MӘŞHӘDİ İSMAYIL HACI KAZIMZADӘ "BӘZMİ"

Mәrhum Mәşhәdi İsmayıl İrәvanın sahibi-sәrvәt tüccarzadәlәrindәn zәrif vә xoştәb bir vücud idi. Tәvәllüd, edibdir İrәvan şәhәrindә hicrәtin 1262-ci[1] ilindә. Rüşd mәqamına çatınca ev tәrbiyәsi alıb, sonradan әdibi-kamil Mirzә Mәhәmmәdtağı Naxçıvaninin mәktәbindә tәlim almağa başlayıb vә öz istedadi-fitrisi sayәsindә az vaxtda fars vә türk lisanını tәkmilәn öyrәnibdir.

[1] 1846.

Mәrhum Bәzmi ömrünün çox zamanını ticarәt işlәrindә keçiribdir vә bu әsnada xoştәb vә şirinzәban olmağına binaәn, müasiri olan әyanü әşraf içindә mәruf vә xüsusәn şüәra silkindә әziz vә möhtәrәm bir vücud olubdur. Ömrünün axırına iyirmi sәnә qalmış ticarәt işlәri yaxşı getmәdiyi üçün ondan әl çәkib, müәllimlik işinә mübaşir olmuşdur vә İrәvan şәhәr mәktәbindә elmi-ilahi vә lisani-türki müәllimi tәyin ol[un]muşdur vә bundan әlavә özünün әlavә mәktәbi dәxi var idi.

Bu hәqir bәndә İrәvan gimnaziyasına yeni müәllim tәyin olunan vaxtlarda Mirzә İsmayıl ilә tanış olub vә bәzi vaxtlar onun üsuli-tәdrisi ilә aşina olmaq üçün mәktәbinә gedәrdim vә onun artıq şövq ilә tәlimi-әtfalә mәşğul olmağını görüb, dәxi dә artıq onunla yaxınlanmağa vә dostluq әlaqәsini bağlamağa sәy edәrdim. Çifayda, әcәl fürsәt vermәyib, ol cәnabın dostluğundan bizi mәhrum qıldı vә hicrәtin 1305-ci[2] sәnәsindә şәrbәti-mәrgi içirtdi.

[2] 1888.

Mәşhәdi İsmayıl bizim mәktәblәrdә babadan bәri işlәnәn köhnә qayda üzrә dәrs vermәyin qüsurunu anlayıb, üsuli-sövti ilә tәlim vermәk üçün özü tәzә bir әlifba tәrtib etmişdi. Amma mәrhumun bu işi nә qәdәr әhәmiyyәtli vә xeyirli idisә dә, köhnә qaydanı sevәn vә işıqdan bixәbәr olan avamlara o, xoş gәlmәdi. Mәrhumun tәzә әlifbası avam vә әhli-qәrәz lisanında gülünc vә istehza üçün bir alәt oldu. Amma möhtәrәm müәllim bu istehza vә kinayәlәrә әsla mültәfit olmayıb, öz işindә sabitqәdәm vә möhkәm dururdu.

Mәrhum Bәzminin farsi vә türki әşarı bir mәcәllә qәdәri olardı. Amma mütәfәrriq qalmağa görә, asari-qәlәmiyyәsini bir yerә cәm edәn olmayıbdır. Әşarının çoxusu qәzәliyyat, rübaiyyat vә müxәmmәsat qismindәndir. Bәzi qәsidәlәri dә vardır. Onlardan nümunә üçün bir neçә qәzәliyyat burada yazılır.

Qәzәli-Bәzmi:

Hәr kimsәnin ki, sәn kimi bir nazlı yarı var,

Dünyada eyşü işrәti, xoş ruzigarı var.

Çәkmә o tari-zülfdә darә bu könlümü,

Zalım, tәrәhhüm eylә, usan, bәsdi tarı var.

Hәr lәhzә qan tökәr sәnin ol fitnә gözlәrin,

Guya ki, mәst gözlәrinin Zülfüqarı var.

Dövri-ruxindә zülfi-siyahın görәn deyir:

Gәnci-ruxindә yarın iki şahmarı var,

Gәzmә rәqiblә ki, görәn qorxuram deyәr:

Bir yaxşı güldü, tazә açılıb, heyf xarı var.

Pәrvanә tәk gәl indi sәnin başına dönüm,

Bak etmәrәm bu şәmin әgәr nurü narı var.

Bәzmi әsiri-dami-sәri-zülfi-yardır,

Öldürsә dә, bağışlasa da ixtiyarı var.

