MİRZӘ NӘBİ ӘFӘNDİ QAİBOV

Mәrhum Mirzә Nәbi әfәndi indi hali-hәyatda olan şair Abbas ağa "Nazir" tәxәllüsün pәdәri-büzürgvarıdır ki, öz әsrindә, necә ki, fövqdә zikr olundu, әhli-kamalü mәrifәt vә sahibi-elmü fәzilәt bir şәxs imiş.

Mirzә Nәbi әfәndinin Şair İskәndәr ağa ilә aralarında dostluq vә mәvәddәt varmış vә Şair yazdıqları әşarü kәlamın çoxunu onun nәzәri-tәnqidinә tәqdim edәrmiş.

Mirzә Nәbi әfәndinin çox rәvan vә açıq tәbi var imişsә [dә], şer demәyә özünün çәndan meylü rәğbәti yoxmuş. Onun yazdığı şerdәn ancaq Şair İskәndәr ağaya müraciәtәn inşad qıldığı "Vәsfi-yaran"ı vә "Dәrdi-pünhan"ı vә "Әhvali-dövran"ı bәyan etmәk xüsusunda yazdığı әsәrdir ki, burada eyni ilә dәrc olunur. Bu beytlәr föhrist mәqamında yazılıbdır:

Şer beşaer, zire be Kerman,

Qafiyehai dәr "Vәsfe-yaran",

Çәnd degәr hәm әz "Dәrde-ponhan",

Xatemeye-an "Әhvale-douran"[1]

[1] Tərcüməsi:

Şer--şairә, zirә--Kirmana mәxsusdur,

"Vәsfi-yaran"ın haqqında qafiyәlәr,

Bir neçәsi dә "Dәrdi-pünhan"dan,

Xatimәsi isә "Әhvali-dövran"dır.

VӘSFİ-YARAN

Şair, eşitdinmi әziz yeznәsi

Qaynı qaziyә gәtirdiyin şәk,

Yoldaşlığın tәrk elәyib dediyin

Haza firaqü beyni vә beynәk.

Pәnahın bu idi ola muradı,

Hәmşirәzadeyi-qazi damadı,

Qızın ona verdi, bunu boşadı,

Tutarmı bu işi bir şәxsi-erkәk?!

Mürtәza Әlini hәr görәn insan

Yaraşdırır baxmasına ad vә san,

Öz adını özü qoyubdu Sәlman,

Bundan artıq ona daha nә demәk?!

Vәkili alimdir, alimi-qadir,

Qamisiyyәdә çlen eylәdi Nasir,

Polkovnik dә әlhәq batilü zahir

Hәr işindә ona verdi çox kömәk.

Axır necә tәrk eylәdi buları,

Gәtirmәdi yadә әhdü iqrarı,

Heç birinin әsla yox etibarı,

Bu övladdır bihüquqü binәmәk.

Demә Mәşhәd üçün getdi İranә,

Ya ki, ziyarәti-şahi-mәrdanә,

Әli ziyarәtin etdi bәhanә

Bu ölkәdәn qaçdı mәrhum Әli bәk.

Bundan ziyadә hәm münasib halat

Nәzm etmәk istәdi tәbi-xәyalat,

Leyk әql dedi: Tәrk eylә, heyhat

Mәtlәb anlayana müxtәsәr gәrәk.

Dәrdmәndә söylәsәn öz dәrdini,

Bir tәbibә yetir bu yüz dәrdini,

Nә şer dәf edәr, nә söz dәrdini,

Әlacıdır dәrd әhlinә söylәmәk.

DӘRDİ-PÜNHAN

Mәclisi-dünyadә zarü şikәstәm,

Şәrabi-zülmündәn xәrabü mәstәm,

Mәxmuri-heyrәtәm, begir dәstәm,

Saqi, әdir kәsәn udü xeyrәn lәk.

Badә ilә qılıb camı zәrnigar,

Boş qoyma әlimi, olsun әlin var,

Dәrdimdә ol mәnә müinü qәmxar,

Dәrdmәndә şәrhü bәyan eylәyәk.

Gör başıma nәlәr gәldi, ey ustad,

Qәdimi aşina mәndәn oldu yad,

Düşmәnlәr ortaya saldılar fәsad,

Dedilәr:--Xaindir, gәlin öldürәk!

Zülm etdilәr mәnә bicürmü günah,

Necә gavı şirә öldürtdü rubah,

Dost oldu tazәdәn bir neçә bәdxah,

Başladılar әhdü peyman eylәmәk.

