BӘLKӘ DӘ QAYTARDILAR
Yay fәslini iki dәfә mәn Bakıda
keçirmişәm. Mәlum ki, istidәn yayda evdә
oturmaq olmur, hamı tökülür bulvara. Mәn dә
qeyri yaranmışlar kimi hәr gün bulvara
çıxmışam; çünki dәryanın
sәrin yerindәn savayı Bakının istisindәn qeyri
bir nicat yoxdur.
Vә hәr gün bir vaxt bulvara
gәlәndә gözüm o üzdә-bu üzdә
olub ki, dost-aşnaya rast gәlib onlarla vaxt keçirim.
Çox axşamlar qadınların vücudu ilә nә
gәzmәyә macal vә nә
әylәnmәyә yer tapmaq olur. Onun üçün
dә mәn bulvara gündüzlәr gәlәrdim vә
asudәliklә gәzib-dolanıb axşamlar daha
mәnzilimә istirahәtә qayıdardım. Bir
surәtdә ki, daha bağ vә bağçalarda
gecәlәr qadınlarla ovqat zay elәmәyә
mәndә daha, vallah, hövsәlә qalmayıb.
Gündüzlәr bulvarda rast
gәldiklәrim özüm kimi qәlәm
sahiblәrindәn vә teatr xadimlәrindәn olurdu.
* *
* * *
Dörd-beş il bundan qabaq Bakıda, yay
fәsli, bulvarda gәzәn vaxt tez-tez bir belә hala rast
gәlirdim: bulvarın dalda yerindә, Naberejni
küçәyә tәrәf, ağacların
dibindә dörd nәfәr müsәlman
görәrdim vә mәn bunların qabağından
keçәndә çox vaxt bunların birinin
әlindә ruznamә görәrdim vә qalan
üç nәfәri bunun ruznamә oxumağına qulaq
asan görәrdim. Amma mәnә bir şey burada
qәribә görünәrdi. Nәzәrimә
belә gәlәrdi ki, bunlar suçlu adam kimi tez-tez o
tәrәfә-bu tәrәfә zәnn edirlәr;
guya bir kәsdәn ehtiyatları var vә ya bir adam
gözlәyirlәr.
Axırda iş açıldı, mәn
bunları tanıdım, tanış da oldum vә hәtta
müsahib dә oldum. Vә bunları tanımağım
vә dost olmağım bu minvalla әmәlә
gәldi.
Bir gün, hәtta tarixi dә
yadımdadır ki, min doqquz yüz iyirmi
üçüncü ilin iyun ayının 12-sindә
Türk Tәnqid-tәbliğ Teatrında xidmәtdә
olan mәşhur Azәrbaycan artisti Balaqәdәşi bir
işdәn ötrü axtarırdım. Evә getdim --
yoxdur. Çıxdım bulvara ki, bәlkә orada
görәm. Cәmiyyәt az idi; çünki qulluq
vaxtı idi. Dәrya kәnarı ilә bir baş
dolandım vә çöndüm indiki tramvay
küçәsinә tәrәf vә uzaqdan gördüm
ki, haman dalda yerdә dörd nәfәr hәmişә
gördüyüm adamlar oturublar. Mәn istәdim
qayıdam, bulvardan çıxam; çünki, doğrusu,
bunlardan daha bәdgüman olmuşdum. Allah rast saldı,
Balaqәdәş uzaqdan mәni görüb gәldi
yanıma. Mәn hәr bir
danışıqdan qabaq
Balaqәdәşә haman dörd nәfәri nişan
verib soruşdum ki, bәlkә o onları tanıdı
(Balaqәdәş Bakılıdır). Balaqәdәş
o tәrәfә diqqәtlә baxandan sonra
başladı gülmәyә vә mәnә dedi:
"Aha....
Molla әmi, yaxşı oldu. Sәni gәrәk aparam onların yanına." --
Dedim:
"Getmәrәm."
Balaqәdәş dik baxdı üzümә vә genә dedi:
"Sәn ölәsәn, onlarda qiyamәt var. Gәrәk sәni onlarla
Әvvәl mәn dayandım vә getmәk istәmәdim; amma artist rәfiqim başladı әlimdәn çәkmәyә. Bir az yavıqlaşdıq.
