DANABAŞ KӘNDİNİN
MӘKTӘBİ
Komediya, 4 mәclisdә
Әhvalat vaqe olur İrәvan quberniyası,
Danabaş kәndindә, miladi tarixinin 1895-ci ilindә.
BİRİNCİ MӘCLİS
Danabaş kәndinin kәnarında
xırman. Bir bütün taxıl tayası, bir başı
açılmış taya, haman kәndli M ә ş ә
d i A ğ a k i ş i on iki yaşlı oğlu Ә s ә
d ilә bahәm xırman
döyürlәr. Mәşәdi Ağakişi
әlindә yaba, külәşi eşәlәyib qarışdırır.
Bir vәlә iki öküz qoşulub; Әsәd minib
vәlin üstә vә öküzlәri çubuq
ilә sürür. Tayanın kölgәsindә bir
köpәk yatıb, dilini çıxardıb istidәn lәhlәyir.
Bir tәrәfdә tayanın dibindә su bardağı,
çörәk düyünçәsi, әyin
paltarı vә bir neçә boş çuval.
Mәşәdi Ağakişi başına dәsmal
bağlayıb; ata vә oğul, isti olmağa görә,
köynәkçәkdirlәr. Hәr ikisinin
ayağında çarıq. Әsәd "he-he"
deyә-deyә öküzlәri sürmәkdә idi
ki, qonşuları K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı tәlәsik xırmana
çatıb, tövşüyә-tövşüyә
xәbәr
verir.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı . Mәşәdi Ağakişi,
bilirsәn nә xәbәr var? Evin tikilmәsin, bu sabah
kәndә, mәn deyә bilәrәm ki, yüz
dә olmasa, bәlkә әlli atdı gәldi;
hamısı da böyük-böyük adamlardı.
Qanmıram bu nә sirdi?
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (tәәccüblü). Nә
danışırsan?
Әsәd vәldәn yenib kәndә
tәrәf baxır.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Sәn
ölәsәn, nәçәrnik dә gәlib,
silisçi dә gәlib, qazı da gәlib, miravay sud
gәlib, uşqol gәlib. Atamın goru haqqı doğru
deyirәm. Hәlә bunlardan savayı genә çox adam gәlib.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (әlini alnına qoyub
kәndә tәrәf baxır). A kişi, belә
şey olmaz?!
N u r u
(tövşüyә-tövşüyә
çatır xırmana). Sәn ölәsәn.
Mәşәdi Ağakişi, kәnddә qiyamәtdi. Mәn,
doğrusu, dayana bilmәdim; gedirәm görüm uşaqlar
nә qayırır. Nәçәrnik gәlib
kәndә. Yenicә dә o qәdәr böyük
gәlib ki, lap mәhtәl qalmalı işdi. Allah
axırını xeyir elәsin. (İstәyir getsin).
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (Nuruya). Nuru, sәn allah, dayan
görüm bu nә işdi. Yәni
axı kimdi kәndә gәlәnlәr?
N u r u. Sәn ölәsәn,
Mәşәdi Ağakişi, mәn deyirәm
Rusetdә nә qәdәr böyük adamlar var,
hamısı gәlib kәndә. Bax,
nәçәrnik dә gәlib, pristav da gәlib,
silisçi dә gәlib, spextor da, qazı da .... Nә bilim, uçqoldu nәdi, o
dә gәlib. Yәni doğrusunu deyim ki, mәn öz
gözümnәn görmәdim ha! Bunları da mәnә
Mәşәdi Yarmәhәmmәd dedi; amma mәn
ancaq uzaqdan gördüm ki, bir topa atdı çaparaq
girdilәr kәndә.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. A kişi, necә
Mәşәdi Yarmәhәmmәd dedi? Niyә,
mәn kor deyilәm ki? Yoxsa nәçәrniki
tanımıram? Silisçini tanımıram? Mәn
özüm hamısını gözümnәn
gördüm.
H ü m m ә t ә l i (әlindә
çubuq tәlәsik gәlir bu adamların yanına
vә üzünü tutur Nuruya vә Kәrbәlayı
Mirzalıya). Nә xәbәrdi? Deyirlәr kәndә
ğoburnat gәlib?
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Yox, ğoburnat
deyil, nәçәrniknәn çox böyük adamlar
gәlib.
N u r u (Kabla
Mirzalıya). Kabla Mirzalı, axı mәn eşitdim ki,
ğoburnat özü dә gәlib?
K ә r bә l a y ı M i r z a l ı. Xeyr, qoburnat yalandı.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i.
Allahü-әkbәr, çox qәribә işdi!
(Әsәdә) Әdә, qoyma, qoyma! Kor deyilsәn ki!
Öküzlәr külәşi yedilәr. (Әsәd
qaçır öküzlәrin yanına).
K ә r b ә l a y ı F ә t ә l i (tәlәsik
gәlib soruşur). A kişi, bu nә xәbәrdir?
Deyirlәr kәndә çox böyük gәlib?
N u r u
(gedә-gedә). Gәlib, gәlib, Allah
axırını xeyir elәsin (çıxıb gedir).
K ә r b ә l a y ı F ә t ә l i. Kabla Mirzalı,
deyirlәr kәndә saldat qoyacaqlar, ağlın nә
kәsir?
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Vallah,
mәhtәl qalmışam. Axı bu qәdәr adam nә
sәbәbә birdәn tökülә kәndә?
Adamlar hamısı kәndә tәrәf
baxır.
Hәlә bir şey görsәnmir. Allaha
pәnah.
Bir qәdәr dә baxandan sonra
kәndlilәr gәlib çömbәlirlәr tayanın
kölgәsindә.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Kabla Mirzalı,
gәlin oturun görәk bir; axı sәn bu
işlәri gәrәk bizdәn yaxşı
bilәsәn. Bu böyüklәr nәdәn
ötrü kәndә gәlsinlәr? Bәlkә
saldat tutacaqlar? Axı qabaqlarda bir belә danışıq
var idi.
H ü m m ә t ә l i. A kişi, yox, yox; saldat
söhbәti yoxdu. Görәsәn, niyә
gәliblәr? Saldat söhbәti yoxdu.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Kabla Mirzalı, sәn nә
deyirsәn? Mәn axı qorxuram saldat tutmaq
mәsәlәsi ola. Bә niyә
ermәnilәrdәn tuturlar?
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. A kişi, sәn allah
boş-boş danışma; bilmәdiyin sözü axı
nә sәbәbә danışırsan?
(Üzünü tutur Әsәdә.) Әdә
Әsәd, gör o bardaqda su var, gәtir, bir az
içәk.
(Kişilәrә). Soldat-zad söhbәti yoxdu; indi
allah bilir niyә gәliblәr? Saldat mәsәlәsi
yoxdu vә bir dә (Әsәddәn bardağı
alıb çәkir başına), vә bir dә
müsәlmanlardan saldat tuta bilmәzlәr.
M ә ş әd i A ğ a k i ş i. Yәni necә tuta
bilmәzlәr?
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Xeyr, tuta bilmәzlәr; mәn
sәnә deyirәm ki, tuta bilmәzlәr. Sәn ermәnilәrә
baxma ki, ermәnidәn tuturlar. Ermәni qorxaq bir
millәtdi vә bir dә padşahı- zadı yoxdu. Amma
müsәlmandan tuta bilmәzlәr. (O
tәrәfә-bu tәrәfә baxır). Xeyr, tuta
bilmәzlәr.
H ü m m ә t ә l i. Kabla Mirzalı, sәni quran,
sәni kitab, bu sözlәri buraxın getsin; qoyun
oturmuşuq, oturaq.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Doğrusu, lap mat qalmalı işdi.
Belә mәn oia tәәccüb elәmirәm ki,
nәçәrnik, yainki pristav gәliblәr
kәndә. Axı biz uşaq deyilik. Biz
görmüşük ki, kәndә nәçәrnik
dә gәlib, pristav da gәlib, hәtta qoburnat da
gәlib, silisçi dә gәlib; amma söz
burasındadır ki, bu qәdәr adam niyә elә bir
gündә gәliblәr? Belә şey, doğrusu, biz
görmәmişik.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Mәn onu demirәm; o
hәlә özgә mәsәlәdi. Mәn
deyirәm ki, burada saldat-zad söhbәti yoxdu;
çünki, axı bir dәqiqәliyә belә
fәrz edәk ki, bәli, saldat tutmaqdan ötrü
gәliblәr; bәs qazı niyә gәlib?
(Әlindәki çubuğu bir dәfә vurur
yerә). Bәli, nә eybi var, tutaq ki, qazını da
gәtiriblәr ki, camaatı dilә tutsun; öyüd-nәsihәt
elәsin ki, iş yumşaqlıqnan keçsin. Çox
yaxşı, bәs silisçi niyә gәlib?
(Ağacı vurur yerә). Bәs spextır niyә
gәlib? (Ağacı vurur yerә) Uşqol niyә
gәlib? Xeyr, burada özgә bir mәtlәb var. Hәr
nә isә, allah axırını xeyir elәsin. (Durur,
kәndә tәrәf baxır, yenә oturur.)
H ü m m ә t ә l i. Xeyr, saldat tutmaqdan
ötrü deyil; yәqin ki, özgә işdi.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (üzünü tutur
Hümmәtәliyә). Balam, bu qәdәr tapmaca
deyincә, bir adam qaçsın, kәnddәn
xәbәr gәtirsin. Vallah nә var ki! Adamı
yemәyәcәklәr ki! Bir dәqiqәlik işdi.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Doğrudan, Hümmәtәli,
sәn elә yaxşısan, yüngülayaqsan; gәlәsәn
qaçıb bir xәbәr gәtirәsәn.
H ü m m ә t ә l i. Mәn, doğrusu, gedәrdim; amma
xirmәnimiz sahibsizdir, qoyub gedә bilmәnәm.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. A balam, getmirsәn, getmә; ta
yalan niyә deyirsәn? Odu, xirmәninizi Hәsәnәli
döyür; ta yalan niyә deyirsәn? Bir yolluq de ki,
getmirәm, qorxuram.
H ü m m ә t ә l i. (Mәşәdi
Ağakişiyә). Yaxşı, bir saatlığa tutaq ki,
mәn qorxuram; mәn boynuma alıram ki, qorxuram. Bәs sәn
niyә getmirsәn? Sәnin qıçların ki
çolaq deyil!
Mәşәdi Ağakişi bu
sözlәrә cavab vermәyib, başlayır
çubuğu vә kisәni cibindәn
çıxardıb doldurmağa.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı (uzaqda bir qaraltı görüb
әlini qoyur alnına). Әdә, kәnddәn bir atdı
çıxdı, gör zalım oğlu nә
çapır! Görәk hara gedir.
H ü m m ә t ә l i. (baxır uzağa). Budu, bir atdı
da onun dalıyca getdi, bunlar yәqin adam axtarırlar.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (baxır uzağa). Kabla Mirzalı
bu nә iş ola?
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Pәnah allaha.
H ü m m ә t ә l i (baxır uzağa). Kabla Mirzalı,
atlılar sürdülәr düz Hacı Namazalının
xirmәninә.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (baxır uzağa). Siz
ölәsiz, düz Hacı Namazalının
xirmәninә sürdülәr. Kişinin halını
qatacaqlar.
H ü m ә t ә l i . (haman tәrәfә baxır).
Siz ölәsiz, elәdi. Bax, o da Hacı Namazalı
özüdü; papağının ucalığı burdan da
görsәnir. Әdә, kişini qatıblar atın
qabağına, aparırlar. Kişinin evi yıxıldı.
M ә ş
ә d i A ğ a k i ş i.
Elәdi, elәdi.
K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı. Balam, kişinin
çarxı çönüb. Bir hәftә deyil ki,
arvadı öldü; hәlә yasdan başı
ayılmayıb; indi dә görәsәn başına
nә iş gәlәcәk.
H ü m m ә t ә l i (uzada-uzada). Bәli, bu iş
ayrı işә oxşayır; burada yәqin ki, bir
әngәl var.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Kabla Mirzalı, axı
deyәsәn, atdıların biri bizә tәrәf
çöndü?
H ü m m ә t ә l i (xırmandan uzaqlaşır). Siz ölәsiz, bizә
tәrәf gәlir.
