DANABAŞ KӘNDİNİN
MӘKTӘBİ
I
Bu әhvalat ki, indi istәyirәm
nağıl elәyim, çoxdanın sözüdü.
Vallah, yәqin deyә bilmәrәm neçә il ola,
amma orasını yaxşı bilirәm ki, bu әhvalat rus
Karsı alandan yeddi il sonra vaqe olubdu. İndi bax gör
neçә il elәyir.
Eh, gündür gәlir keçir! Hanı o günlәr, hanı rus Karsı alan il?
Amma deyәsәn ki, dünәn idi. Hәrçәnd o vәdә mәn uşaq idim, amma tәfsilat lap yaxşı
yadımdadı. Hәtta burası da yadımdadı ki, xәrmәnlәr tәzә döyülürdü; yәni işin lap
qızğın vaxtı idi. Özgә kәndlәri
bilmirәm, ilin bu fәsli bizim Danabaş kәndindә bir adam tapılmaz; cәmisi çöldә, bayırda olar. Kәnddә qalar mәhz övrәtlәr vә itlәr; çünki bunlar çöl
işindә әsla lazım deyillәr. Haman günü ki, bu qәziyyә başlanır, mәn özüm dә xәrmәndә idim. Xәbәr gәldi ki,
nәçәrnik, qazı, silistçi,
hakim, miravoy sud vә uşkol gәliblәr kәndә.
Bu xәbәri gәtirәn dә bizim xәrmәn qonşumuz Kәrbәlayı Mirzәli idi. Әgәr bu xәbәri tәk bircә Kәrbәlayı Mirzәli gәtirmiş olsaydı, ola bilәrdi birdәn-birә inanmayaq; çünki ağla
sığmaz ki, bu qәdәr adam
birdәn gәlsin kәndә. Niyә? Nә sәbәbә? Kәndi çapıb
talamayacaqlar
ki? Vә bir dә nә belә vacib iş ittifaq
düşübdü ki, bu qәdәr adam elә hamısı birdәn gәliblәr kәndә?
Hәqiqәt söz әrz elәyirәm ki, Kәrbәlayı Mirzәlinin sözünü әvvәl dәfә biz heç başa düşmәdik; amma sonra hәr gәlәn tәsdiq elәdi. Hәlә nәinki tәsdiq elәdi, bәlkә bir neçәsini dә üstә qoydu; mәsәlәn: Kәrbәlayı Mirzәlidәn sonra Qasım әmi gәldi. Rәhmәtlik dadaşım (allah әzizlәrinizә rәhmәt elәsin) әhvalpürsan olandan sonra Qasım әmi allaha and içib
başladı kәndә gәlәnlәri saymağı: nәçәrnik, kömәkçi, qazı, qazaq,
silistçi vә
miravoy sud.
Qasım әmidәn sonra Mәşәdi Yarmәmmәd gәldi. Bu kişi gәlәnlәrin adlarını dәxi dә özgә cür söylәdi. Mәşәdi Yarmәmmәd allaha da and içdi, bәlkә peyğәmbәrә dә and içdi ki, kәndә gәlәnlәr nәçәrnikdi, qoburnatdı,
şeyxül-islamdı, seğlәdardı, liğәrdi, üç ayaqdı,
üç
qoldu.... Qәrәz, çoxu yadımdan
çıxıb, mәn deyirәm
ki, nә qәdәr yer üzündә böyük var idi,
hamısını saydı.
Bu sәda bizi lap mütәhәyyir elәdi, hәlә bundan әlavә bizi işimizdәn avara elәdi. Mallar gәm sürürdülәr. Bu xәbәri eşidәndәn sonra malları boşladıq, mәşğul olduq xәbәr gәtirәnlәrin söhbәtinә. Mallar da daraşdı gülәşi yemәyә. Bir az vaxtda bizim yanımıza
altı-yeddi adam cәm oldu; çünki xәbәr gәtirәnlәr çömbәldilәr çardağın kölgәsindә, biz dә bunların başına
yığışıb qulaq asırdıq. Bir qәdәr dә kәndlilәr kәndә gәlәnlәri barmaqları ilә sayıb, söhbәti çöndәrdilәr özgә sәmtә ki, aya görәk pәs bu böyüklәr nә sәbәbә gәliblәr kәndә.
Bu mәsәlә asan mәsәlә deyil. Kim deyә bilәr nәdәn ötrü nәçәrnik, qazı, uşkol, qazaq,
atlı vә
qeyrilәri gәliblәr kәndә? Bizim kәnddә nә qәdәr müsinn adam var, heç biri
bütün ömründә bu cür әhvalat nә görübdü vә nә dә eşidibdir.