Hәr nә dedilәrsә, ona inandım,

Düşmәnlәri sadiq, mühübb sandım,

Yoldaşların cәfasına dayandım

Nә qәdәr başıma gәldisә kәlәk.

Tәәssübdә keçdim can ilә başdan,

Hәrgiz yarımadım qövmü qardaşdan,

Sәdaqәt görmәdim yarü yoldaşdan,

İmtahan eylәdim hәr birin tәk-tәk.

Әqaribә әqrәb deyibdir ustad,

Çün niş vurmağa olubdu mötad,

Xoş ol kәs ki, ola әqrәbdәn azad,

Haram olmaz ona yemәk vә içmәk.

Yaxşı gündә sәnә yoldaş olurlar,

Yaman gündә ayağını çalırlar,

Parә çörәk üçün dalda qalırlar,

Tutsun gözlәrini haman duz-çörәk.

Görәndә bir nәfi, eylәr hörmәti,

Görmәyәndә qılır qәti-ülfәti,

Bir mәnqurca olmaz qәdrü qiymәti,

Zәr vermiş olasan gündә yüz әtәk.

Demә bunlar kimi zünnar taxardı,

Sahibindәn qaçıb gendәn baxardı,

Düşmәn qabağına hürüb çıxardı,

Saxlasaydım әgәr bir neçә köpәk.

Köpәkdәn dә bunlar bәdtәr oldular,

Yediyi çörәyi yaddan saldılar,

Saxlayanı ortalığa aldılar,

Hәr biri bir yanә etdi çәkaçәk.

Dostluqda bәrqәrar bir sәni gördüm,

Yaman gündә dosta yar mәni gördüm,

Boynu xaçlı dinsiz ermәni gördüm

Әlimdәn öpәni xalis mömin tәk.

Әlindә iş olsa yarü qonağın

Gәtirmәz xatirә hәrgiz nifaqın,

Vay halına әgәr sürçә ayağın,

Başına vurarlar çomaq, dәynәk.

Etimad eylәyәn әhli-Qazağә,

Öz xeyrindәn özün salar uzağә,

Ahu tәk düşәndә işdi duzağә

Tapamaz bir yoldaş, çün muşi-zirәk.

Yoldaşlıqda muşә oldu qurbağa,

Ayağı yuxarı, başı aşağa,

Hәmcinsin tapmayan düşәr ayağa,

Kefi olmaz, badә içsә bir sәnәk.

Xuda tәk yaradıb sәn dәrdmәndi,

Yoxdur bu dünyada mislü manәndi,

Doğru zәnn etmәdim verdiyin pәndi,

İndi bildim sözün var imiş gerçәk.

Bir dә cavan olsaydım әgәr mәn,

Sahibi-tәcrübә olurdum pürfәn,

Çifayda, elmi-dudik öyrәnәn

Qocalıqda çalar gorda dümbәlәk.

Demә sәhv eylәdik, tapdıq zәrәri,

Xәlq edәn xaliqdir xeyr ilә şәri,

İza caәl-qәza әmәl bәsәri,

Fikr ilә tәqdirә çarә neylәyәk?

Raziqi-alәmsәn, la-şәrikә lәk,

Cudinә mötәrif insü hәm mәlәk,

Әmrinlәdir dövrül-әrzi vәlfәlәk,

Sәddәqtü rәbbәna lәk cәllә tәbarәk.

ӘHVALİ-DÖVRAN

Saqi, ayağә dur, dәstinә al mey,

Әyaği dövranә gәtir peydәrpey,

Sitәmi-dövrandan mürdәni qıl hey,

Dәstgirin olsun ruh vәlmәlәk.

Tut әlimi gedәk zülmdәn dadә,

Qәlәmdәn özgәyә getmә imdadә,

Mәşqimizi yazaq verәk ustadә,

"Әhvali-dövran"ı ona göstәrәk.

Bir nәzәr qıl, ey şairi-fәrzanә,

Böylә zәmanәyә, böylә dövranә,

Nә oğula ata, nә qıza anә,

Nә qardaş-qardaşa verirlәr әmәk.

Oğul vә qız ağ ata vә anayә,

Qoymazlar fәqirlәr gәlә xanәyә,

Derlәr zәncir gәrәk bu divanәyә,

Qocalıb azıbdır, nә üzün görәk.