K ә r b ә l a y ı F ә t ә l i, K ә r b ә l a y ı M i r z a l ı vә
H ü m m ә t ә l i
üçü dә atlı gәlәn
sәmtә baxa-baxa çıxıb gedirlәr. Ә s
ә d qaçır,
özünü soxur tayanın dibinә. M ә ş ә
d i A ğ a k i ş i gedib çıxır vәlin
üstә vә "ho-ho" deyә-deyә
başlayır öküzlәri sürmәyә.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (Әsәdә). Bala, qorxma, inşallah bir zad olmaz.
Ә s ә d
(titrәyir). Dәdә, qorxuram mәni saldat aparalar!
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Bala, qorxma, allah kәrim
allahdı.
Yüzbaşının çavuşu N ә
z ә r ә l i at
üstә, çaparaq
yetişir xırmana, atını sürür düz
Mәşәdi Ağakişinin yanına, atdan tullanır
yerә, әlindәki şallağı qalxızır
göyә ki, Mәşәdi Ağakişini vursun, amma
Mәşәdi Ağakişi cәld әlini
uzadıb,
yapışır
şallağın
sapından.
Әsәd
ağlayır.
Ә s ә d
(ağlaya-ağlaya). Vay, dәdә!
M ә ş ә d i
A ğ a k i ş i
(çavuşa). Vurma, vurma! Nәzәrәli, qadan
alım, vurma!
N ә z ә r ә l i (Әsәdi görcәk ona
tәrәf). Çıx ordan, bu saat gәl, düş
qabağa, vәlәdüzzina oğlu
vәlәdüzzina!
Әsәd qorxa-qorxa gәlir
Nәzәrәliyә tәrәf.
N ә z ә r ә l i (Mәşәdi
Ağakişiyә). Gәl oğlunu sal qabağa gedәk!
Mәşәdi Ağakişi qorxusundan bir
söz demәyib
arxalığını
tәlәsik geyib;
oğlunun arxalığını verir ona vә
düşür yola. Amma öküzlәri yada salıb,
istәyir dayana, bir söz deyә, Nәzәrәli
genә şallağı qalxızır yuxarı.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (Nәzәrәliyә). Yox,
yox! Vurma! Gedirәm.
Üçü da yola düşür.
Әsәd qolunu üzünә basıb, yavaş-yavaş
ağlayır. Nәzәrәli hәlә atını
minmәyib yedәyindә çәkir.
Nәzәrәli, sәni and verirәm
allaha, hәyә Әsәdi saldat aparacaqlarsa, bir yolluq de
ki, evim yıxıldı.
N ә z ә r ә l i (yenә şallağı
qalxızır yuxarı). A kişi, sәnә deyirәm
dayanma get!
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Yox,
yox, gedirәm, gedirәm. (Gedirlәr).
P ә r d ә
İKİNCİ MӘCLİS
İkinci mәclis vaqe olur Danabaş
kәndinin ağsaqqal vә mötәbәri Hacı
Namazalının hәyәtindә. Kәndin camaatı
tәmamәn buraya cәm olub. Adamlar qarışıb
bir-birinә: o bununla danışır, bu onunla
danışır. Kişilәrin yanında uşaqlar da var.
M ә ş ә d i A ğ a
k i ş i, oğlu Ә s ә d ilә buradadır. Xәbәr
verilir ki: "nәçәrnik gәlir". Guya
qurbağanın gölünә daş atdılar. Camaat haman
dәqiqә sakit olur. Sәs-sәda kәsilir.
Әvvәl H a
c ı N a m a z a l ı
"çәkil-çәkil" deyә-deyә gәlib durur bir
tәrәfdә; sonra
ç a v u ş N ә z
ә r ә l i
"çәkil", "çәkil"
deyә-deyә әlindә şallaq gәlib durur bir
tәrәfdә. Bundan sonra
y ü z b a ş ı P
i r v e r d i b ә y
"çәkil" deyә-deyә әlindә
şallaq gәlib durur bir tәrәfdә. İndi dә
gәlirlәr: N a ç a l
n i k, p r i s t a v, d i l m a n c M i r z ә M ә h ә m m ә d q u l
u, m ә k t ә b l ә r
i n i n s p e k t o r u, q a z ı, m ü ә l l i m H ә s ә n o v vә
Danabaş kәndinin mollası M o l l a M o v l a m v e r d i.
Q a z ı (bir
qәdәr qabağa gәlib, qoşa ovcunu tutub qabağa
vә gözlәrini yuxarı axıdıb).
Әlhәmdü lillahil-әhәdil-vahidil-mütәqәddәsi
min külli ziddin vә niddin. Әlhәmdü
lillahil-lәzi hüliyә әnbiyaәl-mürsәlin
bi-әhsәni hilyәtil-müttәqin,
fә-sәlәvatüllahi-әleyhi vә әleyhim
әdәdi әnfasil-müsәbbihin
minәl-mәlaikәti vәnnasi әcmәin vә
lәnәtüllahi әla әdaihim
mәlaüs-sәmavat vәl-әrzin. Allahümmәrfәzikri
vә әәl şәni vә әizzәti
bi-izzәtikә vә әkrimii bikәrәmikә
beynә yedәykә vә beynә xәlqikә
vә lәnәtüllahi әla-qövmiz-zalimin, amin ya
rәbbәl-alәmin! Vә çün
qüdrәti-kamileyi cәhan afәrin
bәabadaniyi-mәmaliki-mәhruseyi-Rusiyyә
tәәllüq girift, şәhriyari-cәvan bәxt varisi-tacü
tәxt şahani-cahangüşay,
xülaseyi-sәlatini-namdar sülaleyi-Romanof
sәdrüs-sәlatin, bәdrül-xәvaqin,
zillüllahi fil-әrzin, әssultan Nikolay Aleksandroviç
әz on cayi ki, әz cüzi vә külli hiç
әmri әz ümuri-xudra mәaf nәmidarәd,
binayi-tәlimxaneyi ki, ibarәt bәistilahi-rus
uşqolayi-qәryeyi-vilayәti Danabaş istiqrar vә
istikşaf mifәrmayәnd. "Amin" deyәn
dillәr lal olmasın.
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı. Kömәklik istәrik cәmi
işlәrdә allahın adı ilә ki, mehribandır
....
C a m a a t.
(birdәn). Amin !....
Q a z ı. Cәmi mәxluqata lazım olan
nemәtlәri rәhm edәndir ....
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı. Göydә allahın vә
yerdә padşahi-mehribanımzın rәhmәt vә
şәfәqqәtinә möhtacdır cәmi
әrbab vә hacat vә zәrurat !....
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı. Sәlәvat vә sәlam ola
göylәrin padşahına ki,
әrrәhmanir-rәhimdir vә yerlәrin padşahı
şәhri-yari-xurşid-ayәt Nikolay Aleksandroviçә.
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı. Onun
xatuni-mükәrrәmәsi
Aleksandra Fyodorovnaya.
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı.
Vәliәhdi-әflatuni fitnәt Sergey Aleksandroviç vә cәmi övladi-әmcadına
vә xanәvadeyi-şahanәsinә !....
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Q a z ı.
Bari-ilahi, hifz elә yerin-göyün afatından bizim
alicәnab mehriban nәçәrnik
hәzrәtlәrini, alimiqdar spexdur ağanı vә
cәmi ümәnayi-ümurati-sәltәnәti
duayi-xeyir ilә yad edәk.
Vәllahü vәliyyәt-tövfiq, amin!
C a m a a t
(birdәn). Amin !....
Qazı
kәnara
çәkilәndәn
sonra N a ç a l n i k dilmanc
M i r z ә M ә h
ә m m ә d q u l u n u
yanına çağırıb, üzünü tutur
camaata.
N a ç a l n i k.
Zabota ob obrazovanii
poddannıx vxodit v zadaçi vsyakoqo blaqoustroennoqo
qosudarstva, a potomu vo ispolnenie
predpisaniya Eqo
prevosxoditelstva naçalnika
qubernii ot ... (qoltuğundakı portfeldәn bir kağız
çıxardır, baxır) ot 17 maya 1895 qoda za ¹ 14365 i
postavlen v neobxodimostv okazat
administrativnoe sodeystvie Eqo
Vısokorodnyu (üzünü inspektora tutur) qospodinu inspektoru narodnıx uçiliş kollejskomu
sovetniku İvanu Evlampieviçu Duxotvorsevu, na kotoroqo Direksiya
narodnıx uçiliş vozlojila vısokuyu missiyu otkrıtiya
odnoklassnoqo zemskoqo normalnoqo uçilişa v selenii
Danabaş. Vsemje uezdnım, uçastkovım i selskim
dolcnostnım lissam ya
strojayşe vmenyayu obyazannost k pervomu çislu predstoyaşeqo
sentyabrya mesyasa obespeçit novootkrıvaemuyu şkolu dostatoçnım komplektom detey mujskoqo pola, a pristavu çetvertoqo
uçastka svoevremenno donesti mne o rezultatax prepodovaemoy nıne
mnoy slovesnoy instruksiiy.
[Tәrcümәsi:
tәbәәlәrin tәhsilinin qayğısına
qalmaq hәr bir qaydalı dövlәtin borcudur; odur ki,
әlahәzrәt quberniya rәisi ... 14365 nömrәli
1 may 1895-ci il tarixli әmri ilә xalq mәktәblәri
müfәttişi, zati-alilәri (üzünü
müfәttişә tutur) kollejski sovetnik İvan
Yevlampiyeviç Duxotvorsevә Danabaş kәndindә bir
sinifli yerli mәktәb açmaq kimi şәrәfli bir
iş hәvalә etmişdir. Qәza, nahiyә vә
kәndlәrin bütün vәzifә
sahiblәrinә çox ciddi bildirirәm ki,
üzümüzә gәlәn sentyabr ayının
birinә qәdәr onlar yeni açılan
mәktәbә kifayәt qәdәr oğlan
uşağının toplanmasını tәmin
etmәlidirlәr, dördüncü nahiyәnin pristavı
isә mәnim bu şifahi tәlimatımın
nәticәsinә dair vaxtında mәnә mәlumat
vermәlidir.]
(Naçalnik nitqini qurtaran kimi yüzbaşı Pirverdi bәy çığırır).
P i r v e r d i b
ә y. Yaşasın
nәçәrnik ağa!
C a m a a t
(birdәn). Yaşasın!
D i l m a n c M i r
z ә M ә h ә m m
ә d q u l u. Ey Danabaş
kәndinin camaatı! Qulaq asın, görün nә
deyirәm. Bilirsiniz naçalnik cәnabları nә
fәrmayiş edir? Buyururlar ki, Danabaş kәndinin
camaatı hәlә indiyә kimi qaranlıq
alәmindә qalıblar. Naçalnik
hәzrәtlәrinin sizә
rәhmi gәlib vә bu gün hәdsiz
zәhmәtlәr çәkib vә Danabaş
kәndinә tәşriflәr gәtirib, bu xәyal
ilә ki, burada, bu gün bir uşqol binası qoya vә bu vәsilә
ilә sizlәri bәlkә qaranlıq alәmindәn
çıxarda, işıqlıq alәminә daxil
elәyә. Vә bir dә, ey camaat, bunu da bilin vә
eşidin ki, yer üzündә pәrvәrdigari-alәm
nә qәdәr şәhәrlәr vә
kәndlәr xәlq edib hәr nә qәdәr
vilayәtlәr yaradıb, onlar cәmisi elmin sayәsindә
çoxdan işıqlıq alәminә daxil olublar;
mәhz qalıb Danabaş kәndi. İnşallah,
әgәr xudavәndi-alәmin lütf vә
mәrhәmәti olar, naçalnik cәnabları burada
bu gün bir darülelm binası qoyar, ta ki, sizi bu
darülfünunda tәhsil olunan fünunun vasitәsilә
işıqlıq şәrbәti içib,
mәdәniyyәt alәminә daxil olasız.
M o l l a M o v l a
m v e r d i (bir qәdәr
qabağa gәlib). Ey
amaәti-qәryeyi-Danabaş! Bizә hamılıqnan
lazımdır hәr gün vә hәr gecә
ibadәt vaxtında
bari-pәrvәrdigarә
hәmd vә sәna edәk ki, biz nә
qәdәr xoşbәxt bәndәyik ki, bizim
vilayәtә belә hakim tәşrif gәtirib ki,
ibarәt olsun bizim cәnab nәçәrnik ağadan
vә spextır ağadan. Bu özgә bir şey deyil,
mәgәr ki, allah-taalanın bizә lütfü
mәrhәmәti. Yaşasın nәçәrnik
ağa!