Doğrudu,
kәndә nәçәrnik dә gәlib, silistçi dә gәlib, liğәr dә gәlib, qazı da gәlib, bәlkә qoburnat da gәlibdi; amma nәinki hamısı birdәn. Odur ki, Kәrbәlayı Mirzәli, Qasım әmi, Mәşәdi Yarmәmmәd, rәhmәtlik dadaşım (allah әzizlәrinizә rәhmәt elәsin) nә qәdәr fikirlәşdilәr, bir yana çıxarda bilmәdilәr. O ki Mәşәdi Yarmәmmәddi, o belә güman elәyirdi: bu adamların kәndә gәlmәkdәn qәsdlәri saldat tutmaq idi; amma bu rəyə
qeyrilәri şәrik olmadılar. O sәbәbә ki, әgәr böyüklәr saldat tutmaqdan ötrü
bugun gәliblәr kәndә, pәs daha qazı niyә gәlibdi? Bәli, tutaq ki, qazını nәçәrnik gәtirib kәndlilәrimizә nәsihәt elәsin ki, bәlkә bu әmr yumşaqlıq ilә yeriyә, iğtişaş olmaya.
Bu belә.
Pәs uşkol niyә gәlib, mirovoy sud niyә gәlib?
Rәhmәtlik dadaşımın mülahizәsinә görә böyüklәr kәndә ondan ötrü gәlmiş imişlәr ki, görsünlәr vilayәt dinclikdimi? Xalq bir-biri ilә necә yola gedir?
Qәrәz, kәndlilәr bu cür söhbәtdә idi ki, bir atlı çaparaq kәndin içindәn çıxıb
kövşәnә sәmt getmәkdә idi. Biz hamımız bir az xof elәdik; özgәlәri bilmirәm, mәn çox qorxdum. Amma allah rast
saldı ki, atlı keçdi, biz bir qәdәr diklәndik atlını gözdәn itirmәyәk, görәk hara gedir. Atlının belә çaparaq getmәyindәn biz yәqin elәdik bu iş boş iş deyil, burda әlbәttә bir әmәl var. Baxdıq, baxdıq ta o qәdәr ki, atlı zәmilәri keçib vә arxları
sıçrayıb düz getdi çıxdı Hacı
Namazalının xәrmәninә. Elә yetişmәyә bәnd idi, haman dәqiqәdә qayıtdı geri; amma tәk qayıtmadı, bir adam da
yanınca gәtirirdi.
Hәrçәnd fasilә uzaq idi, amma yerdә gәlәnin boyundan vә börkünün
ucalığından biz seçdik ki, atlının yanınca
gәlәn elә Hacı Namazalı özüdür.
"Bәli,
kişinin evi yıxıldı, allah baisin evini
yıxsın!" -- biz hamımız ah çәkib, belә başa düşdük.
Mәn tamam ömrümdә әgәr iki dәfә bәrk xofa düşmüşәm, elә biri haman günü idi ki, atlı,
Hacı Namazalını xәrmәndәn gәlib apardı nәçәrnikin yanına. Bәli, o günü mәnim qorxum intiha mәrtәbәdә idi. Hәtta bu da yadımdadı ki,
tayamızın dal tәrәfindәn itimiz yuvaya nisbәt bir deşik
qayırmışdı. Gündüzlәr istinin dәrdindәn haman dәliyә girib kölgәlәnirdi. Hacı Namazalını atlı
gәtirәndә mәn o dәrәcәdә qorxdum ki, qaçıb
özümü soxdum haman itin yuvasına.
Elә mәn daxmaya girmәkdә, xәrmәnimizdә kişilәr dә tayanın dalına keçmәkdә. Mәn әvvәl elә başa düşdüm bunlar mәni axtarırlar. Amma
bunların hamısı mәni gördülәr, heç soruşmadılar
da ki, mәn bu
daxmaya nә sәbәbә girmişәm. O vәdә bu işlәri başa düşmürdüm,
ağlım kәsmirdi,
amma indi yәqin
edirәm ki, elә onlar da qorxurdular. Bu
yaxşı yadımdadı ki, Kәrbәlayı Mirzәli tez-tez oğru pişik kimi külәşin yanından
başını uzadıb, yola tәrәf baxırdı ki, görsün
atlı vә
Hacı Namazalı girdilәr kәndә, ya yox.
