ATLAR DAYANDI
Şәhәr dağın
tәpәsindә qurulubdur. Evdә oturanda hәr yana
göz gәzdirib görürsәn ki, dağ, daş,
dәrәlәr vә çaylar--hamısı sәndәn
aşağıdadır.
Dağların hәrәsi bir rәng
çalır; çünki bunların elәsi var ki,
meşәlәrlә örtülübdür. Amma
dağların әksәri lütdürlәr vә bu
lütlüyün hüsnü meşәli dağlardan da
artıqdır; bunun sәbәbi budur ki, dağların
hәrәsi,--xah uzaqdan baxanda, xah yavıqdan
baxanda,--növ-növ rәng çalır.
Әlәlxüsus gün dağlara düşәndә,
günün şәfәqi dağların gah bu
tәrәfini şölәlәndirib o tәrәfinә
qara kölgә salır, gah da әksinә.
Axşam vaxtları Xansaray şәhәrinin
mәğrib tәrәfi behiştin bir guşәsini yada
salır. Yevropanın Şveytsariyasını görәnlәr,
buranı Şveytsariyaya oxşadırlar. Türkiyәnin
Qәmәr göy yaylağını görәnlәr,
buranı oraya oxşadırlar. Üfa şәhәrinin Cin
yaylaqlarını görәnlәr Xansarayın zöhr [1]
vaxtı mәğrib tәrәf mәnzәrәsini
oraya oxşadırlar. Mәn dә Qafqaz yolunun landşaft
görünüşlәrini görәn bir allah
bәndәsi bunu cürәtlә deyirәm ki, Xansaray
şәhәrinin şam vaxtı mәğrif
tәrәf seyrәngahı o qәdәr ki, insana ürәk
şadlığı verir,--az bir qeyri yerlәrdә bu
sәadәt әlә düşә bilәr.
[1] Günorta.
Yay zamanı, günortadan iki-üç saat
keçәndәn sonra gün batan sәmtindә
açılmış "Çanaqqala"
çayxanasının sağ vә sol tәrәfi seyr
edәn cavanlarla dolmağa başlayır. Bir az bundan aşağı
şose yolunun әtrafı camaatla dolu olur. Bunlar yol ilә
ötüb gedәn arabalara, atlılara, fayton vә
avtomobillәrә tamaşa edirlәr.
Şose yolunun dolayları әn uzaqdan
görsәnir. Budur,
dağın dalından bir fayton gәlir. Ancaq on dәqiqәdәn sonra haman fayton yavıqlaşıb
bizim qabağımızdan keçәcәk.
Budur,
uzaqdan bir avtomobil görsәnir; gah dolayın döngәlәrindә gizlәnib yox olur, gah döngәdәn çıxıb
yavıqlaşır.
Odur,
atlılar dәstә-dәstә, ya tәk-tәk uzaqdan görsәnirlәr. Bir qeyrilәri dә şәhәrdәn çıxıb aşağı tәrәfә çapırlar; bunlar hamısı
cövlan edirlәr.
Amma
axşam vaxtları Xansaray şәhәrinin girәcәyindә, "Çanaqqala"
çayxanasının qabağında, görkәmli vә tamaşa etmәli bir şey varsa, o da
aşağıdan--yuxarı şәhәrә varid olan avtomobillәrin, faytonların vә yaxud atlıların
tamaşasıdır.
Bax, bir
avtomobil gәlir.
Görәk bu
qabağımızdan necә baş yuxarı qalxacaq. Buğ vә maşın icad edәnin anası ölsün! Bir
dәqiqәdә fırıldadı vә pufladı, qalxdı getdi....
Budur,
aşağıdan bir neçә atlı çapa-çapa gәlir. Gәrәk bunların atları necә çapacaq vә görәk yorulub duranı olacaq, ya
xeyr, çapıb keçәcәklәr.
Axşam
vaxtları şәhәrin
"Çanaqqala" adlanan sәmtindә yolun әtrafı, sağ vә sol tәrәfi әhali ilә dolu olur. Kişilәr, övrәtlәr, uşaqlar. Vә әlәlxüsus övrәtlәr: çarşaflı övrәtlәr, çardaqlı övrәtlәr, üzüörtülü övrәtlәr, üzüaçıq övrәtlәr.... Cahıllar, ortabab, balaca
qızlar, mәktәb qızları vә mәktәb oğlanları qarışqa kimi qaynaşırlar.