Oturanların biri ayağa durdu vә Balaqәdәşi sәslәdi. Yetişdik, salam verdik,
hamısı qalxdılar ayağa vә bizә öz yerlәrini tәklif etdilәr. Әylәşdik.
Balaqәdәş mәnim barәmdә onlara belә müәrriflik etdi:
"Bu mәnim әziz vә qәdim dostum Molla Nәsrәddin әmidir ki, hәtta bunun o mәzәli jurnalını neçә dәfәlәrlә gülә-gülә oxumusunuz vә oxuya-oxuya
gülmüsünüz."
Hamısı
diqqәtlә üzümә baxırdılar vә "bәli, bәli" deyirdilәr. Bundan sonra Balaqәdәş üzünü mәnә tәrәf tutub onları da bu cür
başladı mәnә
tanıtmağa:
"Molla
dadaş, sәn
bu namәrd
dünyanın işinә bax ki, bu әylәşәn dostlarım bir-iki il bundan
qabaq hәrәsi bir neçә milyona pul demirdi. Amma indi
allahdan gizli deyil, sәndәn niyә gizli olsun ki, Şura
hökumәti
indi bu biçarәlәri
papiros puluna möhtac elәyibdi. Ay namәrd dünya!" -- Vә burada Balaqәdәş başladı bu "bәdbәxtlәrin" adını bir-bir
sadalamağa. Bunun rәvayәtindәn mәlum oldu ki, bunların biri
bakılı Hacı Hәsәndir ki,
Oktyabr inqilabından qabaq onun Bakıda 14 karvansarası vә 137 tikilisi vardı ki, indi
hökumәt
hamısını әlindәn
alıb vә bu
qoca kişini indi yomiyyә ruzusuna hәsrәt qoyub.
"Onun
yanında oturan sabunçulu Umudbәyovdur ki, eşitmiş olarsan;
çünki onu tanımayan yoxdur. Onun qabaqlarda ildә yarım milyon tәk bircә neftdәn mәdaxili olardı. Bu tәrәfdә әylәşәn vә ruznamә oxuyan cavan mәşhur milyonçu vә un taciri Tәlәfxanbәy oğludur ki, bunu da gәrәk eşitmiş olasan. Rusiyanın hәr bir böyük şәhәrindә bunun atasının
böyük-böyük dәyirmәnlәri vardı vә neçә paraxodu. Bax, hәlә bu dәryada işlәdiyini mәn özüm görmüşәm. Bax, mәnim bu yanımda oturan da mәnim köhnә dostum vә Gәncә mülkәdarı Hacı Sultandır ki, Nikolay
vaxtında nәr-nәr nәrildәyirdi vә Martınov qradonaçalnikә küçәdә elә bir şallağ vurdu ki, sәsi düz Peterburğa getdi
çatdı. Genә o vәdә Hacı Sultan ağaya bata
bilmәdilәr. Gәrәk axı eşitmiş olasan."
Balaqәdәş bu sözlәri deyib qurtardı vә sonra oturanlara tәrәf әyilib, yavaşca onların birinә belә dedi:
"Hacı
Hәsәn ağa. Heç bir zәrrә qәdәr fikir elәmәyin. Siz ölәsiniz saxlaya bilmәyәcәklәr, hamısını qaytaracaqlar."
Mәn burada Balaqәdәşdәn soruşdum ki, o nәyi deyir "saxlaya bilmәyәcәklәr" vә "kim saxlaya bilmәyәcәk"?
Artist rәfiqim mәnә belә cavab verdi:
"Molla
әmi, bax, bugun
ayın neçәsidir?" Bәli, on ikisi deyilmi? Yadında saxla, bax, söz burada
qalsın (sәsini
bir qәdәr alçaqlatdı). Dostlarımın
işini xarab görürәm. İngilislәr bәrk yapışıblar
Çiçerinin yaxasından vә deyirlәr: ya borcunu ver, ya çәkil kәnara!
