәdәr yuxulamışam ki, üz-gözüm şişib. Qalxdım. Ev qaranlıq. Çiraq sönüb. Kibrit yox. Geçәnin bu zülmәtindә hara gedim? Addımımı evdәn bayıra qoysam, darğasız oğrulara rast gәlәrәm. Fikirli oturdum, gördüm ki, yatmaqdan yaxşı şey yoxdur. Başımı balışa qoyub yenә yuxuladım. Görәk nә vaxt ayılaram.