İndi mәn bir şeyә tәәccüb qalıram. Mәn ona tәәccüb qalıram ki, әgәr mәn qorxurdum, mәn uşaq idim, mәnә mәzәmmәt yapışmazdı. Mәn bunu nә o vәdә başa düşdüm, nә dә indi başa düşürәm ki, hәlә bu yekәlikdә kişilәr nә sәbәbә qorxurdular.
Mәnim yaxşı
yadımdadır ki, Kәrbәlayı
Mirzәli dә qorxurdu, Qasım әmi dә qorxurdu, rәhmәtlik dadaşım da qorxurdu, bir-iki
cahıl-cuhul var idi, onlar da qorxurdular. Nә qәdәr ki, atlı vә Hacı Namazalı hәlә kәndin içinә girmәmişdilәr, Kәrbәlayı Mirzәli necә ki, әrz elәdim, әllәrini qıçlarına söykәyib vә belini ikiqat elәyib, ditqәtlә vә ehtiyatla yola baxmaqda idi; ta o qәdәr ki, atlı vә Hacı Namazalı girdilәr kәndә vә Kәrbәlayı Mirzәli düzәlib bir-iki qәdәm qabağa yeriyib söylәdi: "Allah axırın
xeyir elәsin".
Yanımızdakı
kәndlilәr indiki halәtdә qaldılar lap mat vә mәәttәl vә mәtlәbi hәr yana çöndәrdilәr, heç bir nәticә bağışlamadı Güftgu
çox uzandı vә hamıdan çox danışan rәhmәtlik dadaşım ilә Kәrbәlayı Mirzәli idi; hamıdan da az danışan
Qasım әmi vә qeyri cahıl-cuhul idi. Hamıdan
çox qorxan mәn idim. Qasım әmi vә
qeyri cahıl-cuhul idi. Hamıdan artıq tәәccüb qalan mәn idim vә Mirzәli idi; yazıq kişi әllәrini oyza bururdu, buyza bururdu.
Söz
yox, şәk
düyünü öz-özünә açılardı әgәr ki, xәrmәnimizdәki kәndlilәrin biri kәnd içinә gedib vә әhvalatı
öyrәnib, bir
doğru xәbәr gәtirәydi. Dәxi o qәdәr yadıma gәlmir nә sәbәbә heç kәs kәndә getmәk istәmirdi. Mәhz bu yadımda qalıbdı ki, rәhmәtlik dadaşım Qasım әmiyә dedi ki, bәlkә o gedib xәbәr gәtirә; amma bu barәdә Qasım әminin cavabı bu oldu ki, bir qәdәr başını bulayıb, çәkilib çömbәldi tayanın kölgәsindә.
Mәnim zehnimә görә bu adamların
hamısından cürәtli genә rәhmәtlik dadaşım idi. Mәn and içә bilәrәm ki, әgәr dadaşımın işi
olmayaydı, heç Qasım әmiyә üz tutmazdı ki, gedib
görsün nә
var, nә yox. Amma
dadaşım әgәr kәndә özü getsәydi xәrmәn, mallar başına qalardı vә işdәn avara olardıq. Sözün
sәdaqәti budur ki, әrz elәyirәm.
II
Dadaşım
çubuğu çәkib tapdadı yerә, külünü boşaldıb taxtı belinә, durdu ayağa vә mәnim üstümә acıqlanıb buyurdu ki,
itin yuvasından çıxıb vә gedim minim gәmә. Mәn dadaşımın buyurduğunu әmәlә gәtirdim vә kәndlilәr dә durdular ayağa ki, hәrә getsin öz işinә. Mәn qaçdım mindim gәmә vә çubuq ilә başladım malları sürmәyi, dadaşım dә әtәyi ilә alnının tәrini silib şananı
götürdü vә başladı gülәşi çevirmәyә. Mallar üç ya dörd baş
ancaq dolanmışdı ki, kәnd sәmtindәn qlavanın giziri Cәlil bәy tayanın dalından nağafıl
çıxıb hazır oldu. Mәn çox qorxdum; çünki әlüstü yәqin elәdim ki, Cәlil bәy gәlib dadaşımı aparsın nәçәrnikin yanına.
Axırda
elә mәn dediyim oldu. Cәlil bәy dadaşımın tәrәfinә yeriyib, tatarını qaldırdı
göyә, amma
yendirmәdi; yәni doğrusu budur ki, yendirә bilmәdi. O sәbәbә ki, tatarı göyә yalxan kimi dadaşım cәld sağ әlini atdı
yapışdı tatarının sapından vә sol әli ilә Cәlilbәyi qucaqlayıb başladı
yalvarmağı ki, desin görәk dadaşımın tәqsiri nәdir. Cәlil bәy dadaşımın tәqsiri barәsindә bir söz demәdi. Ancaq tәkid ilә buyurdu ki, dadaşım mәni dә götürüb getsin nәçәrnikin yanına.