Buraya cәm
olmaqdan mәqsәd--aşağıdan
başyuxarı gәlәn
atlılar, fayton vә avtomobillәrә tamaşa etmәkdir.
Budur,
aşağıdan üçüncü dolayıdan
başyuxarı iki atlı çapışır. Görәk bunların hansı
qabaqlayacaq? Aha! Ya allah, ya allah!...
Hı, ay qoçaq kәhәr at, hı!... Maşallah,
maşallah!... Әdә, qoyma!...
Aha! Yox, balam, qara at kәhәr atı qabaqladı.
Urra! Urra! Hay-küy, qışqırıq,
üşkürük, qırrrr....
Budur, iki fayton gәlir; ikisi dә
zınqırovlu. Bunlar axırıncı dolayını
qalxandan sonra atlarını qunutladılar vә o
qәdәr yazıq heyvanların sağrısına çırpdılar
ki, atlar dördayaq çapıb aradan çıxdılar
vә çanlarını qurtardılar; yoxsa әhyana,
әgәr bunların biri dayanıb dursaydı, daha
oğul-uşağın vә nәinki tәk bircә
oğul-uşağın, bәlkә yekә
kişilәrin vә hәtta arvad-uşağın, şuşalıların
qabağında, onların fışqırıq vә
üşkürәklәrinin vә
"ğır-ğır"larının qabağında
neçә batman tәr axıdacaq idilәr.
Doktor Qәbzibәylә birlikdә, Xansaray
yaylaqlarında mәn dә çox vaxtlar
keçirmişәm. Bir neçә il bundan qabaq hәtta
onunla İlmatan dağlarına da getdik vә oralarda doktorla
qәribә yerlәr gәzdik, qәribә sulara,
növ-növ mәdәn sularına rast gәldik.
Amma çox vaxtlar Xansaray şәhәrinin
özündә qalmışıq vә qaldıqda da
hәmişә qәsdәn qonşu olmuşuq vә bu
qonşuluqdan mәn ki, hәmişә mәmnun
olmuşam; doktor da, zәnn edirәm, narazı
qalmamış olsun gәrәk.
Әvvәlәn, doktor özü çox
gözәl müsahibdir. Çalan, cağıran,
oynayıb-gülәn, qonaq sevәn vә dostluqda xeyli
sәdaqәtli. İkinci dә budur ki, doktorluqda özü
mahir bir hәkimdir vә evimizin içindә nә
qәdәr ki, azarlı ittifaq düşübdür.
Qәbzibәyin dövlәtindәn, hәkimә
vә dәrmana xәrcimiz çıxmayıbdır
vә azar da dәf olub gedibdir.
Vә lakin axır vaxtlarda, demәk olar ki,
Qәbzibәyin mәişәtindә bir böyük
dәyişiklik üz verdi. Onu istәyirәm deyәm ki,
bir neçә ildir ki, hәkim daha yay zamanı Xansaraya gәlmir.
Bir neçә ildir ki, aşağıda, aranda, yay zamanı
çox isti olan "Qaraqırt"
qәsәbәsindә qalıb oranın isti havasına
vә mığmığ milçәyinә tab
gәtirә-gәtirә Xansaray kimi gözәl bir
yaylağa getmәk istәmir.
Bir neçә dәfәdir Xansaraya
köçüb gedәndәn sonra mәn
Qәbzibәyә xüsusi tәkliflәr
göndәrmişәm, bir neçә dәfә görüşüb
әhvalpürsan olmuşam, tәkid elәmişәm,
yalvarıb yaxarmışam vә hәr dәfә ondan
qәti narazılıq cavabını almışam.
