KAMANÇA
Faciә, bir pәrdәdә
MӘCLİSDӘ
OLANLAR
1. Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı.
2. Q a r a
ş.
3. H ә s ә n ә l i.
4. Ә z i z.
5. Q a s
ı m ә l i.
6. N o v r
u z.
7. Z e y n ә b.
8. İ m
r a n.
9. K a m a
n ç a ç ı B a x
ş ı (e r m ә n i).
Qarabağda,
dağın әtәyindә, kәndin kәnarında, ağacların dibindә, çәmәndә, axşama bir az qalmış,
atlı dәstәsi sәrkәrdәsi Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı bir
daşa söykәnib, qıçlarını uzadıb, fikirli oturubdur. Bir
tәrәfdә bunun
yasovulu Q a r a ş, qabağında yәhәr vә әlindә iynә-biz yәhәr tikir. Bir tәrәfdә yoldaşlardan H ә s ә n ә l i
çörәk-pendir hazırlayır vә düzür Q ә h r ә m a n
yüzbaşının qabağına. Qeyri
yoldaşlardan Ә z i z vә Q a s
ı m ә l
i od yandırırlar. Bir
neçәsi kәnarda oturub çörәk dürmәyi yeyir. Yenә bir
neçә
nәfәr, kimi tüfәngә patron qoyub boşaldır,
hamısı qәmәli vә patrondaşlı; bircә
Q ә h r ә m a n yüzbaşı
patrondaşını çıxardıb qoyub qabağına.
Kәnarda
ağaca bir neçә tüfәng
söykәnib.
Bunlardan savayı yoldaşlarından biri arpa xәlbirlәyir, biri tüfәngini gәtirib söykәyir ağaca, biri tüfәngi götürüb
aparır. Yavuqdan at kişnәmәsi dә eşidilir. Uzaqdan tәk bir güllә sәsi gәlir.
Q a r a
ş. Hәsәnәli, tez ol, Qәhrәman yüzbaşı sәhәrdәn acdı.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Balam, Qaraş, vallah heç
iştahım yoxdu.
H ә s ә n ә l i. Qәhrәman yüzbaşı. Bir mәnә bax gör nә deyirәm: sәn ağır-arxayın çörәyini ye, üstündәn dә çay dәmlәyim, kefincә iç, arxayın bu gözәl çәmәndә yat; mәn dә kişi kimi sәnә söz verirәm ki, sübh işıqlanan kimi ermәnilәri Qazançıdan
çıxardım.
Q a r a
ş (Hәsәnәliyә). Mәn ölüm, Hәsәnәli, yekә-yekә danışma! Hәyә sәn kişi idin, binәva Suleymanbәyә vaxtında patron yetirә idin, darda qalmayaydı;
üç-dörd ermәniyә әsir düşmәyәydi. Mәn, nәyә deyirsәn, and içim (bizi vә iynәni çırpır yerә) ki, Sülaymanbәyin dә, yoldaşlarının da güdaza
getmәyi sәn kimi bişüur
yoldaşların bәrәkәtindәndir....
H ә s ә n ә l i (Qaraşa acıqlı). Әdә, Qaraş, vallah sәn qudurubsan! Sәn heç özün dә bilmirsәn ki, nә danışırsan! Mәn Süleymanbәyә....
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (danışığı kәsir vә hövsәlәsiz). Allah xatirinә bu bihudә danışıqları
boşlayın. İidi daha iş-işdәi keçib; yәni heç Hәsәnәlinin dә burada günahı yoxdu. Nә qәdәr başıdaşlı Süleymanbәyә çığırdım ki, dәyirmana girmәyin. Mәn bilirdim ki, orada ermәni var. Yәni olmasaydı da, Süleymanbәygil oradan salamat qurtara bilmәyәcәkdilәr. Mәgәr yadınızdan çıxıb
ki, haman dәyirmanda
bildir ermәnilәr on iki adamımızı
yandırdılar? Mәn bilirdim ki, ora xatalı yerdi.
Ә z i
z (Qaraşa). A balam, Qaraş, doğru deyiblәr ki, uzaqdan döyüş
hasan gәlәr. Hәlә bir de görüm Hәsәnәli başına nә daş sala idi? Deyirsәn Süleymanbәyә patron yetirә bilmәdi; amma sәn bilirsәnmi Hәsәnәli özü nә gündә idi? Hәsәnәli bu gün Xumarıdan Qazançıya
kimi ermәnilәrin iki sәngәrini alıb, neçә ermәni öldürüb, atalarını
yandırıb. Niyә, davanın hamısını Hәsәnәliyә tutdurmuyublar ki?...