Mәn burada gördüm ki, tәzә tanışlarım Balaqәdәşin sözlәrinә elә ürәkdәn şadlanırlar ki, guya bunlara bir
böyük müjdә xәbәri gәtiriblәr.
Mәn bir söz demәdim; sәbәb bu ki, bu tәzә tanış olduğum adamları
indi birinci dәfәdir ki, görürdüm.
Balaqәdәş genә üzünü oturanlara tәrәf tutdu vә dedi:
"Tәlәfxanbәyzadә! Deyәsәn sәndә tәzә xәbәr var! Mәn görürәm ki, qәzetә çox diqqәtlә baxırsan. Hәr nә sözün var, de vә Molla әmidәn yana arxayın ol. Oxu görәk nә var, nә yox."
Tәlәfxanbәy oğlu әtrafa baxandan sonra yavaşca mәndәn soruşdu:
"Molla
әmi, --
bugunkü xәbәri sәn eşitmisәn?" -- Dedim:
"Hansı
xәbәri?" -- Dedi:
"Bәs ingilis hökumәtinin Moskvaya verdiyi
notasından xәbәrin yoxdu?" -- Dedim:
"Xeyr,
xәbәrim yoxdu."
Tәlәfxanbәy oğlu genә әtrafına diqqәt edәndәn sonra cibindәn bir әzik qәzet çıxartdı. Baxdım ki,
bu hәmin
Bakıda çıxan "Raboçi" qәzetidir.
Balaqәdәş Tәlәfxanbәy oğluna tәrәf yavıqlaşıb yavaşca dedi:
"Qorxma,
adam-zad yoxdu. Oxu görәk nә xәbәr var?"
Tәlәfxanbәy oğlu başladı qәzetin bir yerindәn oxumağa. Orada belә yazılmışdı:
İngilis parlamanında Lord Kerzondan әmәlәlәr nümayәndәsi Matruş sual edir ki, aya,
hal-hazırda İngilis vә Şura münasibәti nә surәtdәdir? Vә Lord Kerzon Matruşa belә cavab verib: "Bir surәtdә ki, Şuralar hökumәti çar hökumәtinin borcu barәsindә müәyyәn bir vәziyyәtdә bulunmağa yavıqlaşmır,
ingilis vә
Şura münasibәtinin dә
aydınlaşmaq ümidvarlığı hәlә çox uzaq görünür".
Әylәşәnlәrin bir-ikisi sevincәk dedi:
"Gördün?
A kişi, vallah, çox çәkmәyәcәk!"
Balaqәdәş, -- neçә ki, hәmişә teatr sәhnәsindә camaatın qabağında mükalimәdә olubdur, burada da oturanlara
üzünü tutub, -- şairanә bir halәtdә deyirdi:
"Bax,
mәn vaxt
qoymuşam: payızın orta ayına kimidir. Ondan artıq
çәkmәz."
Hamı
yavaşcadan bir sәslә dedi:
"Insallah,
insallah!...."
Bir
yarım saata qәdәr burada әylәşdik vә axırı bu növ söhbәtlәrdәn sonra bir-birimizә "inşallah" deyә-deyә ayrıldıq.
Bu minvalla
hәmin dörd әks-inqilabçılarla mәn müsahib oldum. Çün
bunlar bilirdilәr
ki, mәnim әyalımın 4.000 desyatin
sulu yerini hökumәt alıbdır, bu sәbәbdәn mәni özlәrinә hәmdәrd qәrar verib, heç bir sirri vә heç bir tәzә xәbәri mәndәn gizlәmirdilәr. Vә hәrdәn bir, bulvarda mәnә rast gәlәndә mәni çox iltifatla saxlardılar,
öz yanlarında әylәşdirәrdilәr vә söhbәtә tutardılar.
Mәn bunu deyә bilmәrәm ki, bu dörd nәfәr müsahibin mәclisi mәndәn ötrü o qәdәr dә şirin idi, amma onlarda olan qәribә-qәribә xәbәrlәrdәn dә keçә bilmirdim; mәsәlәn: Polşa hökumәtinin qoşunu Şuralar
torpağını keçib, bir neçә şәhәrini alıbdır. İngilis gәmilәri gәlib dayanıb Arxangelski şәhәrinә. Antanta hökumәtlәri müttәfiqәn Şuraları әhatә ediblәr. Moskvanın özündә çox böyük vә pünhan daxili
qarışıqlıqlar var....