Tәәccüb burasındadır ki,
hәlә Xansarayda doktor Qәbzibәyin öz mәxsusi
evi dә var. Burada onun qohum әqrәbası var. Hәr
yay fәsli,--ki doktor burada olur,--onun yanına gәlәn
azarlılardan onun yaylaq xәrci artıqlığınca
hasil olur. Demәk, burada bir qәnaәt söhbәti
dә ola bilmәz. Hәlә demәk olar ki, yay
zamanı aranda, Qaraqırt qәsәbәsindә
hәkimin bazarı o qәdәr dә işlәmir;
sәbәb budur ki, bütün camaat,--ki çoxları
maldardır,--baş alıb yaylaqlara köçüb gedirlәr.
Demәk, aşağıda qalmaqla hәkim
Qәbzibәy özünü bütün işsizliyә
dә düçar qılırdı.
* *
* * *
Bir neçә il bu minvalla keçdi. Doktor
Qәbzibәy yay zamanı Xansaray yaylağına
gәlmәmәkdә elә bir inad göstәrdi ki,
hәtta onun öz yavıq qohum-әqrәbası da bu
işә mәәttәl qalmışdılar.
Keçәn yay fәslinin qabağı
mәnim yolum Xansaraya düşәn zaman, bir gecә
Qaraqırt qәsәbәsindә hәkim
Qәbzibәygildә qaldım vә hәkim Qәbzibәyә
qonaq oldum.
Bu gecә burada mәnim üçün
xoş keçdi vә buna da iki şey sәbәb oldu.
Biri bu idi ki, hәkim bu gecә mәnә ehtiram qoymaq
babәtindәn, -- necә ki, dәbdir,--beş on
nәfәr öz dost vә aşnalarından qonaq çağırdı.
Bunların içindә öz yeznәsi Aslan bәy,
mәşhur tarzәn dә var idi. Hәkim özü
yaxşıca avazla oxuyurdu. Qardaşı Rza bәy
kamança çalırdı. Belәliklә, şam yeyib
qurtarınca bir dә saata baxdıq ki, az qalır sübh
işıqlana.
Amma, qeyrilәrini demirәm, hәr bir
şeydәn әfzәl burada mәnә ruhani bir
lәzzәt verәn hәkim Qәbzibәyin bu
mәclisin şirin yerindә bizim xahişimizә görә
Xansaraya getmәmәyinin sәbәbini nağıl
elәmәyi oldu.
Vaqeәn hәr bir şey öz qaydası
ilә: yaxşıca yeyib içmәk, çolpaplov,
yanında hәr bir xuruşu, yaxşıca Qarakәnd
şәrabı, Qarakәndin birinciliyi qazanmış ağ
konyakı, meyvәcәt, bunlardan sonra musiqi vә
xanәndәnin ruhu şadlıq gәtirәn vә
nisanı göylәrә qalxızan nәğmәlәri.
Vә lakin bunlar hamısı öz yerindә
hәrçәnd bu nemәti dә hәr dәfә
vә hәr gecә vә hәr yerdә tapmaq olmaz, amma
genә tapmaq olar, hәrdәn bir dә olmuş-olsa tapmaq
olar. Amma, doğrusu, hәkim Qәbzibәyin Xansaraya
getmәyi tövbә elәmәyin rәvayәtini bir
dә tapmaq olmaz; xüsusәn ki, bu rәvayәt
hәkimin öz dilindәn eşidilmiş ola.
Әvvәl mәn, sonra qonaqlar mәclisin
şirin yerindә bәnd olduq:
“Hәkim, mәn ölüm, doğrusunu de
görüm sәbәb nә oldu ki, bu bir neçә
ilin müddәtilә bir dәfә dә Xansaray
yaylağına getmәyib bu qoxumuş vә
mirçәkli aranda qalırsan?”