Q ı s
ı m ә l i (Әzizә). Hәlә sәn onu deyirsәn, bu gün mәn....
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (bir qәdәr dikәlib hövsәlәsiz). A kişi siz allah, siz peyğәmbәr, bu güftgunu [1] boşlayın. İndi
hәr nә olub, keçib; qoyun bir saat
qulağımız dincәlsin görәk.
[1] Söhbәti.
H ә s ә n ә l i (guya öz-özünә yavaşca). Yәni, allaha şükür, bir
şey ki, olmuyub. Genә necә
olmuş olsa, ermәnilәrin
atalarına od vurmuşuq.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (birdәn dikәlib, ucadan hirs ilә Hәsәnәliyә). Necә od vurmuşuq? Niyә boş-boş
danışırsan? Biz onların hәyә beş-on
dığa-mığasını
öldürmüşük, bәs Nәcәfqulu kimi igidi bir dә haradan tapacağıq? Şirzadı
haradan tapacağıq? Misirxanı neçә ermәniyә dәyişmәk olar? Bu nә boş-boş tәskinlikdi özünüzә verirsiniz?
Hәmin söhbәtdә yoldaşlardan N o v r u z
adlı, әlindә xәlbir, arpa xәlbirlәmәkdә idi; kәnarda bir qaraltı görüb, әlini qoyur alnına, diqqәtlә uzağa baxır vә bir qәdәr baxandan sonra deyir:
N o v r u
z. Әziz, Әziz, bir gәl sәn dә diqqәtlә bax gör o qaraltıları
seçәrsәn, ya yox; mәn onları adama
oxşadıram.
Ә z i
z (gedib Novruzun yanında durub, diqqәtlә haman tәrәfә baxır). Bax, birisi özünü
verdi qayanın dalına.
N o v r u
z. Sәn ölәsәn, Әziz, ermәnidilәr. Onlar yәqin bizi gördülәr. Bax, o birisi dә keçdi daşın
dalına.
Hәsәnәli vә Qaraş da durub diqqәt ilә haman tәrәfә baxırlar.
N o v r u
z. Sәn ölәsәn, Әziz, bunlar ermәnidilәr.
Bu
sözlәri decәk Novruz cәld tüfәngini salır çiyninә cilovu ağacın
budağından çәkib, qaçır atlansın. Ә z i z dә buna baxıb haman cür elәyir. Bunlardan savayı
yoldaşlardan yenә i k i n ә f ә r
cilovları götürüb qaçırlar. Q ә h r ә m a n y
ü z b a ş ı da vә qeyrilәri ayağa durub, haman tәrәfә diqqәt ilә baxırlar.
Q ә h r ә m a n y
ü z b a ş ı (әlini qoyub alnına). Әdә, cәld tәrpәşin! (Çığırır).
Әziz! Atı
döy, sәnin
atın qıvraqdı....
Q a r a
ş (ucadan). Çaparaq, çaparaq! (Alçaqdan). Qorxuram
çata bilmәyәlәr. (Bir az sakit olub) Aha, qoçaq Novruz
deyәsәn tutacaq. Aha, Әziz dә haqladı. Zalım oğlunun
atının qabağından bir kәs qurtara bilmәz....
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Hey, he.... Yox, biri deyәsәn qaçıb әldәn çıxdı. Amma
Qazançıdan bir-iki ermәni görsәndi.... Әdә, qorxuram uşaqları vuralar.
Çox
uzaqdan tüfәng
atılır.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Yox, biri qaçdı. Odu,
özünü soxdu Qazançının bağlarına....
Q a r
aş. Aha, deyәsәn birini tutdular.
Q a s
ı m ә l i.
Tutublar. Yәqin
ki, yaralanıbdı; yoxsa bu da qaça bilәrdi.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Amma qorxuram öldürәlәr. Yaxşı olardı diri gәtirәydilәr; danışdırandan sonra
öldürәydik.
Әdә, İmran, tez atıl
atın üstә,
çaparaqla. Deginәn әgәr ermәnidirsә, diri gәtirsinlәr.
İmran
tüfәngi
götürüb yox olur, bir qәdәr baxırlar.
Q a s
ı m ә l i.
Deyәsәn gәlirlәr.
Q a r a
ş. Gәlirlәr. Hәr kәsdisә, tutub gәtirirlәr.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Gәlirlәr (gәlib oturur qabaqkı yerindә).
Q a s
ı m ә l
i. Gәtirsinlәr görәk kimdi....
Q a r a
ş. Hamısı piyada gәlir....