Bir
gün genә
dostlarım bulvarda mәni görüb öz yanlarına dәvәt elәdilәr:
"Hә, Molla әmi, bәlkә sәndә bir tәzә xәbәrdәn zaddan ola?...."
Mәn dedim ki, qәzetlәrdә yazılandan savayı bir şey
bilmirәm.
Umudbәyov istәdi ki, bir söz desin, amma o tәrәfә-bu tәrәfә baxıb dayandı. Üç-dörd
şkol uşağı oynaşa-oynaşa keçirdilәr. Umudbәyov genә әtrafa baxandan sonra mәndәn soruşdu:
"Bәs, Molla әmi, sәn bu qәzetlәri ki, oxuyursan, bәs o yazılardan heç bir
işarә
çıxartmırsan?" -- Dedim:
"Bilmirәm, nәyi deyirsәn?"
Umudbәyov genә cibindәn bir әzik qәzet çıxartdı. Haman
"Raboçi" qәzeti idi vә
başladı bir yerindәn oxumağa:
""Azәrneft müdiri Serebrovski gedir
Amerikaya, oradan tәzә ixtira
olunmuş buruğ maşınları alıb gәtirsin"."
Mәn dedim ki, bundan mәn bir işarә anlamıram. Umudbәyov bir az gülә-gülә mәni belә başa saldı:
"Molla
әmi, Serebrovski
Amerikaya buruğdan ötrü getmir; gedir Bakı neft mәdәnlәrini satsın Amerika milyonçusu
Rokfellerə."
Qalan
üç nәfәr müsahib dә bunu tәsdiq elәdilәr vә mәndәn dә soruşdular: "Ağlın nә kәsir?" -- Dedim:
"Ağlım
bir şey kәsmir."
*
* * *
*
Bәxtlәrindәn şikayәtçi dörd nәfәr müsahiblәrimlә axırıncı görüşmәyimiz yadımdan
çıxmır. Bir gün gәzә-gәzә mәn dә bulvara vә artist rәfiqim Balaqәdәş dә bulvara çıxdıq. Biz orta
xiyabanda görüşüb, bir baş gәzdik vә istәdik әylәşәk burada. Uzaqdan gördük ki,
politkaşünas hәriflәr
haman dalda yerdә
genә әylәşib söhbәtdәdirlәr. Balaqәdәş qah-qahla gülә-gülә mәni genә onlara tәrәf çәkmәyә başladı vә mәn hәvәslә tabe oldum vә getdik. Hәmişәki kimi xoş-beş.... Әylәşdik.
Bu gunkü
tәzә xәbәr dә bu idi ki, әvvәla, Lord Kerzon Çiçerinə genә tәzә bir "ultimatum" verib vә ikinci xәbәr dә bu idi ki, ingilis hәrbi gәmilәri Batumun qabağında üzmәkdәdir vә güman aparmaq olar ki, Batumu bugun-sabah
topa tutalar vә әhali dә qaçır osmanlı torpağına.
Bir qәdәr dә bu növ danışıqlardan sonra
mәn durdum
ayağa, Balaqәdәş dә mәnә baxdı vә hәr ikimiz qalanlarla xudahafiz elәdik vә burada Hacı Hәsәn ağa mәnim әlimi sıxanda belә dedi:
"Eh,
allah kәrimdir, bәlkә dә qaytardılar."
Bu bir
neçә
söz ki, mәn
onu biçarә
Hacı Hәsәndәn eşitdim, mәnim üçün bir
yadigar qaldı vә bizlә
onların mabeynindә bir tarix oldu. Vә dörd nәfәr
müsahiblәrimizdәn ayrılıb, bulvarın
orta xiyabanına çönәndәn sonra, artist rәfiqim Balaqәdәş -- necә ki, hәmişә sәhnәdә oxuyub oynamağa adәt edibdir, -- öz-özünә çıtmığı
tutdu vә bir
neçә yad
adamın gözünün qabağında oxuya-oxuya vә çıtmıq
çala-çala düşdü oynamağa vә oynaya-oynaya belә oxuyurdu:
Bәlkә dә qaytardılar,
Bәlkә dә qaytardılar.