Bu
sözlәri
eşitcәk mәn özümü itirdim. Dәxi bilә bilmirәm sonra nә oldu, nә olmadı. Ancaq bir dә gördüm ki,
dadaşım yapışıb mәnim sağ әlimdәn, çәkә-çәkә aparır kәndә.
Çox
qorxurdum vә niyә dә qorxmayaydım? Mәn ancaq indi başa
düşmüşәm ki, şәxs düz yolu ilә gedә, nәçәrnik ona heç bir şey elәmәz. Amma o vәdә yolda gedә-gedә dadaşıma deyirdim ki, vallah,
dadaş, nәçәrnik mәnim başımı kәsәr; aparma mәni nәçәrnikin yanına.
Bir dә ki, әgәr dadaşım olmasaydı, mәn o qәdәr qorxmazdım. Nә qәdәr ki, mәn öz-özlüyümdә qorxurdum, bir o qәdәr dә dadaşım mәni qorxudurdu, yәni o rәhmәtlik dә qәsd ilә elәmirdi, bilә-bilә mәni qorxutmurdu. Ancaq o özü dә başa
düşmürdü ki, mәni qorxudur. Dik yolda kәnd içindә mәni aparanda mәn elә ha soruşurdum dadaşımdan ki,
axır nә sәbәbә nәçәrnik mәni istәyibdir? Bunun cavabında
dadaşım
mәni müqәssir tutdu ki, bәlkә mәn qlavanın oğlu ilә savaşmışam, o da nәçәrnikә şikayәt elәyib.
Müxtәsәr, gәldik yetişdik Hacı Namazalının
meydanına. Kәnddә nә qәdәr adam var, hamısı burada cәm idi. Nәçәrnik dә yenicә gәlәn qonaqları ilә Hacı Namazalının
evindә imişlәr.
Hәlә ki, mәnim işdәn xәbәrim yoxdu, bilmirәm nә olacaq, nә olmayacaq. Heç kәsdәn dә cürәt elәmirәm soruşum ki, nә var nә yox, bu nә mәrәkәdi? Bir-iki dәfә çәnәmi dadaşıma sәmt qalxızdım ki, bәlkә ondan bir zad öyrәnim; amma kәndlilәrin qiylü-qalı o qәdәr idi ki, dadaşım nә mәnim sualımı eşidә bildi, nә dә ki, bir cavab verә bildi. Axırı bir
tövr ilә
adamları aralayıb, özümüzü soxduq meydanın
ortasına.
Xәbәr gәldi ki, nәçәrnik gәlir. Guya ki, qurbağa gölünә daş atdılar; hamı
üzünü çöndәrdi Hacı Namazalının
qapısına sәmt vә sәs-sәda lap kәsildi. Qapı açıldı vә hәyәtdәn әvvәl Hacı Namazalı özü
çıxdı vә adamlara "çәkil-çәkil" deyә-deyә
özü dә
gәlib durdu bir tәrәfdәn. Sonra bir kişi çıxdı.
Çünki bunun börkü qırmızı vә çuxası ağ idi, mәn elә güman elәdim ki, bu nәçәrnik özüdü, amma sonra mәnә dedilәr ki, bu nәçәrnikin vәkilidi. Vәkildәn sonra qlavanın giziri Cәlil bәy çıxdı. Bu da "çәkil-çәkil" deyib tatarını
oyza tovladı, buyza tovladı, axırı özü dә çәkilib durdu bir sәmtdәn. Bunlardan sonra qlava Pirverdi bәy çıxdı. Bu da
qabaqca gәlәn şәxslәr kimi adamları "çәkil-çәkil" deyә-deyә aralayıb, çәkilib durdu bir sәmtdә. Qlavadan sonra bir urus böyüyü
çıxdı. Bunun dalınca bir ayrısı
çıxdı: Onun dalınca biri dә çıxdı, genә bir ayrısı
çıxdı. Bunlardan sonra bir molla çıxdı, bu
molladan sonra bir ayrı molla çıxdı, o molladan da sonra
bizim Danabaş kәndinin mollası Molla Hәzrәtqulu çıxdı. Sonra mәnә dedilәr ki, bu mollaların biri qazıdı.