C a m a a t (bir
sәs ilә). Allah ağaya ömür versin.
İ n s p e k t o r
(yeriyir qabağa vә rusca deyir). Milostivıe qosudari! V
seqodnyaşniy den ya sçitayu
sebya sçastlivım,
çto stoyu pered vami, danabaşinssami i prinimayu s vami blizkoe
uçastie v stol velikom
prazdnestve, kak otkrıtie
novoy şkolı, etoqo deystvitelnoqo fermenta kulturı i sivilizassii. Ya vam zaviduyu, ibo ne
popal detstvom svoim v tot pedaqoqiçeskiy mir, koqda pedaqoqika i
pedaqoqiçeskaya psixoloqiya sdelali
krupnıe şaqi i
nametili, izuçiv vse ziqzaqi detskoy psixoloqii, dvijeniy eqo
duşi, vernıe puti pravilnoqo,
rassionalnoqo, selesoobraznoqo, vospitıvayuşeqo obuçeniya,
koqda vse priemı posledneqo vo vsex detalyax eqo vıvodyatsya leqko iz
prinssipov i polojeniy
eksperimentalnoy pedaqoqiki
ipsixoloqii, ponimaya eto
poslednıe v
şirokom i blaqorodnom smısle
etoqo slova. Uvajaemıe danabaşinsı, vı seqodnya v prazdniçnom
nastroenii, i radost vaşa velika i ponyatna; ibo dlya vas vaşa
davnişnyaya davnojelannaya meçta
seqodnya vılivaetsya v
formu realnoqo fakta. Da, vı
sçastlivı seqodnya,
imenno s seqodnyaşneqo dnya, koqda pedaqoqi, boleya duşoy vmeste s
vami, izıskali, nakones, porazitelno tonkiy metod obuçeniya, tonkiy
do toqo, çto vsyakaya i kajdaya abstraktnost, otvleçennost,
krasivo i pravilno odevaetsya v konkretnost; yavlyayas svoeqo roda laboratoriey
dlya priqotovleniya soznatelnıx qrajdan rodinı i vernıx
poddannıx qosudarstva, ona -- eta şkola, v to je vremya vıvedet
vaşix detey iz kruqa kosneyuşix v nevejestve i priobşit ix k
obşey mirovoy kulture. Ona razvyajet im yazık i vvedet v mir
qosudarstvennoy jizni, nauçiv ix qovorit i ponimat vsyakoqo russkoqo,
vsyakoqo adminstratora, proxodyaşeqo çerez selo soldata, da,
soldata ....
"Saldat" sözünü eşitcәk
M ә ş ә d i A ğ a
k i ş i yavaşca yapışır oğlu Ә s
ә d i n әlindәn
vә xәlvәtcә camaatın içindәn
çıxardıb aparır. Habelә burada olan
kәndlilәrdәn K
ә r b ә l a y ı Q u l
a m a l ı oğlu M u s t a f a n ı xәlvәtcә aparır
vә M ә ş ә d
i H e y d ә r oğlu
N ә c ә f i
aparır. K ә n d l i l ә r dә "saldat"
sözündәn tәşvişә düşüblәr.
Mәşәdi Ağakişi gedәndә çavuş
Nәzәrәliyә xәlvәtcә nә
isә deyir ....
.... perebroşennoqo iz dalnix quberniy Velikoy Rossii k
vam v selyax oqracdeniya vaşix interesov. Zakançivaya svoyu
reç, prinoşu vam svoe pozdravlenie.
[Tәrcümәsi: Möhtәrәm
ağalar! Bu günkü
gündә mәn
özümü xoşbәxt sayıram ki, siz danabaşlıların
qabağında çıxış edib
mәdәniyyәt vә sivilizasiyanın tәsirli
mayәsi olan yeni mәktәbin açılması kimi
böyük bir bayramda sizinlә birlikdә yaxından
iştirak edirik. Mәn sizә qibtә edirәm;
çünki mәn uşaqlıqda elә bir pedaqoji
alәmә düşmәmişәm ki, orada pedaqoji elmi
vә pedaqoji psixologiya iri addımlar atmış ola, uşaq
psixologiyasının dolanbac cәhәtlәrini, uşaq
ruhunun inkişafını öyrәnәrәk
doğru, sәmәrәli,
mәqsәdәuyğun, tәrbiyәedici tәlimin
düzgün yollarını müәyyәnlәşdirәlәr;
elә bir alәmә ki, orada tәlimin bütün
üsulları başdan-başa tәcrübi pedaqoji vә
psixologiyanın prinsiplәri vә qanunları
әsasında, hәm dә bu sözün әn geniş
vә gözәl mәnasında, asanlıqla әldә
edilir. Möhtәrәm danabaşlılar, bu gün
sizdә bayram әhvali-ruhiyyәsi vardır. Sizin bu
böyük sevincinizin sәbәbi aydındır; zira uzun
zamanlardan bәri sizin bәslәdiyiniz arzular bu gün
canlı hәqiqәt şәkli alır. Bәli, bu gün
siz xoşbәxtsiniz; mәhz bu gün, elә bir
gündә ki, ürәklәri
sizinlә bir olan pedaqoqlar xeyli әziyyәt
çәkib, heyrәt edilәcәk
dәrәcәdә incә bir tәlim üsulu
tapmışlar, o qәdәr incә ki, bütün
vә hәr cür mücәrrәdlik gözәl
vә düzgün bir surәtdә müәyyәn
görkәm alır; ana yurdun şüurlu
vәtәndaşlarını vә dövlәtin sadiq
tәbәәlәrini hazırlamaq üçün bir
növ laboratoriya olan
mәktәb eyni zamanda sizin uşaqlarınızı
cәhalәtdә batıb qalanlar içәrisindәn
çıxarıb ümumdünya mәdәniyyәti
ilә birlәşdirәcәkdir. Mәktәb
onların dilini açacaq, hәr bir rusun, hәr bir
inzibatçının dilini, Böyük Rusiyanın uzaq
mahallarından sizin mәnafeinizi qorumaq üçün
göndәrilәn vә sizin kәndinizdәn
keçәn hәr bir hökumәt qulluqçusunun,
saldatın, bәli, saldatın dilini başa
düşmәyi vә onlarla danışmağı sizin
uşaqlarınıza öyrәtmәklә
mәktәb bu uşaqları dövlәt hәyatına
daxil edәcәkdir. Nitqimi qurtarıb sizi tәbrik
edirәm.]
N a ç a l n i k
(yüzbaşıya). Çto je, spisok
malçikov uce qotov?
[Tərcüməsi: Hә, oğlanların
siyahısı hazırdırmı?]
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(yüzbaşıya).
Hazırdırmı uşaqların siyahisi?
Pirverdibәy kağızı aparıb verir
naçalnikә, o da verir Mirzә
Mәhәmmәdquluya.
N a ç a l n i k
(Mirzә Mәhәmmәdquluya). Perevodçik,
oqlasite etot spisok.
[Tərcüməsi: Dilmanc, bu siyahını
oxuyun.]
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u.
Camaat, bu gün cәnab naçalnikin hökmü
mocibincә burada bir siyahi qәrar verilib; hәr kәsin
ki, uşkolaya göndәrmәli oğlu var, bu siyahidә
namizәd olunub ki, ibarәt ola zeyldәki әhalidәn:
әvvәlәn, Kәrbәlayı İmamqulu
Kәrbәlayı Әli oğlu.
Kәrbәlayı İmamqulu
çıxır qabağa vә ikiqat baş yendirir.
Kişi, bu saat Zeynal oğluvu gәtir
naçalnikin hüzuruna.
K ә r b ә l a y ı İ m a m q u l u (üzü naçalnikә
vә iki әli döşündә). Ay
nәçәrnik ağa, belә qurban olsun sәnә
mәnim oğlum Zeynal. Mehriban padşahımızın
yolunda oğlumu nәinki saldatlığa [verәrәm],
mәn onu qurban da kәsәrәm. Amma Zeynalın yeddi yaşı
hәlә tamam olmayıb, bunu camaat da bilir. Onun nә
lәyaqәti var gedib saldatlıq elәsin, tüfәng
götürsün?
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u .
(tәәccüblü vә acıqlı). A
kişi, nә danışırsan? Saldat nәdi,
tüfәng nәdi? Hansı müfsidlәr sizi başdan
çıxardıblar? Oğlun oxuyub adam olacaq,
mәrifәt sahibi olacaq. Dәli deyilsәn ki, bu
sözlәri danışırsan? Bizi mәәttәl elәmә;
bu saat get, oğlunu gәtir, yoxsa peşman olarsan.
Camaat içindә
qalan bir-iki uşaq da
yox olur Kәrbәlayı İmamqulu bir qәdәr fikir elәyib,
çıxıb gedir.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(siyahini oxuyur). Kabla
Heydәr Kabla Kazım oğlu
(Kәrbәlayı Heydәr qabağa gәlib
baş әyir). Bu saat oğlun Süleymanı gәtir
cәnab naçalnikin hüzuruna.
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r Ağa, әrzim var.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(acıqlı). Kabla Heydәr, qonaqları
mәәttәl elәmә, bu saat oğlunu gәtir;
yoxsa naçalnik cәnablarının o qәdәr
vaxtı yoxdu ki sizin nağıl-hekayәlәrinizә
qulaq versin.
Kәrbәlayı Heydәr
yavaş-yavaş çıxır.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(siyahini oxuyur). Mәşәdi Ağakişi Qasım
oğlu. (Mәşәdi Ağakişi gәlir qabağa).
Oğlun Әsәd buradadırmı?
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Xeyr, ağa, mәnim oğlum
Әsәdi bu saat yorğan-döşәkdә qoyub
gәlmişәm; bax, çavuş Nәzәrәli
dә allah şahididi. (Çavuş
Nәzәrәliyә göz elәyir).
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(oxuyur). Kabla Qulamalı Yәrmәhәmmәd
oğlu.
Camaat içindәn Kәrbәlayı
Qulamalı qabağa gәlib baş әyir.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u .
Oğlun Mustafa hardadır?
K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı. Ağa, mәnim oğlum yoxdu.
Kәndlilәrdәn bir
neçәsi gülüşür vә bir-birinin üzünә
baxır.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(tәәccüblә). Necә yoxdu? Bәs Mustafa
adlı sәnin oğlun yoxdu?
K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı. Xeyr, ağa, sözüm var.
Әrz olsun ki....
Yüzbaşı Pirverdi bәy daldan gәlib
Kәrbәlayı Qulamalının peysәrindәn bir
yumruq salıb deyir:
P i r v e r d i b
ә y (Kәrbәlayı
Qulamalıya). Bu saat oğlun Mustafanı get gәtir cәnab
nәçәrnikin hüzuruna!
Kәrbәlayı Qulamalı kor-peşiman
çıxır gedir.
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u
(siyahiyә
baxır) Mәşәdi
Fәrәculla Mәşәdi Murtuza oğlu.
Bir cavab gәlmir
vә ortalığa bir
kәs çıxmır. Yüzbaşı
tәşvişә düşüb camaata göz
gәzdirir.
P i r v e r d i b
ә y (Mirzә
Mәhәmmәdquluya). Cәnab Mirzә,
Mәşәdi Fәrәculla özü bir qoca
kişidi; elә bilirәm ki, bu gün heç
kәnddә dә deyil. İki ulağı var,
çarvadarrıx elәyir. Adam göndәrәrәm,
bu saat oğlunu gәtirәrlәr.
(Nәzәrәliyә) Әdә,
Nәzәrәli, qaç bu saat Mәşәdi
Fәrәcullanın oğlu Cәfәri tap gәtir
bura. Әdә, özünü gözlә, yaman sәrp
itlәri var, sәni tutarlar.
N a ç a l n i k
(Mirzә Mәhәmmәdquluya). Çto je, poka ni
odnoqo malçika net na liso?
[Tərcuməsi: Bәs nә oldu?
Hәlә göz qabağında bir nәfәrdә
oğlan yoxdur?]
M i r z ә M
ә h ә m m ә d q u l u.
Yüzbaşı, sәnin üçün çox
eyib olsun ki, neçә saatdır biz burada
mәәttәlik, sәn bu yekәlikdә
kәnddәn burada indiyә kimi bir uşaq da hazır
elәmәmisәn! Bәs sәn necә
yüzbaşısan? Cәnab naçalnik sәndәn
bәrk narazıdır.