Hәr ikimiz gülә-gülә bulvardan çıxdıq vә Parapet bağında
ayrıldıq.
Balaqәdәş daldan mәni çağırdı, mәn buna çönüb
baxanda zalım oğlu burada da bir dәfә dedi: "Bәlkә dә qaytardılar". Mәn dә gülә-gülә getdim mәnzilimә.
Axır
söz
Daha mәnim ümidim kәsilir vә mәnim kimilәr dә çoxları daha mәyus olub, hәrә yavaş-yavaş özünә iş axtarmağa
başlayır. Yoxsa, bir vaxt vardı ki, mәn dә vә mәnim dörd nәfәr hәmsöhbәtlәrim dә hәr gün vә hәr saat müntәzir idik vә qulağımız sәsdә idi ki, bax, bugun-sabah iş bir tәhәr olacaq ki, mәnim әyalımın da 4.000 desyatin sulu
torpağını özümә qaytaracaqlar vә mәnim bu dörd nәfәr bulvar müsahiblәrimin dә milyonlara dәyәn әmlakını vә neft mәdәnlәrini özlәrinә qaytaracaqlar. Gözlәdik, gözlәdik ... axırı bir şey
olmadı. Hәr
gün görüşüb danışırdıq, qәzetlәri qurtdalayardıq ki, bәlkә bir işarә tapaq. Avropadan vә Türkiyәdәn gәlәndәrdәn xәbәr tutardıq ki, bәlkә bir tәrәfdәn gәlәlәr vә işlәri qaydaya qoyalar. Yoxsa, vallah, insaf vә mürüvvәtdәn kәnardır ki, Ağa bәyin, ya Çahangir xanın
on min desyatinindәn
özünә
barı min desyatin dә vermәyәlәr; ya Musa Nağıyevin iki yüz otuz yeddi әla tikilisini әlindәn alasan vә onun varisinә, barı 5-10 ev qaytarıb vermәyәsәn ki, zәhmәtә adәtkәrdә olmamış o biçarә zәhmәt çәkmәyә mәcbur
olmasın
vә camaat
içindә xәcalәt çәkmәsin.
Vә müxtәsәr hәmin müsahiblәrimlә tez-tez görüşüb
danışardıq, dәrdlәşәrdik, bir-birimizә ürәk dirәk verәrdik vә hәmişә ayrılanda da ümidvarlıqla
ayrılardıq ki, inşallah, muradımıza
çatarıq vә inşallah, şayәd iş elә gәtirdi
ki, bәlkә mülk vә maaşımızı
qaytardılar özümüzә.
"Bәlkә dә qaytardılar". -- Bu idi gecә-gündüz bizim dilimizdә әzbәr olan sözlәr.
İndi dә ki, Şura hökumәti öz yerindә durub vә indi daha mәn vә mәnim sabiqdә dövlәtmәnd
dörd nәfәr müsahiblәrim dәxi hәr yandan ümidimizi kәsdik vә indi dә dörd min desyatin sulu
torpağın qәdim sahiblәrinә qaytarılmağını,
117 tikilinin öz sahibinә qaytarılmağını vә 14 paraxodun vә neft mәdәnlәrinin köhnә sahiblәrinә qaytarılmağını Vahid kimi şairlәr nәzmә çәkiblәr; musiqi bәstәkarları da haman şerlәri notaya düzüb musiqiyә salıblar vә hәr ziyafәt mәclisindә vә hәr bir toyda vә qonaqlıqda sazәndә vә nәvazәndәlәr çalırlar vә xanәndәlәr dә oxuyurlar:
Bәlkә dә qaytardılәr,
Bәlkә dә qaytardılar.
Cavanlar da çıtmıq çırtırlar.