Mollalardan sonra Hacı Namazalının hәyәtindәn genә adam çıxdı. Amma
çünki mәnim nәzәrim çoxu rus böyüklәrindә idi, dәxi yadımda qalmadı Hacı
Namazalının hәyәtindәn kim çıxdı
mollalardan sonra.
Bu
hamı әrz elәdiyim hәzәrat gәldilәr meydanın ortasına vә sәf çәkib düzüldülәr bir-birinin yanına. Qabaqda
bir stol qoyulmuşdu, stolun üstünә bir örtük
salınmışdı. Hamıdan әvvәl qazı yeridi qabağa, stolun üstә bir köhnә cildli kitab qoyub,
üzünü tutdu camaata vә başladı:
"Ey
Danabaş kәndinin
camaatı! Qulaq asın görün nә deyirәm, yaxşı qulaq asın."
Qazı
bu sözlәri
decәk, hәr iki molla cavab verdi:
"Amin,
ya rәbbül-alәmin!" -- Sonra qazı, genә başladı:
"Camaat,
bilirsiniz, bugun nә sәbәbә cәnab nәçәrnik tәşrif gәtirib Danabaş kәndinә?" Cәnab
nәçәrnik eşidib ki, hәlә siz, yәni
Danabaş kәndinin әhli hәlә indiyә kimi
qaranlıqda qalmısınız. Odur ki, cәnab
nәçәrnik sizlәrә rәhmi gәlib
vә bu qәsd ilә bugun hәdsiz zәhmәtlәr
çәkib vә Danabaş kәndinә
tәşriflәr gәtirib ki, burada bugün bir uşkol
aça vә sizlәri bәlkә bir tövrnәn
qaranlıq alәmindәn çıxarıb, daxil eliyә
işıqlıq alәminә. Vә bir dә bunu bilin
ki, yer üzündә nә qәdәr ki,
pәrvәrdigari-alәm şәhәr vә kәnd
xәlq edib, hәr nә qәdәr ki, vilayәt
yaradıbdır, olar cәmisi çoxdan işıqlıq
alәminә çıxıblar; mәhz qalıb
Danabaş kәndi. İnşaallah әgәr allah-taala
әcәldәn aman verәr, burada da bugün nәçәrnik
ağa bir uşkol açar, ta bәlkә sizlәr dә
işıqlıq şәrbәtini içәsiniz.
Hәr iki molla "amin" deyәndәn
sonra qazı cibindәn eynәyi çıxarıb geydirdi
burnunun üstünә, quranı hәr iki әli ilә
qalxızıb öpdü vә basdı alnına; bir
yerindәn açdı vә başladı ucadan oxumağı.
Qazı qurandan bir neçә ayә oxuyub
quranı bükdü vә hәr iki molla "amin, ya
rәbbül-alәmin" deyәndәn sonra qazı
quranı qoydu stolun üstünә vә üzünü
tutdu camaata.
"Camaat, "amin" deyәn dillәr lal
olmasın."
Qazının bu sözlәrindәn sonra
әvvәl hәr iki molla "amin" dedilәr,
kәndlilәrdәn dә bir neçәsi mollalara
baxıb "amin" dedilәr; sonra qazı cift әlini
qaziyülhacata uzadıb başladı dua-sәna elәmәyi:
әvvәl padişahi-mehribanimizә, onun
xatuni-kәrimәsinә vә cәmi
xanәdani-basәdәtinә.
Camaat sәs-sәsә verib ucadan dedilәr:
"amin".
Sonra qazı başladı
nәçәrnikdәn. Әvvәl tәrif elәdi
vә nә qәdәr ki, әrәb dilindә
ali-şan lәqәblәr vә sifәtlәr var idi,
hamısını saydı, sonra genә başladı
dua-sәna elәmәyi. Qәrәz, qazı bu
barәdә çox danışdı, dedi, dedi vә
axır sözlәri bu oldu:
"Ey cәmaәti-Danabaş! Biz
hamılıqnan lazımdır ki, hәr gün vә
hәr gecә ibadәt vaxtında bari-pәrvәrdigara
hәmd eliyәk ki, biz nә qәdәr xoşbәxt
bәndәyik ki, bizim vilayәtimizә belә hakim
göndәriblәr ki, ibarәt olsun bizim cәnab
nәçәrnik ağadan. Bu özgә bir şey deyil,
mәgәr allah-taalanın bizlәrә lütfü
vә mәrhәmәti, amin!"
Camaat da qazıya baxıb sәslәndi:
"amin".