Bu sözlәrdәn sonra yüzbaşı
vә çavuş Nәzәrәli başlayırlar
kәndlilәri şallaq ilә vurmağa vә vura-vura
deyirlәr: get, bu saat uşağını gәtir, yoxsa
dәrini soyaram! Bu heyndә araya iki uşaq
gәtirirlәr. Kәnarda ağlaşma sәsi gәlir
hәmin iki uşağın anaları "bala vay!" deyib
ağlayırlar. İki kişi, hәmin uşaqların
ataları, uşaqların әllәrindәn tutub
yavaşca ağlayırlar. Ruslar tәәccüblü
baxırlar.
İ n s p e k t o r
(gedib uşaqların üzlәrini әllәyir). Vot
xoroşie malçiki.
[Tərcuməsi: Bax, yaxşı
oğlanlardır.]
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Ay bacılar, ay qardaşlar! Axı sizin
aqlamağınız bicadır; sәbәb bu ki,
uşaqlarınıza heç bir cәhәtdәn afәt
yetişmәyәcәk, savayı ondan ki, inşaallah,
xudavәndi-alәmin lütfü mәrhәmәti olsa,
elm tәhsil edib, nurani alәminә daxil olmaqla feyziyab
olacaqlar. Allah-taala öz birliyi xatirәsi üçün
sizә sәbr versin.
M ü ә l l i m
H ә s ә n o v
(camaata). Cәmi millәtlәrin tәlaşı bu
olubdur ki, obrazovanya tapsınlar, obrazovannı olsunlar; amma siz
hәlә indiyә kimi gör nә qәdәr dalda
qalmısız ki, nә qәdәr nevejestvennisiz ki, bir
surәtdә bunu hәlә anlamamısınız ki:
uçenie svet, ne uçenie tma.
[Tərcuməsi: Oxumaq işıqdır,
Oxumamaq zülmәt.]
İ n s p e k t o r. Vot, vot, soverşenno verno!
[Tərcuməsi: Bax, bax, tamam doğrudur. ]
H a c ı N a m a
z a l ı (yeriyir qabağa
vә Mirzә Mәhәmmәdquluya). Cәnab
Mirzә, ağalara әrz elә nahar hazırdı,
buyursunlar otağa; ta qalan uşaqlar da nahar qurtarınca
cәm olsunlar.
Mirzә Mәhәmmәdqulu
naçalnikә yavuq gәlib, ona alçaqdan bir
neçә söz deyir vә hәmçinin qeyri
qonaqları da otağa dәvәt edir. N a ç a l n i k, i
n s p e k t o r, q a z ı, M
o l l a M o v l a m v e r d i, p r i s t a v vә bunların dalınca H a c
ı N a m a z a l ı gedirlar. Camaat tökülür
Pirverdi bәyin üstünә vә başlayır yalvarmağa;
biri deyir: "Aman günüdü, oğlumu azad elә",
biri deyir: "Oğlum naxoşdu, siyahidәn pozdur".
Övrәtlәr ağlaşır vә bu
övrәtlәrin yanına bir neçә dә
çarşovlu övrәt gәlib ağlaşırlar.
Kişilәrdәn dә ağlayan var. Sәs-küy
çoxalır, camaat qarışır bir-birinә. Pirverdi
bәy vә Nәzәrәli gahdan bir bәzi
kәndlilәr ilә pıçıldaşırlar
vә habelә bәzilәrini dә şallaq ilә
vururlar. Hәmin qışqırıq ilә pәrdә
salınır.
P ә r d ә
ÜÇÜNCÜ MӘCLİS
Üçüncü mәclis vaqe olur
Mәşәdi Ağakişinin hәyәtindә.
Altı arvad başlarında çarşov, yerdә oturub,
ayaqlarını uzadıb, dizlәrinә
döyә-deyә ağlaşırlar. Hәyәtin bir
tәrәfindә kәrmә qalağı
görsәnir. Kәnarda Qasım kişi oturub
çarığını tikir.
B i r i n c i a r v
a d. Balamı saldat aparacaqlar,
bala vay! (Arvadların hamısı ağlaşır).
İ k i n c i a r
v a d. Balamı uşqol
aparacaqlar, bala vay! (Arvadlar ağlaşırlar).
Ü ç ü n c ü a r v a d.
Balamı uçtel aparacaqlar, bala vay!
(Ağlaşırlar).
D ö r d ü n c ü a r v a d.
Balamın üzünә hәsrәt qalacağam,
bala vay! (Ağlaşırlar).
B e ş i n c i a
r v a d. Bais, evin
dağılsın, bala vay!
Q a s ı m k i
ş i (arvadlara). Balam,
ağlamayın, allah kәrimdi.
Küçә qapısı
açılır. M ә
ş ә d i A ğ a k i
ş i qabağında oğlu
Ә s ә d, tәlәsik girirlәr
hәyәtә. Qapını daldan bağlayır,
oğlunun әlindәn yapışıb gәtirir vә
o tәrәf-bu tәrәfә baxır. Ş a b a n n ә n ә yerindәn durub gedir
nәvәsi Әsәdi qucaqlayır.
Q a sı m k i
ş i (nәvәsi
Әsәdә). Bala, sәni necә bәs
buraxdılar?
Ş a b a n n
ә n ә. Nәnәn
qadanı alsın bala. Bәs sәni necә buraxdılar?
Qurban sәnә, dahı bir dә aparmayacaqlar ki? Buy, allah,
mәnә ölüm göndәr!
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (hövsәlәsiz vә
alçaqdan). Dinmә, dinmә! Sәsini çıxartma.
(Әsәdә) Gәl, gәl, tez ol! (Belә
deyә-deyә aparır Әsәdi kәrmә
qalağının qabağına). Gir, gir sәnә
deyirәm! Durma, gir! (Әsәd özünü soxur
qalağın içinә, Mәşәdi Ağakişi
yenә әtrafa baxıb, bir yastı daş tapıb
gәtirir dayayır qalağın ağzına vә
üzünü tutur arvadlara). (Alçaqdan). Bax,
sәs-küy elәmәyin. Sizә mәn
tapşırıram ki, sәs-küy çıxartmayın.
Arvadlar üzlәri örtülü,
dallarını çevirirlәr Mәşәdi
Ağakişiyә vә başlayırlar Şaban
nәnә ilә pıçıldaşmağa.
Ş a b a n n
ә n ә (oğluna).
Ağakişi, bala, sәn allah bir de görüm Gülcahan
xalaqızımın nәvәsi Süleyman vә bir
dә Xansәnәm bacının....
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (arvadın sözünü
kәsir, әlini ağzına basıb alçaqdan). Arvad,
kәs sәsini sәnә deyirәm! Danışma.
Q a s ı m k i
ş i (arvadlara). Balam,
sәs-küy elәmәyin.
Küçә qapısı
döyülür. Mәşәdi Ağakişi
qaçıb gizlәnir. Qapı bir dә bәrk
döyülәndәn sonra Mәşәdi
Ağakişinin qonşusu Kәrbәlayı Qulamalı
küçәdәn hәyәt divarına
dırmaşıb, oğlu Mustafanın әlindәn
yapışıb, qalxızır divarın üstә;
hәr ikisi düşürlәr hәyәtә,
Mәşәdi Ağakişi çıxır bunların
qabağına, tez gәlib yapışır Mustafanın
әlindәn vә aparıb soxur hәmin kәrmә
qalağına.
Elәcә bunu da qat qalağa.
Arvadların biri, yәni Mustafanın anası
üzüörtülü sevincәk qaçır
oğlunun yanına. Mәşәdi Ağakişi
uşaqlara "sus" deyib, yenә yastı daşı qoyur
qalağın ağzına. Kişilәr çәkilib,
divarın kölgәsindә oturub, çubuqlarını
ciblәrindәn çıxardırlar doldursunlar. Qalan
arvadlar hәzin-hәzin ağlaşırlar. Yenә
küçә qapısı döyülür; yenә
Mәşәdi Ağakişi vә Kәrbәlayı
Qulamalı yerlәrindәn qalxıb girirlәr evә.
Qapı yenә bәrk döyülәndәn sonra, divara
dırmaşır Kәrbәlayı Heydәr. Bu da
oğlu Süleymanı küçәdәn divara
dırmaşdırıb yendirir hәyәtә.
Q a s ı m k i
ş i. Elәcә bunu da
qatın qalağa.
Mәşәdi Ağakişi vә
Kәrbәlayı Qulamalı
bu uşağı da qatırlar qalağın içinә.
Kişilәrin üçü dә çubuq
çәkmәyә mәşğul olur.
Z ә r b ә l i
(divarın çatdağından deyir, amma üzü
görükmür). Mәşәdi Ağakişi,
uşaqları niyә kәrmә qalağında
gizlәdirsәn? Sәn ölәsәn bu saat gedib
uşqola xәbәr verdim. (Kiişlәrin
üçü dә hövlnak ayağa qalxıb
tәәccüb ilә baxırlar). Hә, siz
Nәzәrәli çavuşnan dilbir olun, mәnim
oğlumu saldat yazdırın, öz uşaqlarınızı
da kәrmә qalağında gizlәdin? Bu da bir
qonşuluqdu? Neylәk, heç eybi yoxdu.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (yalvarır). Әdә,
Zәrbәli, mәn ölüm ucadan danışma.
Hansı hәpәnd sәnin oğlunu yazdırıb?
Әdә, mәn ölüm yavaş danış, aman
günüdü.
Q a s ı m k i
ş i (Zәrbәliyә).
A balam, Zәrbәli, boşla qoysun getsin.
Z ә r b ә l i
(çatdaqdan). Bә siz yazdırmamısınız,
nәçәrnik mәnim oğlumun olmağını
haradan bilirdi? Heylәdi, elә biz bәdbәxt musurmana
quyu qazan elә öz musurmanımız olur. Bir deyin
görәk, mәnim oğlum saldat gedәndә,
görәk sizin cibinizә bir şey girәcәk, ya
döşünüzә medal asacaqlar?
K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı (Zәrbәliyә).
Әdә, dәli olma. Balam, xalqa baiskarlıq
elәmә. Hansı atasından xәbәri olmayan,
anasının әmcәyini kәsәn sәnin
oğlunu yazdırıb? Mәn ölüm, Zәrbәli,
bu danışıqları boşla, get işinә!
N ә z ә r ә l i ç a v u ş (qabaqca küçә
qapısını döyür, sonra divarın
üstündәn yavaşca deyir). Mәşәdi
Ağakişi, Mәşәdi Ağakişi! Durma
uşaqları bu saat göndәr xirmәnә, yoxsa
yüzbaşı uşkolnan bir yerdә evlәri
gәzirlәr. (Nәzәrәli bu sözlәri deyib,
yox olur).
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i, K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı vә
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r qaçıb qalağın
ağzından daşı götürüb uşaqları
çıxardırlar vә deyirlәr: "qaçın xirmәnә! qaçın xirmәnә!".
Uşaqların üçü dә çıxıb
qaçırlar.
Q a s ı m k i
ş i (uşaqların
dalınca). Bala, bir az qıvraq
qaçın, әldәn çıxın....
Ş a b a n n
ә n ә (Әsәdin
dalınca). Nәnә sәnә qurban, Әsәd bala.
Küçә qapısı
döyülür, Nәzәrәli çavuş
qapının dalından sәslәnir.
N ә z ә r ә l i. Mәşәdn Ağakişi!
Aç qapını,
yüzbaşıynan uşqol sizә gәlirlәr.
Mәşәdi Ağakişi gedib
qapını açır, hәyәtә daxil olurlar: y
ü z b a ş ı P i r v e d
i b ә y, әlindә şallaq, u ç i t e l H ә s ә n o v, M o l l a
M o v l a m v e r d i,
Nәzәrәli çavuş әindә şallaq vә bir
neçə k ә n d l i.
Camaat gәlib düzülür hәyәtin ortasına.
P i r v e r d i b
ә y (Mәşәdi
Ağakşiyә). Mәşәdi Ağakişi,
yaxşı qulaq as, gör nә deyirәm. Sizә
mәlumdu ki, mәn on yeddi ildi ki, istәkli
padşahımıza ixlas ilә qulluq elәyirәm.
Vә bir dәfә dә olmayıb ki, mәn
dövlәt yanında başı aşağı olum.