Әvvәl hәkim söylәmәk
istәmirdi; amma olmadı. O qәdәr ki, mәn
yalvardım vә qonaqlar yalvardılar, yavaş-yavaş
yumşaldı vә qavalı yerә qoyub özünә
yarım stәkan konyak vә qonaqlara dolu stәkan
şәrab töküb başladı. Hәkim
Qәbzibәyin rәvayәti:
“Siz hamınız bilirsiniz vә
görürsünüz ki, mәn atı çox
xoşlayanam; amma minik atından da artıq qoşqu
atını mәn xeyli dost tuturam. Demәk, atı yәhәrin
altında yox, qoşquda görmәyi dәxi dә
artıq xoşlayıram. İndi, bax, bu saat mәnim, doğrudur,
bir dәnә yaxşı minik atım var ki, onu
çoxları arzu edәrdi hәr gün minib seyrә
çıxsın, amma mәn onu hәftәlәr vә
bәlkә aylarla unuduram. Çünki meylimi
hәmişә qoşquya verirәm: tәkәrli
arabaya, faytona, şarabana minmәk istәyirәm, hәtta
avtomobili dә yox, bir atlı, ya iki atlı faytonu dost tuturam
vә bu yolda hәmişә artıq xәrclәr
qoyuram. Artıq qazancımı yaxşı qoşqu ata
verirәm vә hәmişә dә qiymәtli xam
atı alıram ki, onu qoşquya öyrәdim. Vә bu yolda
ustalaşmışam da. Atların xasiyyәtini gözüm
elә alıbdır ki, heç bir bәdxasiyyәt at
fikrimә gәtirә bilmәrәm ki, onu
iki-üç günün içindә öyrәdib
faytona qoşa bilmәyim.”
Mәnim fayton atlarım hәmişә
tәrifli olublar; sәbәb budur ki, mәn onlara
hәmişә həqq-səy qoyuram. Atbazlığa
hәvәsim o dәrәcәdәdir ki, mәn
hәkimliyә, bir bәrk azarlının
üstünә çağırılanda da atın
tumarını gәrәk yarımçıq qoymayam.
Vә siz hamınız eşitmisiniz ki,
mәnim atlarımın xamut-şileyi hәmişә Nijni
şәhәrindәn xüsusi sifarişlә
gәlәr. Vә dünyada mәnim zövqü
sәfam oradadır ki, qoşa qәmәr atlarımı
qoşam şarabanıma, çıxam tәkcә oturam
vә qnutu alam әlimә, atlarımın
oynaqlaşmağına, gah mәnim işarәmlә
yeyinlәtmәklәrinә, gah mәnim
işarәmlә yavaş getmәklәrinә, lazım
olanda çapmaqlarına vә öz vaxtında
durmaqlarına hәzz aparam. Bu mәşğәlәnin
mәnim uçün böyük lәzzәti var.
Bәli, ağama әrz olsun ki, haman il ki, o
vәdәdәn mәn Xansaray şәhәrinә
getmәyi tәrgitmişәm, haman ilin yaz fәslinin
әvaxirindә elә yadımdadır ki, may ayının
axırı idi. Hәmişәki kimi genә
başladıq ev-eşiyi yerbәyer etmәyә vә
Xansaraya köçmәyә hazırlaşmağa.
Bәradәrim Cәmillә mәslәhәti bu
yerә qoyduq ki, qabaqca o getsin, Xansarayındakı evimizi
yığışdırsın, hazır elәsin vә
sonra mәn dә uşaqları qoyum öz faytonumuza,
aparım; hәmi ziyarәt, hәmi ticarәt, hәmi
Qaraqırt vәtәnimizin yay zamanı hәmişәki
isti vә mozalanından da üç aylığa
özümü vә uşaqları xilas edim, hәm dә
mәnim üçün bir bәhanә olsun ki, qoşa
qәmәr atlarımın "vojlarını" alım
әlimә vә buradan Xansaraya kimi dörd saat yolu sevgili
vә gözәl heyvanlarımla müsahib olum. Gah
vojları azcana tәrpәdim, onlar qulaqlarını
şişlәyib qaçmaq istәsinlәr, gah
"şşşşş" deyim, onlar dursunlar. Gah
vojları bir az çәkim, heyvanlar dayansınlar vә
dayananda da gözlәrinin yanı ilә mәnә
baxsınlar vә müntәzir olsunlar ki, nә vaxt
genә onları sürәcәyәm. Gah yavaşca
"muç" elәyim, genә
götürülsünlәr vә sol voju
çәkәndә sola çönsünlәr ki,
sağdan gәlәn arabaya yol verim vә gah da sağ voju
çәkim, sağ tәrәfә
çәkilsinlәr ki, uzaqdan gәlәn avtomobili sol
tәrәfә ötürüm.