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Qaraş, bunlar hәr kәsdisә, nabәlәd adama oxşuyurlar. Bunlar ya gәrәk Saybalıdan gәlәlәr, ya da Çeşmәbasardan. O yerlәrә dә ki, ermәni indi öz ayağı ilә gedib çıxmaz. (Bir qәdәr sakit baxırlar).
Q a r a
ş (çölә baxa-baxa). Budu, Әziz çaparaq gәlir; görәk nә xәbәr gәtirir....
Ә z i
z (sevincәk cәld atdan tullanıb,
üzünü yüzbaşıya tutur). İkisi dә Qazançı ermәnilәri imiş. Amma birinin әcәli tamam deyilmiş. Zalım oğlu
dovşan kimi qaçdı, özünü soxdu
Qazançının bağlarına; amma yoldaşını
tutduq.... Budu, uşaqlar gәtirirlәr. Yüzbaşı, vallah,
bunu da tuta bilmәyәcәkdik, çünki mәnzil çox uzaqdı. Bu
çünki axsaqdı, qaça bilmәdi.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Biz elә xәyal elәdik ki, güllә dәyib.
Ә z i
z. Yox, güllә
dәymәyib, anadan doğma axsaqdı.
(Atını çәkib bağlayır budaqların birinә). Budu, gәldilәr....
N o v r u
z vә İ
m r a n bir axsaq ermәnini qabaqlarına salıb, gәtirirlәr yüzbaşının
qabağına. Qalan yoldaşlar atları yerbәyer elәyirlәr. Ermәni, yәni k a m
a n ç a ç ı B a x
ş ı, sağ әlindә örtük içindә kamança,
yüzbaşıya ikiqat baş әyib, qorxa-qorxa sağına-soluna
baxır.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (yoldaşlara). Amma balam, deyәsәn ovunuz bir ov deyilmiş. (Baxşıya)
Adә, ermәni, sәn hansı kәtdisәn?
B a x
ş ı (titrәyә-titrәyә). Ağa, mәn qazançılı
Baxşıyam. (O tәrәfә-bu tәrәfә baxır).
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Yoldaşın kim idi? Haradan gәlirdiniz?
B a x
ş ı. Ay ağa, yoldaşım qazançılı tar
çalan Qriqor idi. Çeşmәbasardan gәlirdik; Zülfüqarbәyin oğlunun toyunda
çalırdıq.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Çox әcәb, çox әcәb. Siz gedin müsәlmanların toyunda plov yeyin,
axmaq müsәlmanların
pullarını doldurun cibinizә, Qazançı ermәnilәri dә gecә xәlvәtcә tökülsünlәr müsәlman kәndlәrini yandırsınlar. A balam, bәsdi, hәya elәyin! Balam, bu iki cüt bir tәk qorxaq ermәnilәr, bilmirәm, vallah, bizdәn nә istәyirlәr? Dünәn Qazançı ermәnilәri bizim Sarvanlardan dörd nәfәr elә bir igid oğlanlar öldürüblәr ki, dörd yüz sәnin kim çolaq ermәni öldürsәk, genә әvәzi çıxmaz....
B a x
ş ı (titrәyir). Ağa, din haqqı xәbәrim yoxdu. Allah (әllәrini göyә qalxızır) bais mәrdimazarın evini
yıxsın! (ağlayır).
Q a r a
ş. Hә,
ağlarsan, ağlarsan! Bәs niyә
ağlamırsan?! İndi ağlarsan. Bilirsәn ki, bu saat başını
qoyun başı kimi kәsәcәyik. İndi, bax, qorxundan yoluq
cücәyә oxşuyursan. Amma, vallah,
fürsәt
tapsan, sәn dә haman müsәlman qanına yeriklәyәn ermәnilәrin birisәn.
B a x
ş ı (titrәyir). Nә
deyim, a qardaş.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Adә, ermәni, Vartan indi hardadı? Bilirsәn hansı Vartanı deyirәm? O ki, bizim Şirzadı
apardı, öldürdü, o namәrdi deyirәm; bilirsәn hardadı? Yәni bilsәn dә, doğrusunu ki, demәyәcәksәn.
B a x
ş ı (titrәyir). Vallah, bilmirәm.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Eybi yoxdu. İndi o şişlәri qızardıb sәni dağlayanda deyәrsәn doğrusunu....
Zeynәb arvad mәrәkә ilә ağlaya-ağlaya özünü
salır ortalığa vә Baxşının üstә hücum çәkib, onun üz-gözünü
başlayır cırmaqlamağa.