Vә bunu siz yaxşı bilirsiniz. Mәn indi dә razı
olmanam ki, hәr yanda danışalar ki, nәçәrnik
ağa gәlib Danabaş kәndindә bir uşqol
açdı, amma danabaşlılar yüzbaşı Pirverdi
bәydәn (özünü әli ilә nişan verir)
qorxmadılar, uşaqlarını uşqoldan
qaçırdıb kәrmә qalağında
gizlәtdilәr.
Camaatdan bir neçәsi
gülüşür.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i.
Yüzbaşı, sәnin başın üçün
kәrmә qalağında uşaq yoxdu; bax, bu mәnim
kәrmә qalağım. (Gedir kәrmә
qalağının yanına).
Q a s ı m k i
ş i. Nә eybi var, qoy
zәhmәt çәkib baxsınlar da! Bәlkә
inanmırlar.
N ә z ә r ә l i ç a v u ş (gedib
başını uzadır qalağın içinә).
Yüzbaşı, başın üçün qalağın
içindә uşaq yoxdu.
Q a s ı m k i
ş i. Yoxdu, yoxdu. Hәr
kәs deyibsә, yalan deyib.
Ş a b a n n
ә n ә (üzü
örtülü, dalı camaata tәrәf,
çarşovlu). Yoxdu, yoxdu.
M o l l a M o v l a
m v e r d i (Şaban
nәnәyә acıqlı vә ucadan). Kәs sәsini,
bihәya! Övrәt xәlayiqinin kişilәr
içindә danışmağı qәbihdir. Hәya
lazımdır, hәya!
U ç i t e l H
ә s ә n o v (cibindәn
bir kaqız çıxardır). Camaat, mәn cәnab
inspektorun hökmünә görә ki, direktorun
predpisanyası ilә avqustun birindәn Danabaş
uşqolasına smatritel olmuşam, inspektorun vә
naçalnikin hüzurunda hәmin siyahidәki
uşaqların adları vә atalarının adları
burada yazılıb, iki
hәftәdәn sonra uşaqların atalarından
xahiş edirәm ki, bir surәtdә ki, sizә dә bir
belә xoşbәxtlik üz verib ki, uşaqlarınız
oxuyub adam olacaqlar, mәn dә fәxr edirәm ki,
millәtpәrәstlik vәzifәmi yerinә yetirib
padşahi-mehribanımızın xidmәtindә qulluq
yarıdacağam. Yaşasın padşahımız!
Yaşasın inspektorumuz! Yaşasın Danabaş kәndinin
camaatı!
Q a s ı m k i
ş i .(uçitelә). Ay uşqol, axı mәn dә
bir qoca kişiyәm; dünyada mәn dә
azdan-çoxdan yaxşı ilә yamanı seçirәm.
Axı, qurban olum sәnә, bir mәni başa sal
görüm, o ki deyirsәn uşaqlar oxuyub adam olacaqlar, bir
mәnә de görüm, necә yәni adam olacaqlar?
Axı bu gün yığıncaqda spextırdı-nәdi
danışırdı, başa düşmәdim; amma
axı spextır söz arasında ağzından
qaçırtdı ki, uşaqlar saldat olacaqlar.
P i r v e r d i b
ә y. Qasım kişi, bu sözlәr bir qәpiyә
dәymәz vә mәn saldat-zad qanmıram; mәn
buyruq quluyam. Mәnә buyurublar: Sür dәrәyә,
sür dәrәyә. Әgәr siyahidәki
uşaqlar uşqola gәlmәsәlәr, mәn
siznәn, bax, bu şallağnan danışacağam!
(әlindәki şallağı nişan verir).
U ç i t e l
(yüzbaşıya). Xeyr,
yüzbaşı, mәni bağışlayasınız,
mәn şallaqnan uşaq yığmağın
tәrәfdarı deyilәm. Pedaqogiya alәminә
şallaq yaraşmaz vә şallaq gücü ilә
verilәn dәrslәrdәn bir fayda hasil olmaz. Mәn
elә qanıram ki, çәtini ikicә aydı; elә
ki, uşaqlar ikicә ay dәrsә gәldilәr, onda
ataları tәzә metodun nәticәsini öz
gözlәrilә görüb dәxi
mәktәbdәn qaçmayacaqlar.
Q a s ı m k i
ş i (uçitelә). Bax,
çox әcәb danışırsan, ay uşqol. Allah
atana rәhmәt elәsin. İndi belә fәrz
edәk ki, mәn nәvәmi qoydum gәldi uşqola;
sәn iki ay deyirsәn, mәn sәnә bir il
möhlәt verirәm. İndi bir mәnә de
görüm, bir ildәn sonra mәnim uşağım
nә olacaq?
U ç i t e l.
Nә olacaq, tәrbiyә tapıb adam olacaq.
Q a s ı m k i
ş i. Axı, necә adam
olacaq? Mәn indi yetmiş ildәn artıqdı ki,
ömrüm var, indi sәnin sözündәn belә
başa düşәk ki, bu burnu fırtıqlı
corma-çoçuqlar bir ildәn sonra adam olacaqlar? Yәni
nә zәrәri var ki, bizi başa salasan, görәk
necә adam olacaqlar?
U ç i t e l.
Qasım kişi, bağışla, axı uşaqlar bir
ildәn sonra yazıb oxumaq öyrәnәcәklәr.
Q a s ı m k i
ş i. Nә oxuyacaqlar?
Nә yazacaqlar?
U ç i t e l.
Çernyayevskinin "Russki reç"ini dә
oxuyacaqlar, "Vәtәn dilini" dә zvukovoy metodnan
oxuyacaqlar.
Q a s ı m k i
ş i (o tәrәf-bu
tәrәfә baxıb, gözü sataşır
Kәrbәlayı Heydәrә). A balam, Kabla Heydәr, o
hansı kitabdı? Bilmirәm "Gülüstan"dı
nәdi ki, uşaqlara dәrs deyirdin. İndi mәn bu
mәtlәblәri başa düşmürәm. Sәn
ki, oxumusan, gәl cavab ver da! Niyә lal-kar kimi durub
baxırsan?
U ç i t e l.
Yaxşı, Qasım kişi, söhbәt bir
"Gülüstan"da deyil. Tәk bir
"Gülüstan" oxumaqnan obrazovannı olmaq olmaz.
Mәsәlә, indi götürәk Kabla Heydәri,
görәk indi mәsәlә üçün Kabla
Heydәr tablitsa ümnajenini bilir? Vә halonki, sizin
uşaqlar bir ildәn sonra bilәcәklәr.
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r (uçitelә). Cәnab uşqol, üsuliddin
çәndәst? (uçitel gülür,
kәndlilәr dә gülürlәr).
[Tərcüməsi: Günəşdən
də aydındır.]
M o l l a M o v l a
m v e r d i (uçitelә).
Dәxi burada gülmәyin mәnası yoxdur. Sözdü
o kişi soruşdu; әgәr bilirsәn, cavab ver;
әgәr bilmirsәn, de ki, mәn urus dәrsindәn
savayı bir özgә elm oxumamışam. Zira ki, hәr
bir elm, hәr bir tәlim vә tәrbiyә
әzhәri minәşşәmsdir ki, insanı öz
tәrәfinә çәkәcәk.
Şәriәt elmini tәhsil edәn daim özünü
islam bilib, müsәlmançılıq
tәriqәtindә saxlayacaq. Xaricilәr ilә üns
tutanlar, onların dilini oxuyanlar, onların içindә
tәrbiyә, tapanlar, başlarına şapqa qoyub
üsuliddindәn dә, füruiddindәn dә
bixәbәr vә bibәhrә olacaqlar. Dәxi
niyә gülürsüz? Yaxşı deyilmi ki, etiraf
edәsiniz?
U ç i t e l.
Cәnab Molla Movlamverdi, doğrudur, mәn
şәriәt elmlәrini oxumamışam, amma güman
edirәm ki, mәn oxuduğum vә bildiyim elmlәri
dә, nәinki Kabla Heydәr vә bәlkә
bağışlayınız, siz özünüz dә
oxumayıb vә bilmirsiniz.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. O hansı
elmlәrdi?
U ç i t e l.
Mәsәla, götürәk, zoologiyanı.
Çәyirtgәnin qulaqları bәdәninin
harasındadır?
Kәrbәlayı Heydәr vә
kәndlilәr gülüşür.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Pәh, pәh! Bu da
mәnә elm oldu!
Q a s ı m k i
ş i (uçitelә). Ay
uşqol, ay uşqol, axı mәnim uşağıma
çәyirtgәnin qulağını bilmәk nә
lazım vә nәyinә lazım olacaq? Sәn bu
zәhrimar çәyirtgәyә bir çarә tap
ki, qırılsın rәdd olsun; hәr il bir dәfә
gәlib taxılımızı yemәsin vә bizi ac
qoymasın. Sәn buna çarә tap; yoxsa tapmacaların
mәnim uşağıma nә mәnfәәti ola
bilәr? (Öz-özünә mırtdanır).
Çәyirtgәnin qulaqları nәyimә laz?md?r ?....
Qadam onun qulaqlrına da, gözlәrinә dә,
qaşlarına da! Çox matah şeydi, hәlә durub onu
tutub qulaqlarını da axtaracağam ki, görüm
haradadı. (Uçitelә). Ay uşqol, bәlkә
sәn biznәn zarafat elәyirsәn?....
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r (gülә-gülә
uçitelә). Xub, cәnab
mirzә, çәyirtgәnin qulaqları
bәdәninin harasındadır?
U ç i t e l.
Çәyirtgәnin qulaqları dizlәrindәdi.
Camaat gülüşür.
P i r v e r d i b
ә y (bir az
gülәndәn sonra uçitelә). Ay uşqol,
mәnә nәçәrnik, doğrudur, hökm edib ki,
sәnә camaat hörmәt elәsin, amma mәn,
doğrusu, razı deyilәm ki, çәyirtgә
söhbәtlәri ilә kәndlilәri
üstünüzә güldürәsiniz. Әgәr
sәn uşaqlardan ötrü bu qәdәr
başını ağrıdırsansa, heç qorxma vә
ürәyini gen saxla, bunlara moizә-zad lazım deyil,
bunlarınkı, bax, bu şallaqdı. (Әlindәki
şallağı nişan verir).
M o l l a M o v l a
m v e r d i (yüzbaşıya).
Yüzbaşı, heç eybi yoxdu. Uşaqları, söz
yox, allahın mәslәhәti ilә cәm edәrik;
amma nә eybi var, qoy cәnab uşqol oxuduğu
elmlәrdәn bәhs elәsin, qulaq asaq.
(Uçitelә). Cәnab uşqol, qoy bir söz dә mәn
sәndәn soruşum: mәn şәkk elәdim iki
ilә üç arasından; indi mәnim tәklifim
nәdi?
U ç i t e l
(Mollaya). Axund Molla Movlamverdi, mәn әrz elәdim ki,
mәnim vәzifәm uşqolanın proqramını oxudub
şagirdlәrә attestat vermәkdir ki, Danabaş
mәktәbinin kursunu qurtarandan sonra, xahiş
edәnlәr gedib qorodskoy şkolaya girsinlәr vә
oradan da әgәr nәhayәt qabiliyyәtli vә
zehinli olsalar, seminariyaya keçib vә oranın da
elmlәrini әxz edib alim olsunlar. İndi,
mәsәlәn, bax, bir kәndlidәn soruşsan ki,
mәsәlәn, iki ilә iki neçә elәr,
söz yox ki, bilmәyәcәk; amma, mәnim kimi gedib
seminariyanı qurtarsalar, onda, mәsәlәn, bir
qarpızın içini arşın ilә
ölçә bilәcәklәr ki, indi, söz yox,
heç birinizin xәyalına gәlmir.
Kәndlilәr gülüşür.
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r. Uşqol, doğrusu, biz bunu da
başa düşmәdik; necә yәni qarpızın içini
arşın ilә ölçmәk?
U ç i t e l.
Kәrbәlayı, doğrusu budur ki, mәn sәni
başa sala bilmәnәm. Sәbәb bu ki, sәn
mәn oxuduğum dili vә elmlәri bilmirsәn; sәn
seminariya qurtarmamısan.