Xülasә, bir gün oldu ki, bacım Tutunu,
onun sәkkiz yaşındakı oğlunu da qoydum faytona,
kuçerimiz Әsәdi mindirdim kozluya vә özüm
dә mindim. Qaraqırtdan günortadan iki saat sonra
çıxdıq vә şenlikdәn bir qәdәr
uzaqlaşandan sonra mәn özüm dә qalxdım mindim
Әsәdin yanına vә qnutu onun әlindәn
alıb, başladım yol uzunu atlarla mazaxlaşmağa.
Vә o qәdәr mәnim üçün hәmin
müsafirәt xoş gәldi ki, öz könlümdә
әrәblәrә yazığım gәldi ki,
binәvaların yol getmәk şәraiti gör nә
dәrәcәdә ağır imiş vә
bәlkә indi dә ağırdı ki, bir vaxt onlar
deyirmişlәr: "Әssәfәri hissәtün minәssәqәr
[2]".
[2] Sәfәr
cәhәnnәmin bir hissәsidir.
Gün daha mәğrib tәrәfә
xeyli alçaqlanmışdı ki, başladıq
Xansarayının dolaylarına başyuxarı qalxmağa
vә köhnә qәbristana çatıb,
axırıncı döngәni dönәn kimi Xansaray
şәhәrinin gözәl görünüşü
qabağımıza açıldı vә dolayı
yolların sağ vә sol tәrәflәri
qarışqa kimi camaatla dolu görsәnirdi. Gördüm
ki, camaat axşam vaxtı seyrәngaha çıxıb, yol
ilә başı yuxarı qalxanlara tamaşa edirlәr.
Bilmirәm niyә ürәyim
qırtıldadı.
Mәn qәzavü-qәdәrә o
qәdәr dә inanan deyilәm vә
gәlәcәkdәn dә xәbәr
verәnlәri yalançı adam hesab edirәm.
Bәxtә, taleә" "sәbrә", xoş
saata vә bunun kimi xariqüladә
söhbәtlәrә hәmişә şәkk
elәmişәm. Amma bilmirәm ki, niyә mәn burada
Xansarayı şәhәrini vә oraya cәm olan
әhalini uzaqdan görәndә ürәyim qırtıldadı?
Bunu lazımdır demәk ki,
mәn,--necә ki, әrz elәdim,--bir
tәrәfdәn xansaraylıyam vә
hәrçәnd dә orada anadan olmuşam (atam da vә
anam da ölmәyibdir), ancaq ömrümün çoxu orada
keçibdir. Vә çün Xansaray camaatına mәn
indi hәkimliyimdә hәmişә ixlasla qulluq da
elәmişәm, onunçun da onlar da mәnә
hәmişә ehtiram göstәriblәr vә amma
bununla bәrabәr, bilmirәm, niyә dolayıdan
dönәndә ürәyim qırtıldadı.
Bәli, ağama әrz olsun ki,
aşağı dolayıları qalxdıq vә
şәhәr bir az yavıqlaşdı vә bir avtomobil
daldan bizә çatıb vә bizi addadı vә gurultu
ilә keçdi vә bir dәqiqәnin içindә
qalxdı girdi şәhәrә vә gözdәn
itdi. Amma mәn burada gördüm ki, oğul-uşaq
düşdü avtomobilin dalına vә başladı onun
dalıyca qaçmağa.
Çanaqqala çayxanasının
qabağında Quçur Әsәd vojları
әlimdәn aldı vә mәn yendim faytonun
içinә. Amma mәn genә dә Әsәdә dedim
ki, deyәsәn atlar bir az yorulublar: çünki sol
tәrәfdә qoşduğumuz at bir az xam idi vә
yorğun nәzәrә gәlirdi.