Әyzәn qәzәli-Bәzmi:

Qanım tökәn qaşındı, gözün gördü danmasın,

Müşküldü qonşu әyriliyin qonşu qanmasın.

Ahәstә, ey könül, elә get kuyi-dilbәrә,

Yatmış qapı dalında rәqibi, oyanmasın.

Tök qanımı, vüsalә yetir, çün görülmәyib

Aşiq әli vüsalә yetәndә boyanmasın.

Xalın üzündә möcüzәdir, kimsә görmәyib

Düşsün sipәnd atәşi-suzanә, yanmasın.

Sәbr eylә, ey könül, yetәr hәr cövr yardәn,

Aşiq gәrәk cәfavü sitәmdәn usanmasın.

Heyfa ki, bu qәzәlin axırıncı fәrdlәri әlә düşmәdi.

O tari-türrәni, ey nazәnin, yavaş darә--

Ki, bağlıdır neçә yüz min könül o bir tarә.

Könül hәmişә sәnin bәstәri-qәmindә yatır,

Bu rәsmdir ki, әyadәt edәrlә bimarә.

Vüsalının gecәsi sübh tәk olur rövşәn,

Fәrağının günü zülfün kimi mәnә qarә.

Bu qanә dönmüş olan könlümün günahı nәdir--

Ki, qara zülfünә hökm eylәdin çәkә darә?

Könül onun sәri-kuyindә oldu min parә,

Yarın mәhәllәsinә sağ gedәn gәlir parә.

O tari-zülfünü könlüm kimi edәr dәrhәm,

Qarışsa naleyi-ahım nәsimi-әsharә.

Gülün cәmalına şәbnәm sәpәr çәmәndә gülab,

Neçün ki, qәşş eylәyirsәn çıxanda gülzarә.

Fәraqi-yar ilә nakam can verib gedirәm,

Әya, sәba, de sevinsin o bivәfa yarә.

* * * * *

Salıb o gül üzünün şövqü gör nә halә mәni,

O qaşların әlәmi döndәrib hilalә mәni.

Görüb o qaşlarını mәn dedim göründü hilal,

Salıbdı xalq bu bayramda qilü qalә mәni.

Nә var sürahiyә meylim, nә saqiyә sәnsiz,

Bu bәzm içindә deyirsәn içәr piyalә mәni.

Hәdisdir ki, tәsәddüq bәlanı dәf eylәr,

Dolandırıb başә, qurban elә o xalә mәni.

Nәdir bu candan әlavә cәnabına borcum--

Ki, mәst gözlәrinә eylәdin hәvalә mәni?

Bәzmi bәzi vaxt "Әndәlib" tәxәllüsü ilә dәxi şer deyәrdi. Aşağıda yazılan müxәmmәs dәxi Mәşhәdi İsmayılın kәlamındandır ki, burada "Bәzmi" әvәzinә "Әndәlib" zikr olunubdur:

MÜXӘMMӘS

Vermiş şikәst sәrvә onun qәddü qamәti,

Etmiş qiyami-qamәti bәrpa qiyamәti,

İsadә yoxdu ol lәbi-lәlin kәramәti,

Çox tuldur bu zülflә kakil hekayәti,

Tövsifinә dәlildi "vәlleyl" ayәti.

Zülfün dağıtdı gül üzünә, eylәdi niqab,

Düşdü sәhab gün üzünә muydәn hicab,

Guya küsufә girdi o dәm nuri-afitab,

Ol türrә tәk könüllәrә üz verdi piç-tab,

Vird etdilәr kәlami-ruxindәn bir ayәti.

Sәhv eylәmiş o arizini oxşadan gülә,

Yox zülfünün şәbahәti gülşәndә sünbülә,

Bir şanә etsә zülfünü bar şükr gülә,

Gülzarü gülşәn içrә salır şurü qülqülә,

Ol mәst gözlәrin bu sözә var şәhadәti.

Bir gün ki, çıxdı seyr ilә gülzarә ol nigar,

Fәrşi-zümürrüdün döşәdi bağә sәbzәzar,

Nәrgis göz açdı, görmәyinә qaldı intizar,

Müştaqdır o gül üzünә Әndәlibi-zar,

Var bülbülün camalına güldәn şikayәti.

Burada yazılan şerlәrdәn sәva Bәzminin dәxi dә bir para әsәrlәri әlimizdә vardır vә lakin onlar hәcviyyat vә hәzliyyata dair olduğundan kitaba yazılmadı.