Qazıdan sonra bir urus böyüyü --
alçaq boy va az saqqal --yeridi irәli vә
üzünü camaata tutub, başladı öz dilindә
ucadan danışmağı. Sonra biz bildik ki, bu danışan
nәçәrnik imiş. Nәçәrnik
sözünü deyib qurtarandan sonra bir ayrı rus
böyüyü qabağa yeriyib genә üzünü tutdu
camaatın tәrәfinә. Camaat birdәn dedi:
"Allah ağaya ömür versin!"
"Ey Danabaş kәndinin camaatı!
Heç annırsınız ki, nәçәrnik ağa
sizә nә deyir? Yaxşı sözlәr deyir, çox
gözәl sözlәr deyir. Açın
qulağınızı vә eşidin; çünki
hәmәvәqt mümkün olmaz şәxsә bu
cür nәsihәtlәri eşitmәk. Cәnab
nәçәrnik buyurur ki, mәn Danabaş kәndinin
әhlini çox dost tuturam. Amma bunu da buyurur ki, mәnim bu
camaata yazığım gәlir; çox avam camaatdı,
çox bimәna camaatdı. Mәn özüm yәqin
elәyirәm
ki, cәnab nәçәrnik ağa bu
barәdә xilaf fәrmayiş elәmir. Mәn
özüm görürәm ki, siz avam adamsınız,
yazıq adamsınız, heyvan adamsınız vә sizin
avamlığınız vә heyvanlığınız burdan
isbat olunur ki, nәçәrnik buyuranı başa
düşmәdiniz, lazım gәldi ki mәn sizlәri
başa salam. Bәli, nәçәrnik ağa buyurur ki,
mәnim Danabaş kәndinin әhlinә
yazığım gәlir,
bunlar çox dalda qalıblar, qaranlıqda qalıblar. Odur ki,
nәçәrnik ağa bugün bu niyyәt ilә sizin
kәndә öz mübarәk qәdәmini basıb
ki, burada bugün bir uşkol açsın vә bu
tövrәnәn sizlәri xoşbәxt elәsin."
Camaat birdәn sәslәndi:
"Allah ağaya ömür versin."
Sonra nәçәrnik bir kağız
aldı әlinә vә başladı oxumağı;
oxudu, oxudu vә üzünü tutdu indi müsәlmanca
danışan rus böyüyünә. Bu da irәliki kimi
üzünü camaata tutub başladı:
"Ey әhli-qәryeyi-Danabaş...."
Dәxi mәn bilә bilmәdim ki, bu
şәxs nә dedi vә nә demәdi. Ondan
ötrü bilә bilmәdim ki, mәn camaatın
içindәn kәnar oldum. Kәnar olmağım da bu
tövr oldu ki, rus böyüklәrinә qulaq asmaqda idim ki,
gördüm daldan birisi mәnim әtәyimi
çәkir. Mәn әvvәl elә başa düşdüm
ki, mәnim әtәyimi çәkәn
dadaşımdı, amma çöndüm dala vә
gördüm ki, dadaşım deyil, özgәsidi. Yәni
özgәsi dә deyil idi, bizim qonşumuz
Kәrbәlayı İsmayıl idi. Mәn
çöndüm vә istәdim soruşam ki, mәni
neylәyir Kәrbәlayı İsmayıl? Amma bu kişi
әlini atdı mәnim çiynimә vә bir elә
qüvvәtlә mәni çәkdi ki, bir dә
gördüm ki, mәn dәxi camaatın içindә
deyilәm.
Mәn genә istәdim getmәyәm
vә qayıdıb dadaşıma deyәm; amma
Kәrbәlayı İsmayıl qoymadı. Bir
qәdәr mәni çәkә-çәkә
aparıb, Kәrbәlayı İsmayıl mәnә
tәkid elәdi ki, bir az ayaq götürüm vә
artıq-әskik danışmayım. Mәn bu
barәdә heç bir söz demәdim; çünki
razı idim ki, camaatın içindәn çıxım,
bәlkә rus böyüklәrindәn xilas olum vә
yaxam nәçәrnikin әlindәn qurtarsın.
Bir qәdәr gәldik, axırı
yetişdik Kәrbәlayı İsmayılın
küçә qapısına. Qapı bağlı idi.
Kәrbәlayı İsmayıl qapını döydü
vә qapı әlüstü açıldı.