Q a s ı m k i
ş i. Ay uşqol, axı bir insafnan danış. Axı
qarpızın içini arşınnan ölçmәyin
bizә nә mәnfәәti? Biz әkinçi
rәşbәrik. Biz elә hәmişә qarpız da
әkirik, onu satanda, ya alanda saynan, ya әdәdnәn
alıb satarıq, yainki tarazıya qoyarıq; arşınnan
da çiti, bezi ölçәrik. Sәn yәqin bizim
vilayәtә nabәlәdsәn, bilmirsәn; amma
yaxşı olardı, sәn bizim kәndә
tәşrif gәtirәndә Şahtaxtından bizә
qarpız toxumu gәtirә idin. Çünki oraların
qarpızı cinslikdә adnandı; yoxsa bizim toxumlar nacinsdi.
Әgәr bir belә iş elәmiş olsa idin,
bizlәrә böyük bir yaxşılıq
elәmiş olardın; yoxsa, doğrusu, sәnin bu qarpız
ölçündәn dә ağlım bir şey
kәsmәdi.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Cәnab
uşqol, sәnin
tәbiri-xab mәsailinә etiqadın var?
U ç i t e l. Xeyr, yoxdu.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Bәli, bәli,
işin әsl hәqiqәti budur ki, qara lәkә
ağ lәkәni basmasın. Yoxsa iş-işdәn
keçәndәn sonra, bәdәn qartalır, ruh
süstlәşir, etiqad tәğyir tapır vә
dәxi nicata bir ümid yolu qalmır; o
sәbәbdәndir ki, hәqqi-sübhanә vә taala
insanı faili-muxtar yaradıbdır vә xilqәtdә bir
hikmәti-nabina, bir sirri-yәzdani әlaqәdar olubdur ki,
mәsәlәn tәbiri-xab әsrarında nә
qәdәr icti-hadlar vücuda gәlib ki, bunların
inkişafı az bir xoşsәadәt
bәndәlәrә müyәssәr olur. Srağa
gecә bir qatma-qarışıq yuxu gördüm. Hövlnak
ayıldım. Belә ... tәqribәn (göyә
baxır) nisfi-şәbdәn yarım saat keçmiş
olardı. Ulduzlara zәnn elәdim, gördüm ki,
sәncәncәli-әsğәr ulduzları
sünbülә bürcünün, bax, bu
tәrәfindәdirlәr. (Әlini yumruq
şәklindә tutub baş barmağını
göyә qalxızır).
Sonra mәni yuxu tutdu. Bir az keçdi, ayıldım
baxdım ki, (göyә baxır) haman
sәncәncәli-әsğәr ulduzları indi
dә sünbülә bürcünün, bax, bu
tәrәfindәdirlәr. Siz elә güman etmәyin
ki, әflakın hәrәkatı sәbәbsiz vә
mәnasız bir hadisatdır? Xeyr, nәüzi-billah!
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r (uçitelә). Hә, uşqol,
di cavab ver, nә deyirsәn? Niyә dinmirsәn? Hanı
bәs çәyirtgәnin qulaqları?
Adamlar gülüşürlәr.
P i r v e r d i b
ә y (Kәrbәlayı
Heydәrә). Sәn hәr nә elәyirsәn
elә, amma bu şallağı yadından çıxartma.
Mәn bura sizi uşqolnan deyişmәyә
çağırmamışam; mәnә uşaq
lazımdı, uşaq!
Q a s ı m k i
ş i. Ay uşqol, bu sözlәr hamısı
keçәndәn sonra, bir de görüm, axır bizim
uşaqlara nә oxudacaqsan? Deyirsәn axı
"Gülüstan" oxumayacaqlar?
U ç i t e l.
Xeyr, "Gülüstan" oxumayacaqlar. Yazıq
deyillәrmi, uşaqlarınız illәr uzunu
gözlәrini zaye elәsinlәr ki, nә var, nә var,
biz "Gülüstan" oxumuşuq? Amma tәzә
zvukovoy metod ilә, yәni üsuli-sövti ilә
Çernyayevskinin "Vәtәn dili" kitabını
bir neçә ayın müddәtindә oxuyub qurtaracaqlar
vә әllәri qәlәm tutacaq.
Kәrbәlayı Heydәr gülür.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Cәvab uşqol,
bax, bunu mәn başa düşmәdim.
U ç i t e l. Cәnab Molla Movlamverdi, zvukovoy
sposob metodu icad olunmamışdan, uşaqlar illәr uzunu
höccәliyә-höccәliyә bitli vә tozlu
hәsirlәr üstә yırğalana-yırğalana
cavan ömürlәrini puça
çıxardırdılar vә heç bir şey dә
öyrәnmirdilәr; amma indi tәzә üsul ilә
sözlәri götürürlәr, sәslәrә
tәqsim elәyirlәr. İndi belә bir mәsәli
götürәk; götürәk "osa"
kәlmәsini. Bax, burada üç sәs var: biri
"o", biri "s", biri "a".
Q a s ı m k i
ş i (Kәrbәlayı
Heydәrә). A balam, Kabla Heydәr, bu nә
danışır?
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r. Vallah, mәn qanmadım. (Mollaya)
Molla Movlamverdi, bәlkә sәn bu elmi tәhsil elәmiş
olasan?
M o l l a M o v l a
m v e r d i (uçitelә).
Cәnab uşqol, o sözü ki, indi dediniz, "osa" ki
buyurdunuz, o söz nә sözdü?
U ç i t e l.
"Osa", yәni eşşәk arısı.
Adamlar gülüşür.
Xub, başa düşmürsünüz,
götürәk müsәlman sözünü.
Mәsәlәn, "ot"; haman otu deyirәm ki,
çöllәrdә bitir vә heyvanlar yeyir. İndi biz
istәyirik yazaq "ot". Axı "ot"
sözündә iki sәs var: biri "o", biri dә
"t". Әvvәl yazırıq "o", sonra da
yazırıq "t"; olur: "ot".
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Bağışla,
cәnab uşqol, "ot" lәfzi üç
hәrfdәn mürәkkәbdir, nәinki iki.
U ç i t e l. Xeyr, ikidir.
M o l l a M o v l a
m v e r d i. Xeyr,
bağışlayasınız, üç hәrfdir. Biri --
"әlif", biri -- "vav", biri dә --
"tey". Mәgәr siz o dәrәcәdә
bisavadsız ki, bunu da başa düşmürsünüz?
Kәndlilәr gülüşür.
Q a s ı m k i
ş i. Yaxşı, cәnab uşqol, bir bunu da bizә buyur
görәk uşaqlar uşqolu qurtarandan sonra bir qulluq sahibi
olacaqlarmı?
U ç i t e l. Әlbәttә. O baxar
şagirdin qabiliyyәtinә; әgәr qabiliyyәti
olsa, mәnim kimi gedib seminariyanı qurtarar vә mәnim
kimi smatritel olar.
K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı. Doğrusu,
mәn bilsәm ki, uşqolada oxuyan uşaqlar qulluq sahibi
olacaqlar, mәn oğlum Mustafanı uşqola vermәyә
sözüm yoxdu.
U ç i t e l. Mәrhәba,
mәrhәba! Bax, bu kişi ağıllı kişiyә
oxşayır. Әlbәttә, hәr bir atanın
borcudur övladının tәrbiyәsinin fikrinә
qalsın. Mәrhәba!
Q a s ı m k i
ş i. Ay uşqol, bu nәçәrnikin dilmancı
Mirzә Mәhәmmәdqulu, belә görükür
ki, böyük yerdә oxuyub ki, nәçәrnikә
dilmanc olub. Yәqin sәndәn çox dәrs oxuyub?
U ç i t e l
(gülümsünür). Odur ki, siz avamsız vә
çox işlәrdәn xәbәrdar deyilsiniz.
Nәçәrnikin dilmancı qorodskoy uşqoldan savayı
bir yerdә oxumayıb, o heç mәncә dәrs
oxumayıb.Q a s ı m k i ş
i. Yәqin sәnin adamın olmayıb ki, sәni
üzә çәksin; onunçun Mirzә
Mәhәmmәdqulu sәndәn az oxuya-oxuya dilmanc olub
nәçәrnikә, amma sәn çox oxuya-oxuya
uşqol olmusan. Әlbәttә, adamın vasitәsi
çox şәrtdi.
U ç i t e l.
Qasım kişi, sәn sәhv elәyirsәn.
Mәn istәsәm dilmanc da ollam, pristav da ollam,
hәlә bәlkә artıq da ollam; amma özüm
istәmirәm.
K ә r b ә l a y ı H e y d ә r. Bәlkә ğoburnat da olarsan.
Hamı gülüşür.
U ç i t e l
(camaata acıqlı). Dәxi niyә
gülürsünüz? Mәn bura siznәn zarafata
gәlmәmişәm ki!
P i r v e r d i b
ә y. Dәxi bәsdi!
Mәn onu-bunu bilmәnәm; danışıq çox
uzandı vә mәn dә durub gedirәm. (Durur). Bax,
Qasım kişi, Kabla Qulamalı, Kabla Heydәr vә
qeyriniz, hamınız eşidin vә bilin ki, bu
danışıqların heç biri mәnim qulağıma
girmir; çünki mәn yüzbaşıyam; mәnimki
şallaqdı. Gәlәn şәnbә yox, o biri
şәnbә günü inşallah uşaqları
göndәrәrsiniz uşqola, vәssәlam; yoxsa
özgә danışıqnan mәnim işim yoxdu. Bir
sözü ki, böyüklәrim mәnә buyurublar,
mәn gәrәk ona әmәl elәyәm. Ta ki,
xalq arasında üzü qara olmayam vә hәr yanda söz
qoşmasınlar ki, Danabaş yüzbaşısı
Pirverdbәyin gözünün qabağında
uşaqları uşqoldan qaçırdıb kәrmә
qalağında gizlәtdilәr.
Q a s ı m k i
ş i (mollaya). Ay molla, sәn
nә deyirsәn? Sәnin ağlın nә kәsir?
M o l l a M o v l a
m v e r d i (bir qәdәr fikir
edib o tәrәf-bu tәrәfә baxır). Bәli,
әlbәttә, tәhsili-ülum vә fünun, bir
dәrәcәdә ki, etiqad alәminә
rәxnә yetirmәyә, fәrayizdәn mәhsub
olunur vә lakin әcnәbi dillәrinin vә
ayinlәrinin tәhsili bu şәrt ilә ki,
mәsәlәn, belә fәrz edәk ki .... (duruxur).
U ç i t e l. Cәnab Molla Movlamverdi,
cәnab inspektor mәni vәkil edib sizә tәklif
edәm ki, hәmin uşqolda hәftәdә iki saat şәriәt dәrsi
deyib, ayda on iki manat yarım hüquq alasınız. Buna
nәdir fәrmayişiniz?
M o l l a M o v l a
m v e r d i (bir qәdәr
dikәlib vә hәvәslәnib). Bәli, bәli,
inşallah ciddi-cәhd elәrik vә
yüzbaşının nüfuzu sayәsindә inşallah
uşaqları da cәm elәrik. Әlbәttә, elm
tәhsil elәmәk hәr bir babәtdәn
lazımdır vә padşahi-mehribanımızın dilini
bilmәk dәxi әlzәmdir; nә eybi var? Elm
hәmişә elmdir. Allah mübarәk elәsin; allah
padşahımızı da sәlamәt elәsin.
Q a s ı m k i
ş i. Allah mübarәk elәsin. Allah axırını
xeyir elәsin.
Ş a b a n n
ә n ә. Ay uşqol, bax
mәnim Әsәd balamı gәrәk
döymәyәsәn ha! Yoxsa qoymanam getsin uşqola.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i (anasına). Ay arvad, sәn bir
kәs sәsini!
U ç i t e l. Mәn Danabaş
camaatının bu tövr elmin qәdrini bilmәyini pazdravit
edirәm; çünki necә ki axund Molla Movlamverdi dә
buyurdular, elm, elm vә genә dә elm; necә ki
deyiblәr: uçenie svet, neuçenie tıma.
Kәrbәlayı Heydәr vә bir
neçә kәndli gülür, uçitel tәkcә
çәpik çalır.