Qardaşlar bacıya qılmazlar hörmәt,

Bacılar qardaşdan edәrlәr qiybәt,

Әmidә, dayıda yoxdur mürüvvәt,

Әmoğlu bir-birin istәr öldürmәk.

Övrәtlәrdә şәrmü hәya qalmayıb,

Әrlәrdә mәrdlik әsla qalmayıb,

Qazilәrdә şәrti-qәza qalmayıb,

İşlәridir tamam mәsxәrә, hәnәk.

Müxtәsәr qalmayıb bir doğru halәt,

Nә bәydә әdalәt, nә eldә adәt,

Nә әmәldә әmәl, nә dindә taәt,

Nә bir kәsdә vardır doğru söz demәk.

Әhli-fәzli gördüm zәlilü şikәst,

Nadanı izzәtdә layәqәlü mәst,

Bәylәr olub röәyaya ziri-dәst,

Rәiyyәtlәr olub hәr biri bir sәk.

Mat qalmışam bu dövrana, bu hala,

Heç kәs meyl eylәmәz әhli-kamala,

Namәrdlәr әl vurub cahü cәlala,

Mәrdlәrin әllәri olubdur gödәk.

Anlamazlar olur mәclisdә sәrdә,

Anlayanlar mübtәladır min dәrdә,

Ya rәb, varmı heç әdalәt bir yerdә,

Bu virandan qaçaq oraya gedәk?!

Fәlәyin böylәdir dövrü әhvali--

Kim, cahilә verir dövlәtü mali,

Fazillәr feyzindәn xalidir, xali,

Görüm bәrbad olsun bu çәrxi-fәlәk!

Yoxdur zәmanәdә bir dәrdi qanan,

Vilayәtdә halı qanıb qandıran,

Sözü qanmayanda özü qәhrәman,

Skajet on tebe sumaşedşi dürәk.

Ağ iti qaraquş deyib çağırır,

Qandırmaz mәtlәbi, bar-bar bağırır,

Әrzәçiyә böylә söyür, çığırır;

Niponiyal menya iskatin sәbәk.

Gör necә mәğşuşluq olubdur әhval--

Kim, künci-heyrәtdә qalıb nitqi lal,

Fәsih sözlü, şirin dilli Molla Zal[2]

Mәgәr üzün örtüb bel ilә kürәk?

[2] Molla Zal--Qaçaq Kәrәmin babasıdır ki, ziyadә fәsih, dilavәr vә cәsur bir kişi imiş.

Dünyada görmәdim rahәtü sәfa,

Әhlindә tapmadım bir әhli-vәfa,

Rahәti zәhmәtdir, sәfası cәfa,

Ağlamaq yeridir, bunda nә gülmәk?!

Söylә görüm, ey şairi-sultani,

Alәmin sultani İskәndәr hani?

Dünyanın mehmani özüdür fani,

Bu fanidәn sәn gәl әlimiz çәkәk!

Ey mürği-can, tәndә ömrü nәfәsdәn

Az qalıbdır, әl çәk zövqü hәvәsdәn,

Pәrvaz eylә aşiyanә qәfәsdәn,

Raşidәn mәhdiyyәn allahü mәәk.

Mәrhum Mirzә Nәbinin şair İskәndәr ağaya xitabәn yazdığı bu kәlamı sadәlikdә vә açıqlıqda Qasım bәy Zakirin Mirzә Fәtәliyә yazdığı kağızlara oxşayır. Mәna cәhәtincә dәxi hәr iki şair әhvali-dövranı, vәsfi-yaranı bir sayaqda yazıb zәmanәdәn şikayәt edirlәr.

Nә sayaq ki, mәrhum Zakir Qarabağın әhvalatını nәzmә çәkir, o minval üzrә qazi Mirzә Nәbi әfәndi Qazax vilayәtinin övzavü әhvalatını vә onda cari olan nasәza işlәri vә divan әhlinin cövrü sitәmini vә müsәlmanlar ilә dürüşt vә sәrt rәftar etmәsini şәrhü bәyan qılır.

Heyfa ki, mәrhumun belә rәvan vә güşadә tәbi ola-ola әdәbiyyatımız xәzinәsinә çox az dürrü cәvahirlәr saçıbdır. Mirzә Nәbi әfәndi vәfat edibdir 59 sinnindә 1869-[cu] tarixi-miladın sәnәsindә; dәfn olunubdur Salahlıda.