Hәyәtә girәn kimi mәn mat qaldım;
çünki hәyәtdә bir yekә cәmiyyәt
var idi. Adamlara bir qәdәr diqqәt salıb baxdım
gördüm ki, bu adamların çoxusu elә öz
adamlarımızdı; mәsәlәn: dayım Hacı
Murtuza da burda idi, dayı oğlum Mәşәdi
Fәrәculla da burda idi, xalam nәvәsi
Kәrbәlayı Hәsәnqulu da burda, hәtta
gözüm birdәn dadaşıma da sataşdı.
Baxdım gördüm ki, elә dadaşım da burda
imiş.
Qalanlar da qonşu vә rәfiqlәrimiz
idi.
Bu işlәrin hamısı mәnә
vaqiә kimi göründü.
Mәni görcәk bu adamların
hamısı gәlib cәm oldular başıma vә
dadaşım әlimdәn yapışıb mәni
çәkә-çәkә apardı hәyәtin
dibinә. Adamlar da bizim dalımızca gәldilәr.
Hәyәtin divarları alçaq idilәr. Dadaşım
cәld çıxdı divarın üstә vә
hәr iki әlini uzatdı mәnә. Adamların
bilmirәm hansı әllәrini mәnim qoltuğuma
salıb әvvәl mәnә dedi "qorxma" vә
sonra "ya allah" deyib mәni qalxızdı divarın
üstә. Dadaşım da hәmçinin mәnә
"qorxma" deyib vә iki әlini qoltuğuma salıb
yendirdi o tәrәfә.
Bura Mәmmәdәli әminin
hәyәti idi. Hәyәtdә heç kәs yox idi.
Amma bir sәs gәlirdi. Sәs kişi sәsi deyildi,
övrәt-uşaq sәsi idi. Mәn indiyә kimi bu
işlәrә tәәccüb qalırdım; amma indi
mәni divarın üstә qovzayan kişi vә
dadaşım mәnә "qorxma" deyәndәn
sonra başladım qorxmağı.
Mәhәmmәdәli әminin
hәyәtinin aşağı tәrәfindә bir
yekә kәrmә qalağı var idi. Dadaşım
әlimdәn yapışıb mәni çәkә-çәkә
apardı haman qalağın yanına. Qalağın
ağzı divara sәmt idi. Elә ki keçdik
qalağın ağız tәrәfinә, mәn yәqin
elәdim ki, bu gözlәdiklәrim hamısı
hәqiqәt deyil, yuxudu.
Burada dörd övrәt oturmuş idi.
Әvvәl dәfә bu övrәtlәri mәn
tanıya bilmәdim; çünki bunların dördü
dә başlarını uzatmışdılar qalağın
içinә. Amma biz yetişәndәn sonra
dadaşım bunlara dedi "çәkilin" vә
bunların dördü dә başlarını
çıxardılar vә üzlәrini
çöndәrdilәr bizә sәmt
hәrçәnd bu övrәtlәr dadaşımı
görәn kimi üzlәrini örtdülәr, amma
mәn bunların hamısını tanıdım.
Bunların biri Şәrәf xala idi ki, olsun
Kәrbәlayı İsmayılın övrәti, biri Sәkinә
gәlin bacım idi ki, olsun Hacı Murtuza dayımın
gәlini vә Mәşәdi Fәrәcullah dayı
oğlumun övrәti, biri Sәkinә xala idi ki, olsun
haman hәyәtin vә haman qalağın sahibi Mәhәmmәdәli
әminin övrәti, biri dә qonşumuz
Hüseynәli әminin övrәti Pәri xala idi.
Bu övrәtlәrin dördü dә
dadaşıma hörmәt qoydular; çünki
çәkildilәr kәnara, dallarını
çevirdilәr bizә vә çadralarını da bir
qәdәr qalxızdılar yuxarı; belә ki, qıçları
qaldı açıq. Bu heyndә qalağın
içindәn bir uşaq başı çıxdı
eşiyә. Bu uşaq haman qalağın sahibi
Mәhәmmәdәli әminin oğlu Cәfәr
idi. Cәfәr mәni görcәk sevincәk vә
ucadan dedi:
"Buy, Hüseynqulunu da
gәtirdilәr!"
Cәfәr bu sözlәri deyәn kimi
qalağın içindәn bir baş da çıxdı
eşiyә. Bu da dayım Hacı Murtuzanın nәvәsi
vә dayı oğlum Mәşәdi
Fәrәcullanın oğlu Qasım idi. Qasım da
mәni görcәk sevincәk vә ucadan dedi:
"Buy, bibi oğlu, sәn dә
gәldin?"