P ә r d ә
DÖRDÜNCÜ MӘCLİS
Dördüncü mәclis vaqe olur Danabaş
kәndindә tәzә açılan
mәktәbdә. Bir geniş kәndli evindә
düzülüb tәzә rәnglәnmiş skamyalar;
hәrәsinin üstündә oturub iki nәfәr
kәndli uşağı; sәkkiz yaşından on beş
yaşına kimi. Şagirdlәrin cәmi on ikidir. Baş
tәrәfdә qoyulub yazı taxtası, qara rәng
ilә boyanmış, qabaqda var miz, yanında bir sandalya
(stul). Divarlara bir neçә heyvanat şәkli
düzülüb, qabaq divardan bir yekә at şәkli
asılıb. Şagirdlәrin qabağında müәllim
H ә s ә n o v әlindәki kitaba
hәrdәnbir baxa-baxa durub dәrs deyir. Kәnarda divar
dibindә çömbәlibdir. Q a s ı m k i ş i,
K ә r b ә l a y ı
Q u l a m a l ı
vә K ә r b ә l
a y ı H e y d ә r.
Şagirdlәrin adları: Әsәd Mәşәdi
Ağakişi oğlu vә Qasım kişinin
nәvәsi. Mustafa Kәrbәlayı Qulamalı oğlu,
Süleyman Kәrbәlayı Heydәr oğlu vә qalan
doqquz uşaq ki, ataları burada yoxdu, bunlardır: Z e y n a l,
H ә s ә n q u l u, C ә f ә r, S
ә b z a l ı, N o v r u z, H ә s ә n, T a r q u l u, Q u
l a m h ü s e y n, Z ü l f ә l i. Cәmi
şagirdlәr öz kәndli libaslarındadır.
U ç i t e l
(şagirdlәrә). Durun! (Şagirdlәr dururlar)
Oturun! (Otururlar). Әllәrinizi yuxarı qalxızın!
(Uşaqlar әllәrini yuxarı qalxızıb duaya
hazırlaşırlar) Dәrsdәn qabaq vacib olan duanı mәn
oxuyum, siz dә mәnim dalımca deyin. (Uçitel
özü dә әllәrini qaziyül-hacata
qalxızıb bu duanı oxuyur, şagirdlәr
kәlmә-kәlmә onun dalınca oxuyurlar).
Allahümmәrzüqna elmәn nafiәn vә hifzәn
kamilәn vә zehnәn şamilәn vә
fәhmә zәkiyyәn vә tәbәn
rәziyәn vә tövfiqәn litәhsilil-ülum,
allahümmәftәh әleyna әbvabә
fәzlikә vә sәhhil әleyna elmikә vә
ehsanikә vә rifәtikә ya әrhәmәrrahimin.
Amin! Amin! (Şagirdlәrә) Oturun!
Şagirdlәr
otururlar. Q a s ı m k i ş i әllәrini üzünә sürtür vә salavat çevirir:
allahümmә sәlli әla
Mәhәmmәdin vә ali Mәhәmmәd. K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı vә
K ә r b ә l a y ı
H e y d ә r dә
salavat çevirirlәr.
Q a s ı m k i
ş i. Yaşasın belә
padşah!
U ç i t e l.
Bu gün predmetni urokdi. Mәktәb taxtasını kim
deyә bilәr?
Şagirdlәrin bir neçәsi sağ
әlinin şәhadәt barmağını
qalxızır yuxarı.
U ç i t e l.
Mustafa, sәn de.
M u s t a f a (durur
ayağa vә rәvan deyir). Mәktәb taxtası,
mәktәb taxtası uca vә qaradır. Mәktәb
taxtası durub iki qıçının üstә.
Mәktәb taxtasının üstә yazırlar
tәbaşirlә; mәktәb taxtasını
silirlәr cında ilә vә ya bulud ilә.
U ç i t e l.
Hamınız bir yerdә.
Mustafa taxta barәsindә dediyini
şagirdlәr hamısı
bir yerdә deyir.
"Kim gedib mәktәb taxtasını
göstәrәr?"
Şagirdlәr barmaqlarını
qaldırır.
"Sәbzalı."
Şagird gәlib әlilә mәktәb
taxtasını göstәrir.
Q a s ı m k i
ş i (nәvәsi
Әsәdә). Әsәd, bala, sәn dә get
görsәt.
U ç i t e l
(Qasım kişiyә). Qasım kişi,
tәvәqqә edirәm şagirdlәr ilә
danışmayasınız. (Sәbzalıya) De!
S ә b z a l ı. Mәktәb taxtası
budu.U ç i t e l. Yox, yox, elә deyil; bilmәdin!
S ә b z a l ı
(tәәccüb ilә baxır uçitelә).
Budu (taxtanı göstәrir).
U ç i t e l.
Yox, mәn necә demişdim? Kim deyә bilәr?
Kişilәr tәәccüb edir,
şagirdlәr fikirlәşir.
Gәrәk deyәsiniz: bu mәktәb
taxtasıdır.
K ә r b ә l a y ı Q u l a m a l ı. Qoy bizim Mustafa da desin. Әdә,
Mustafa, sәn dә de ki, yadından çıxmasın.
U ç i t e l
(Kәrbәlayı Qulamalıya). Mәn sizdәn
xahiş edirәm ki, uşaqları danışığa
tutmayasınız.
Qasım әmi çubuğunu
çıxardıb doldurur.
U ç i t e l
(şagirdlәrә). Hamınız bir yerdә: bu
mәktәb taxtasıdır.
Ş a g i r d l ә r
c ә m ә n. Bu
mәktәb taxtasıdır.
U ç i t e l.
Kim dünәnki dәrsi deyәr? Süleyman!
S ü l e y m a n
(durur ayağa). Qoyun, it, pişik, at, keçi, camuş,
inәk.
C ә f ә r. Uçitel, birini demәdi.
U ç i t e l. Hansını?
C ә f ә r. Dana.
Qasım kişi çaxmağı daşa
vurub qovu basır çubuğa.
U ç i t e l
(Qasım kişiyә). Qasım kişi, klas
otağında çubuq çәkmәk olmaz; heç
olmaz.
Qasım kişi bir söz demir vә
çubuğu әlindә saxlayıb çәkmir.
U ç i t e l
(şagirdlәrә). Çox әcәb,
gözünüz mәndә olsun; bu nәdi? (Atın
şәklini göstәrir, şagirdlәr hamısı
barmaqlarını qalxızır).
U ç i t e l. Zülfәli, sәn de.
Z ü l f ә l i. Bu atdı.
U ç i t e l. Yox, dürüst fikir elә.
Q a s ı m k i ş
i. Dәxi nә fikir
elәsin? Doğru deyir atdı da!
U ç i t e l
(Qasım kişiyә baxıb bir söz demir).
Sәbzalı, sәn de.
S ә b z a l ı. Bu at şәklidi.
U ç i t e l. Yox, elә deyil.
Kişlәr başlarını bulayır.
Elә deyil. Kim düzәldәr?
Şagirdlәr fikirlәşir vә bir
kәs barmağını qalxızır.
Qulaq asın: bu atın şәklidi.
Ş a g i r d l ә r d ә n b i r
n e ç ә s i. Bu
atın şәklidi.
U ç i t e l. Xorom: bu atın şәklidi.
Ş a g i r d l ә r
c ә m ә n. Bu atın şәklidi.
U ç i t e l. Bir dә!
Ş a g i r d l ә r
c ә m ә n. Bu
atın şәklidi.
U ç i t e l. Hәsәnqulu, sәn de.
H ә s ә n q u l u. Bu atın
şәklidi.
U ç i t e l. Novruz, get atın şәklini
göstәr.
Novruz gedib atın şәklini
göstәrir.
U ç i t e l. De!
N o v r u z. Bu at şәklidi.
U ç i t el. Yox, belә deyil. Mustafa,
düzәlt.
M u s t a f a. Bu atın şәklidi.
U ç i t e l.
Novruz, otur yerinә. (Novruz gedib oturur, uçitel atın
başını göstәrir). Bu atın nәyidi?
Hәsәn, de.
H ә s ә n. Bu atın şәklidi.
U ç i t e l.
Yox. (Öz başını göstәrir) Bax, bu
mәnim nәyimdi?
H ә s ә n. Başındı.
U ç i t e l. Yox, belә deyil.
Kişilәr tәәccüb
elәyirlәr.
Bu mәnim başımdı.
Ş a g i r d l ә r d ә n b i r
n e ç ә s i. Bu
mәnim başımdı.
U ç i t e l
(Әlini qoyub atın başına). Bu atın
nәyidi?
H ә s ә n.
Bu atın başıdı.
U ç i t e l. Bir dә.
H ә s ә n. Bu atın başıdı.
U ç i t e l. Xorom.
Ş a g i r d l ә r
c ә m ә n. Bu atın başıdı.
U ç i t e l. Әsәd, sәn de?
Ә s ә d. Bu atın başıdı.
U ç i t e l.
Malades. Bu atın başıdı. Bir dә de.
Ә s ә d.
Bu atın başıdı.
U ç i t e l. Xorom.
Ş a g i r d l ә r
c ә m ә n. Bu
atın başıdı.
U ç i t e l.
Çox әcәb. (Әlini qoyur atın
qulağına) Bu atın nәyidi?
Ş a g i r d l ә r i n b i r
n e ç ә s i
(yerindәn). Qulağı.
U ç i t e l.
Hәr kәs bilir, barmağını qalxızsın.
Şagirdlәr barmağını qalxızır.
Tarqulu, sәn de.
T a r q u l u. Qulağı.
U ç i t e l Yox.
Kişilәr tәәccüblü
baxırlar bir-birinin üzünә.
Qulamhüseyn, sәn de.
Q u l a m h ü s e y n. Qulağıdı.
U ç i t e l. Yox, Cәfәr, sәn de.
C ә f ә r. Atın qulağıdı.
U ç i t e l. Yox.
C ә f ә r. Qulaqlarıdı.
U ç i t e l. Yox.
Q a s ı m k i
ş i (uçitelә).
Yaxşı, sәn de görәk qulağı deyil,
bәs nәyidi?
U ç i t e l
(Qasım kişiyә). Qasım kişi,
danışsanız, mәn gәrәk sizdәn xahiş
edәm çıxıb gedәsiniz.
Q a s ı m k i
ş i. Baş üstә.
Kişilәr yavaş-yavaş dururlar
ayağa.
S ü l e y m a n. Uçitel, bizim dә
atımız var.
U ç i t e l
(Süleymana). Mәn
sәndәn soruşmadım
atınız var, ya yox. Zeynal, soruşdum?
Z e y n a l. Yox, soruşmadın.
U ç i t e l. Tarqulu, soruşdum?
T a r q u l u. Yox, soruşmadın.
U ç i t e l. Hamınız bir yerdә deyin:
yox, soruşmadın.
Ş a g i r d l ә r c ә m
ә n. Yox, soruşmadın.
Ә s ә d. Uçitel, bizim dә
atımız var.
Q a s ı m k i
ş i (Әsәdә).
Әdә, Әsәd, bala, bu uçitel yәqin at-zad
görmәyib. Gәl gedәk, atını min, gәti
baxsın; hәmi başını görsün, hәmi
dә qulaqlarını görsün.
U ç i t e l
(acıqlı Qasım kişiyә). Qasım kişi,
allah xatırına, çıx qoy get, dәrsimizә
mәşğul olaq.
Q a s ı m k i
ş i. Vallah, yaxşı
deyirәm. Özü dә minmәli atdı, yorğadı; kefin
gәlәndә minәrsәn, gәzәrsәn;
başını da görәrsәn, qulaqlarını da
görәrsәn. Әsәd, bala, gәl gedәk
Әsәd durur ayağa, baxır
uçitelin üzünә.
U ç i t e l. Dәrs qurtarmayınca,
uşqoladan çıxıb getmәk olmaz.
Kişilәr bir qәdәr dә
gәlib dayanırlar qapıda.
U ç i t e l
(şagirdlәrә). Durun! (Şagirdlәr dururlar).
Oturun! (Otururlar). Durun (Dururlar). Oturun! (Otururlar).
H ә s ә n q u l
u. Uçitel, bizim atımız qaradı.
U ç i t e l
(Hәsәnquluya). Mәn sәndәn soruşmuram.
(Şagirdlәrә) Soruşuram?
Ş a g i r d l ә r d ә n b i r
n e ç ә s i.
Soruşmursan.
U ç i t e l
(Hәsәnquluya). Get bucağa.
Hәsәnqulu
çıxıb gedir durur bucaqda, üzü divara,
kişilәr tәәccüb ilә ona baxırlar.
Q a s ı m k i
ş i (uçitelә). Ay
uçitel, bu uşağı niyә üzü
qiblәyә qoydun?
Uçitel
dinmir,
şagirdlәrin
bәzisi gülür.