Z e y n ә b. Budu Qazançı ermәnisi? Sәnsәn? Sәnsәn? Bu saat sәni mәn tikә-parça elәyәcәyәm? Öz әlimnәn sәni doğrayacağam, qiymә-qiymә elәyәcәyәm! Hanı mәnim oğlum?! Hanı mәnim pәhlivan Şiralı oğlum?! Niyә onu öldürdünüz?
Bax, bax! (Cırmaqlayır vә sonra qaçıb Qaraşın
belindәn qәmәni çәkib, qalxızır Baxşının
üstә). Vurum?
Vurum? Vurum?
(Bu halәtdә dayanıb durur).
Baxşı
yanını yerә vurub, sağ әlindәki
kamançanı gizlәdib, sol әlini
tutub qәmәnin qabağına.
Q ә h r ә m a n y ü z b a ş ı (Zeynәbә). A rәhmәtliyin qızı, sәn dә burada bizi mәәttәl elәmә! Arvadsan, get arvadlığına! (Cәld gәlib istәyir qәmәni Zeynәbdәn alsın, bu da vermir vә dartınıb çәkilir kәnara. Yüzbaşı öz
qәmәsini çәkib, qalxızır
Baxşının üstә vә üzünü tutur Zeynәbә).... Qәmәni elә işlәtmәzlәr, bax belә işlәdәrlәr!
Z e y n ә b
cәld gәlir durur yüzbaşı ilә B a x ş ı n ı n arasında. Q a r a ş yavuq gәlib, Zeynәbi itәlәyir. Әziz gәlib tәpiyi ilә arvadın dalından vurub
yıxır yerә vә qeyri
yoldaşlar arvadı çәkib salırlar kәnara. O da ağlaya-ağlaya
uzaqlaşır. Bu arada Baxşı kamançanı uzadır
N o v r u z a tәrәf.
B a x
ş ı. Novruz ğardaş, sәni and verirәm bizi yaradan allaha. Mәn ölәndәn sonra bu kamançanı bir kәsә vermә. Ara sakit olandan sonra, zәhmәt çәkib bizim Muğuş balanı tapasan,
bu kamançanı verәsәn
Muğuş balama. Ğurban sәnә, Novruz, Qazançıda
kamançaçı Baxşı oğlu Muğuşa verәsәn.
Qaraş acıqlı gedib, cәld kamançanı dartır vә yuxarı qalxızıb, istәyir çırpsın yerә. Baxşı iki әllәrini yuxarı qalxızıb yalvarır.
B a x
ş ı. Ğurban sәnә,
ğardaş, bir azca dayan, mәn ölәndәn sonra kamançanı sındır
ki, gözüm görmәsin.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Buna bax, sәn allah, bu ermәninin damağına bax; bir tikә ağac
qırığını istәmәyinә bax!
Ә z i
z. Amma, Qәhrәman yüzbaşı, indi ki,
söz düşdü, qoy deyim. Sәn ermәnini qınama. Bu zalım oğlu,
bilirsәn,
kamançanı necә çalır? Keçәn il Әbdülәligilin toyunda.... (Baxşıya). Әdә, orda çalan sәn deyildin?
B a x
ş ı. Hә,
ğardaş, mәn idim....
Ә z i
z. And olsun allaha, dad-bidad elәyirdi.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (Әzizә). Doğrudan?
Ә z i
z. And olsun sәnin
başına, necә ki, deyirәm,
elәdi.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (Kamançanı
götürür әlinә
başlayır örtüyünü açmağa). Doğrudan,
görәk bu necә şeydi. (Örtüyü
çıxardır, atır yerә, başlayır kamançanın o tәrәfinә-bu tәrәfinә baxmağa. Yoldaşlardan da bir
parası gәlib
baxırlar). Hey, ermәni, bu nә
bir şeydi ki, bu qәdәr istәyirsәn?...
Baxşı
әllәrini göyә qalxızıb, yalvaran halәtdә qalır.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (kamançanı uzadır
Baxşıya). A balam, yazıqsan, barı bir dәfә dә çal.