Әsәd burada istәdi faytonu
yeyinlәtsin vә sol ata bir qnut da vurdu. Qnut ata
dәyәn kimi birdәn heyvanlar başladılar
dördayaq çapmağa. Bu әhval mәnim xoşuma gәlmәdi:
o sәbәbә ki, yolun sağ vә sol
tәrәfinә düzülәn Xansaray camaatı
mәni tanıyırlar vә elә güman edә
bilәrdilәr ki, hәkim Qәbzibәy
tәşәxxüs satır vә özünü
vә fayton vә atlarını xalqa göstәrmәk
istәyir. Bu heyndә dә küçә
uşaqları "Ura" çәkib, bizim faytonumuzun
dalına düşdülәr. Vә mәn bildim ki, bunlar
istәyirlәr faytonun dalına minәlәr. Hәtta
bir neçәsi dә sağdan vә soldan yanaşıb
istәdilәr ayaq yerinә qalxalar, hәlә bir-ikisi
qalxdı da. Amma hәr bir bәdbәxtlik ki, yer
üzündә baş verә bilәr, onların әn
böyüyü mәnim üçün o oldu ki,
bәdbәxt qәmәr atların belәcә
şirin-şirin çapdığı yerdә xırp
dayandılar.
Bu, әlbәttә elә bir
әhәmiyyәtli iş deyil ki, bundan ya böyük
bәdbәxtlik, ya böyük xoşbәxtlik üz
verә bilә: atdır, dayanar da, sonra genә gedәr
dә. Amma atlarımın hәmin dayanmağı ona
sәbәb oldu ki, bu dörd ilin müddәtindә
mәn daha vәtәnim hesab olunan Xansaray yaylağına
keçmәyә hәsrәt qaldım vә indi bu saat
genә o әqidәdәyәm ki, daha yer
üzündә mәnim üçün Xansaray
şәhәri yoxdur.
Ağama әrz olsun ki, atlar dayanan kimi
sağdan vә soldan camaat bir hay-küy başladı ki,
mәn lapca mәәttәl qaldım. Biri
üşkürәk atır, biri qah-qah
çәkә-çәkә atları lağ
elәyir. Hәr bir şeydәn yamanı bu idi ki,
buradakı adamların hamısı axı mәni
tanıyır! Hәlә uzaqdan bunu da eşidirdim ki,
saqqallı kişilәrin bir para insaflıları
uşaqları başladılar haylayıb
mәzәmmәt elәmәyә ki, bu bizim
hәkimimiz Qәbzibәydir, eyibdir bu cәnaba bu növ
tәrk-әdәblik elәmәk.
Mәn lap pis günә qaldım.
Bilmәdim kimә acığım tutsun vә kimin
üstünә hirslәnim. Әgәr heyvanları
günahkar tutum--bunlar nә elәsinlәr? Bunların
adı elә o sәbәbә heyvandır ki, mәn kimi
onlara mәhәbbәt göstәrәn bir xozeyini bu
hala salırlar. Әgәr uşaqlara hirslәnim,
uşağın da vәzifәsi elә budur ki, yola
çıxıb, ötüb keçәnә tamaşa
elәsinlәr vә faytonların dalınca qaçıb
dayanan atlara lağ elәsinlәr. O ki, saqqallı kişilәrdir,
daha burada mәn nә deyim vә nә danışım?
O hala ki, mәn düşmüşәm, әgәr
burada bir fotoqraf olub bu halın әksini götürәydi,
mәnim burada xәcil vә mәzlum halәtdә
başaşağı xәcalәtdәn qan-tәr
içindә olduğumu çәkәydi,
Әsәdin qnutla yorulduqca atların
baş-gözünә çırpmağını
çәkәydi, uşaqların bizim
üstümüzә hay-küyünü
çәkәydi vә bunlardan sonra bizim üstümüzә
saqqallı kişilәrin vә hәtta
çarşaflı arvadların gülüşmәsini
kağıza götürәydi, o vәdә bizim
vәhşi vәtәnimizin belә bir fotoqrafı
rәvayәtinә ölkәşünaslar artıq
qiymәt verәrdilәr.
İndi mәni orada tanıyanların
uşaqlara "әdә, haramzadalar, bu bizim
hәkimdir" demәklәrini yadıma salanda bu saat bu
mәclisdә dә az qalıram utanıb yerә
girәm.
Bir on beş dәqiqә orada avara vә
sәrkәrdan dayanandan sonra Әsәd yapışıb
atların cilovundan çәkә-çәkә ehmalca
aparıb. Sonra mәn vә uşaqlar piyadaca faytonun
dalıyca getmişik haman camaatın içinә!
Burası yamandır ey!...