U ç i t e l
(şagirdlәrә). Mәnim neçә
qulağım var?
Qasım әmi, Kәrbalayı Heydәr
vә Kәrbәlayı Qulamalı qah-qah çәkib
gülüşüb çıxırlar; şagirdlәrdәn dә
gülәn var.
U ç i t e l
(kişilәrin dalınca acıqlı baxa-[baxa]). Vot
nevejestvennıy narod!
[Tərcüməsi: Gör necә cahil
camaatdır!]
(Uçitel
әlini qoyur atın boynuna) Bu atın nәyidi?
(Şagirdlәr barmaqlarını qalxızır).
Qulamhüseyn, sәn de.
Q u l a m h ü s e y n. Boynudu.
U ç i t e l. Dolu cavab ver!
Q u l a m h ü s e y n. Bu atın boynudu.
U ç i t e l.
Xorom.
Ş a g i r d l ә r c ә m ә n. Bu atın boynudu.
U ç i t e l.
Bir dә.
Ş a g i r d l ә r c ә m ә n. Bu atın boynudu.
U ç i t e l
(bir qәdәr әlindәki kitaba baxandan sonra).
Atın bәdәni nә ilә örtülübdür?
(Şagirdlәr dinmir). Qulaq asın. Bәdәni atın
örtülübdür tük ilә.
Q u l a m h ü s e y n
(yerindәn). Atın bәdәni tüklüdü.
U ç i t e l. Yox, olmadı.
Q u l a m h ü s e y n. Atın tükü var.
U ç i t e l.
Yox, belә deyil. Kim deyә bilәr? Zeynal, sәn de.
Z e y n a l. Uşqol, at tüklüdür.
Bu heyndә Әsәd heybәsini
götürüb istәyir getsin.
U ç i t e l
(Әsәdә). Әsәd, hara gedirsәn?
Ә s ә d. Uşqol, acam, gedirәm
evimizә.
U ç i t e l.
Otu yerinә! Dәrs qurtarmamış getmәk olmaz.
Әsәd gedir qapıya tәrәf,
uçitel gәlib yapışır onun çiynindәn.
"Sәn ki, mәnim sözümdәn
çıxdın, get dur bucaqda; özünü dә
tәnbeh üçün bezabed qoyacağam."
(Saatını çıxardıb baxır) Kimdi dejurni?
Cәfәr, sәnsәn? Get zәngi çal.
Cәfәr qaçır çöldә
zәngi çalır, şagirdlәr sәs-küy ilә tökülürlәr
eşiyә.
Ә s ә d (Mustafaya alçaqdan). Mustafa,
qaç nәnәmә de ki, uşqol mәni bezabed qoydu,
özümü dә qoyub bucağa. (Şagirdlәr
çıxır, qalır uçitel vә Әsәd).
U ç i t e l
(var-gәl elәyә-elәyә). Sәn lap
heyvan imişsәn. İndidәn sәn müәllimin
sözünә baxmayanda, dәxi yekә kişi olanda
nә elәyәcәksәn? Yәqin ki, quldur olmaq
istәyirsәn, razboynik olmaq istәyirsәn. Elә
belә tәrbiyә tapmışsınız ki, Danabaş
kәndinin kişilәri lap vәhşi heyvan kimi olub,
insanlıqdan bilmәrrә bixәbәrdirlәr. Odur,
yekә kişilәriniz. Odur Qasım kişi kimi
ağsaqqalınız. Onun bir öz işlәrinә bax,
dәrsә gülmәklәrinә bax!
Şagirdlәrin bir neçәsi girir
içәri.
Söz yox, avam adama mәnim dәrsim xoş
gәlmәz. Onlar nә bilir Uşinski kimdi, Piroqov kimdi,
Pestalotsi kimdi? Onlarınkı
odur ki, nadan mollalar[la] illәr uzunu diz üstә oturub
yırğalana-yırğalana (özü dә
yırğalanır) әlif-zәbәr-ә,
bey-zәbәr be, tey-zir te ....
Nә var, nә var, yekә kişi olanda bir
"Gülüstan" kitabını oxuyub qurtaracaq!
S ü l e y m a n.
Uşqol, mәn "Gülüstan"ın
babi-pәncümunә kimi oxumuşam.
Ş a g i r d Z
ü l f ә l i
(qaçıb soxulur içәri). Uçitel,
Әsәdin nәnәsi әlindә ağ şey,
söyә-söyә gәlir.
U ç i t e l
(acıqlı). Cәhәnnәm ol!
Zülfәli çıxır. Şaban
nәnәnin bağırtısı gәldikcә
yavuqlaşır. Arvad әlindә bir dәyәnәk, o
biri әlindә bir neçә daş,
mәrәkә vә föhş ilә daxil olur
içәri.
Ş a b a n n
ә n ә. Hanı mәnim balam? (Әsәdi
görür, uçitelә). Bunu niyә burada dussax
elәmisәn? A sәnin atan-anan tünbәtün
düşsün! A sәni uşqol açdığın
yerdә quruyub daşa dönә idin! A sәni belә
әkib doğanuvun atasına nәhlәt! (Әsәdә)
Bala, gәl gedәk.
U ç i t e l
(acıqlı yeriyir qabağa). Olmaz, o gedә
bilmәz; sәn özün buradan rәdd ol, get!
Ş a b a n n
ә n ә. Әdә, buna bax ey! Mәni hәlә
qovmağına bax ey! A sәnin belә .... (Әlindәki
daşın birini tullayır. Daş müәllimin
başının üstündәn gedib dәyir divara).
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i, K l r b ә l a y ı Q u l a m a l ı, K ә r b ә l a y ı H e y d ә r,
H a c ı N a m a
z a l ı vә bir
neçә q e y r i k ә n d l i tökülürlәr
içәri. Mәşәdi Ağakişi Şaban
nәnәni çәkir qapıya tәrәf.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Ay arvad,
çıx qoy get! Az bihәyalıq elә!
Kişilәr tәәccüblü durub
baxırlar. Şaban nәnә Әsәdi qabağına
salıb, yaman deyә-deyә gedir. Şagirdlәr mәyus
tamaşa edirlәr.
U ç i t e l. Aman allah, bunlar, necә
vәhşi tayfadırlar! Mәn dәxi burada necә
müәllimlik elәyә bilәrәm? Qardaş,
mәnim abrım töküldü, belә dә rәftar
olar? Belәliknәn dәrs demәk olar? Proqram
keçmәk olar?
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i. Ay uşqol,
sәn allah, axı sәn bu dәli qarıya niyә
baş qoşursan? Qoy itilsin getsin cәhәnnәmә. O
özü nәdi ki, sözü nә ola?
U ç i t e l. A kişi, sәni tarı,
sәn dә әl çәk get işinә! Bu camaat
deyilmiş, dәlixana imiş. Yox, yox, mәn burada nә
qala bilәrәm, nә dәrs verә bilәrәm.
(Oyza-buyza baxıb, bir qәlәmnәn bir kağız
tapıb, oturur yazmağa) Hanı, hardadı
yüzbaşı? Әdә, Sadıq, hanı bizim storoj?
Qoy getsin yüzbaşını çağırsın.
Kağız yazacağam naçalnikә.
Camaat içindәn sәs gәlir:
"Bәli, buradayam, bax, bu saat gedim
çağırım". Mәşәdi Ağakişi
vә kәndlilәr tәşvişә
düşür. Uçitel kağız yazır.
M ә ş ә d i A ğ a k i ş i
(uçitelә). Ay uşqol, aman günüdü, o
kağızı yazma; bizi bәdbәxt elәmә.
Hәr nә tәnbehin varsa, özün elә. Qoy
mәn bu sahat o arvadı da gәtirim bura. Әsәdi
dә gәtirim; nә tәnbehin varsa, özün
elә, ta nәçәrnikә-zada şikayәt yazma.
Yoxsa yazığıq biz, bәdbәxt olarıq. Aman
günüdü, yazma!
Y ü z b a ş ı P i r v e r d i bәy daldan yetişir.
Mәşәdi Ağakişinin kürәyindәn bir
şallaq yendirir.
P i r v e r d i b
ә y. Әdә, Nәzәrәli, apar bunu sal dama.
(Uçitelә) Yazma, yazma! Mәn özüm bunların
yaxşıca haqqına fikir çәkәrәm.
Mәn bunları qәzәmәtdә
çürütmәsәm, mәndәn әskik adam
yoxdu. Yazma, yazma. (Gedir uçitelin әlindәn
qәlәmi alır).
B i r n e ç
ә k ә n d l i. Ay allah atana rәhmәt elәsin,
yüzbaşı.
Y ü z b a ş ı (uçitelә).
Bilirsәn mәn niyә deyirәm bu әhvalat
nәçәrnikә yazılmasın? Ondan ötrü
deyirәm ki, nәçәrnik sәnin
kağızını oxuyanda elә xәyal
elәyәcәk ki, yüzbaşı camaatın
öhdәsindәn gәlә bilmәdi; yәqin
elә güman elәyәcәk ki, bәlkә genә
Danabaş camaatı uşaqlarını uşqola
vermәmәk dәrdindәn, aparıb kәrmә
qalağında gizlәdirlәr. Mәn ölüm o
kağızı cır, at.
Uçitel başını salır
aşağı vә dinmir.
C a m a a t d a n b
i r n e ç ә s i. Mәn ölüm o
kağızı cır at.
U ç n t e l
(durur ayağa). Bunu bilmәli olasınız ki,
müәllimlik özü bir müqәddәs vә
habelә ağır bir vәzifәdir. Hәtta biz
seminariyanı qurtaranda, qubernator gәlmişdi bizlәr
ilә
görüşmәyә. Qubernator bizә
bir neçә gözәl nәsihәt elәdi vә
bu da yadımdadı ki, dedi ki, kәnd müәllimliyi bir
ali mәqamdır; yәni o qәdәr ali mәqamdır
ki, qubernator özü bizә hәsәd aparırdı
vә hәtta bir neçә dәfә ah
çәkib dedi: ax, kaş mәn dә o yol ilә
gedә idim vә belә bir ali vәzifәdәn
belә bir nemәtdәn mәhrum olmaya idim. Elә
hәqiqәtdә bu özü bir müqәddәs
vәzifәdir; çünki avam camaatı qaranlıqdan
işıqlıq alәminә çıxardırsan.
Götürәk
mәşhur Lomonosovu8. O özü әvvәllәr
nә idi ki? Elmin sayәsindә nә
dәrәcәyә qalxdı! Mәn
yüzbaşının iltimasına görә bu
kağızı cırıram. (Cırır).
Y ü z b a ş ı. Çox sağ ol!
C a m a a t. Çox sağ ol!
U ç i t e l. Vә ümidvaram ki, siz
mәnim bu nәsihәtimә әmәl edib bundan
sonralıqda mәktәbin qәdrini bilәcәksiniz
vә razı olmayacaqsınız ki, mәktәbdә
bugünkü şuluqlar bir dә tәkrar olunsun.
Çünki mәktәb küçә deyil; qiylü
qal küçәdә olar, mәktәbdә olmaz.
Küçәdә olar qiylü qal, mәktәbdә
dә olar dәrs; küçәdә olar föhş
vә biәdәblik, mәktәbdә olar nәsihәt
vә elm. Küçә camaatı hәmişә
qaranlıqda qalacaq; çünki küçәdә elm
yoxdur. Amma mәktәbdә hәr bir kәs
işıqlıq tapacaq; çünki mәktәbdә
elm var; necә ki, deyiblәr, uçenie svet, neuçenie
tma; yәni oxumaqlıq işıqlıqdı, oxumamaqlıq
qaranlıqdı.
C a m a a
t. Bәli, bәli, başa düşdük.
Camaat
dağılır vә gedә-gedә әllәrini ağızlarına basıb xәlvәtcә gülüşür.
K ә r b ә l a y ı
H e y d ә
r (yavaşca camaata). A kişi, gәl gedәk, bu sarsağın yaxasından
uzaqlaşaq.
U ç
i t e l (camaatın dalınca). Amma
yadınızdan çıxmasın ha , elm, elm vә genә dә elm! (Camaat bunu eşidәndәn sonra dәxi dә bәrk gülә-gülә uzaqlaşır. Vә uçitel yenә onların dalınca ucadan
haraylayır). Uçenie svet, neuçenie tma.
P ә r d ә s a l
ı n ı r.