Baxşı
cәld durur
ayağa, kamançanı alır, çәkilib oturur dizi üstә, cibindәn tikirtkә çıxarıb kәmanәni çәkir tikirtkәyә, qırılmış simlәrin birini tez düyünlәyir, simlәri yoxlayır, köklәyir, üzünü
Qazançı kәndinә tәrәf tutub, ah çәkir vә ermәnicә deyir: "Ax sireli Muğuş
bala". Sonra bir-bir adamların üzünә baxıb, başlayır
çox hәvәslә Rast havasını çalmağa. Rastdan
Şikәsteyi-farsa
keçәndә Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı
gözü ermәnidә vә qulağı kamançada,
durduğu yerdә
yavaşca oturur vә Baxşı çaldıqca qәmәni yavaş-yavaş, guya özündәn bixәbәr, soxur belindәki qınına vә qulaq asmaqda olur. Adamlar
hamısı sükutdadır. Baxşı
çalmağını tamam elәyib, qorxan vә müntәzir halәtdә baxır Yüzbaşının
üzünә.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. A balam, ermәni, bir de görüm bizdәn nә istәyirsiniz? (Baxşı tәәccüblü baxır vә bir söz demir. Qәhrәman yüzbaşı acıqlı vә bir az ucadan). Sәnnәn söz soruşuram ey, niyә dinmirsәn? Kar deyilsәn ki! Bir de görüm, bizdәn niyә әl götürmürsünüz?
B a x
ş ı (qorxa-qorxa). Ay ağa, allah haqqı, mәn heç nә elәmәmişәm.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (acıqlı vә ucadan). Hә, elәmәmisәn! Vallahı, dünyada nә qәdәr canım sağdı, hansı
biriniz әlimә keçsәniz, tikә-tikә doğrayacağam! Sizin gәrәk toxumunuzu yer üzündәn kәsәm!
B a x
ş ı. Ay ağa, axı mәn nә elәmişәm?
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (acıqlı üzünü yoldaşlarına
tutub, bir az alçaqdan. Allahu әkbәr!) Dәli şeytan deyir (qәmәsini qınından çәkir, qalxır ayağa vә üzünü
yoldaşlarına tutub deyir). Yәni siz elә güman elәyirsiniz ki, mәn bu çolaq ermәnini öldürmәknәn hirsim soyuyacaq? Soyumayacaq! (Bir qәdәr ermәniyә tәrәf baxır, dinmir). Hәlә buna bax, sәn allah! Dünyada bir haramzadalıq
qalmadı ki, öyrәnmәmiş
olsunlar. Şeytana papaq tikirlәr. Bu çolaq da kәmәnçәni bağrına basıb, gör nә әmәllәrdәn çıxır. Haramzada elә çalır ki, keçәn günlәri gәtirir qoyur adamın qabağına. Allahü
әkbәr! (Qaraşa). Qaraş, bir papiros yandır.
Qaraş papiros çıxardıb
yandırır, verir yüzbaşıya. Bu heyndә B a x
ş ı kamançanı köklәyir vә
başlayır Segah-zabil havasını çalmağa. Bir
qәdәr qulaq asandan sonra. Q ә h r ә m a n y ü z b a ş ı durduğu yerdә yenә
yavaşca oturur vә Baxşı çaldıqca
yüzbaşı yavaş-yavaş, guya özündәn
bixәbәr, qәmәni soxur belindәki qınına
vә huş-guş ilә qulaq asmaqdadır. Adamlar
hamısı sukutdadır.
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı (Qaraşa). Qaraş, sәn
ölәsәn biçarә Heydәr gәlib durub
gözümün qabağında. Ax, vay!... (Yüzbaşı bu sözlәri
deyәndә Baxşı çox alçaqdan çalır.
Adamların çoxu da ah çәkir. Yenә Baxşı
şövq ilә çalmaqdadır. Yüzbaşı
gözü Baxşıda gahdan bir dillәnir), Bax, belә!
... elәcә! ... әcәb! ... afәrin! ...
elәcә! ...
elәcә! ... (vә axırda yüzbaşı
birdәn durur ayağa, qәmәsini qınından
çıxardır vә acıqlı, ucadan Baxşıya
deyir). Adә, ermәni, tez kәmәnçәni
yığışdır, itil get burdan! Yoxsa atanın goru
haqqı, bu yoldaşlarımın başına and olsun, bu
qәmәynәn bu saat sәni dә
öldürәrәm, özümü dә
öldürәrәm! (Çığırır).
Çıx get!
B a x ş ı (qorxa-qorxa) Ay ağa, hara gedim?
Q ә h r ә m a n y ü z b a ş ı
(çığırır). Cәhәnnәmә get!
Evinә!
Baxşı qorxa-qorxa baxır adamların
üzünә kamançanı vә
örtüyünü götürür, tez çıxır
gedir. Hamı sakit, öz fikirli halәtindә qalır.
Qәhrәman yüzbaşı haman durduğu yerindә
durub, dinmәz-söylәmәz baxır Baxşı
gedәn tәrәfә. Bir qәdәr dә baxandan
sonra qәmәsini tullayır yerә vә guya
öz-özünә deyir:
Q ә h r ә m a n
y ü z b a ş ı. Eh, namәrd dünya!...
Yanvar, 1920.
Şuşa qalasında.