Qasım bu sözlәri hәlә deyib
qurtarmamışdı ki, genә qalağın
içindәn bir baş da çıxdı. Bu da
Kәrbәlayı İsmayılın oğlu Kәrimqulu
idi. Bu da mәni görcәk sevincәk vә ucadan dedi:
"Buy, Hüseynqulu, sәni
gәtirdilәr?"
Söz yox, biz durub
gözәtlәsәydik, yәqin ki, qalağın
içindәn çox baş genә çıxacaq
imiş; amma dadaşım qoymadı vә uşaqların
üstә çığırıb bunları soxdu
genә qalağın içinә vә üzünü
tutdu mәnә ki, mәn dә girim ora.
Mәn, doğrusu, belә işi allahdan
istәyirdim; dadaşım deyәn kimi başımı
әyib özümü soxdum qalağın içinә.
Burada biz gördüyümüz üç uşaqdan
savayı genә üç uşaq var imiş ki,
hamısı olsun altı; mәn girdim, olduq yeddi uşaq.
Qalan üç uşaq da bizim
qonşularımız idi. Biri Hәsәn idi --
Yarmәmmәdin oğlu. Biri Nәcәfәli idi --
Kәrbәlayı Qurban әminin oğlu. Biri dә
qonşumuz Hüseynәli әminin oğlu Yusif idi.
Mәn qalağın içinә girәn
kimi dayım nәvәsi Qasım yapışdı yaxamdan
vә çәkdi özünә tәrәf ki,
mәn gedib onun yanında oturum. Mәn Qasımın
xahişini әmәlә gәtirdim; yәni gedib oturdum
onun yanında. Dadaşım mәni qalağın
içinә soxandan sonra, özü dә başını
uzatdı içәri vә bәrkdәn-bәrk
bizә dedi ki, mәbada-mәbada biz buradan çıxaq
gedәk özgә yana vә bunu da bir neçә
dәfә tәkrar elәdi ki, biz әlbәttә
sakit vә samit durub, nә dә sәs elәyәk.
Nә mәn dadaşımın cavabında bir söz dedim,
nә dә yoldaşlarım danışdılar. Ancaq
yazıq Kәrbәlayı Qurban әminin oğlu
Nәcәfәli hәr iki әlini dal sәmtinә
aparıb basdı gözlәrinin üstә vә
başladı ağlamağı. Dadaşım
üzünü çöndәrdi Nәcәfәlinin
tәrәfinә vә dedi:
"Sәfeh oğlu sәfeh, niyә
ağlayırsan?"
Nәcәfәli ağlaya-ağlaya vә
bәdәnini sağ vә sola bura-bura,
әzilә-әzilә, mızıldaya-mızıldaya
başladı anasını çağırmağı.
Dadaşım başını qalağın içindәn
çıxardıb çәkildi durdu ayağa vә yox
oldu. Haman dörd övrәt genә başlarını
qalağın içinә uzadıb başladılar
bizә tәskinlik vermәyi. Әvvәl övrәtlәr
üzlәrini tutdular öz oğlanlarına;
mәsәlәn, Şәrәf xala üzünü
tutdu Kәrimquluya, Sәkinә gәlin bacı Qasıma,
Pәri xala Yusifә, Sәkinә xala Cәfәrә.
Övrәtlәr azdan-çoxdan dedilәr vә sakit
oldular; istәyirdilәr çıxıb getsinlәr ki,
Cәfәr, Nәcәfәli kimi, hәr iki әlini
dal tәrәfini qovzadı basdı gözlәrinin
üstә vә başladı ağlamağı. Anası
Sәkinә xala istәdi qalağa sәmt qayıdıb
oğlunu sakit elәsin. Cәfәrә baxıb Yusif
dә onun kimi başladı zırınpanı. Yusifdәn
sonra Kәrimqulu başladı ağlamağı. Qasım da
başladı ağlamağı. Yazıq
Nәcәfәli dә bunlara baxıb başladı
ağlamağı. Mәn әvvәl istәdim
ürәyimi bәrk tutum vә ağlamayım vә
ağlamazdım da; amma baxdım gördüm ki,
uşaqların bir neçәsi ağlaya-ağlaya deyir ki:
"Vay, ana, bizi saldat aparacaqlar."
Bu sözlәri eşidәn kimi mәn
dә başladım ağlamağı.
III
Bu әhvalatdan bir neçә ay
әqdәm dövlәt tәrәfindәn hökm
çıxmışdı ki, İrәvan quberniyasında
üç uşkol açılsın. Bu uşkolların
xәrci dövlәt xәzinәsinin öhdәsinә
idi. Vә bir dә ki, bu uşkolların üçü
dә qәrardadın mәzmununa görә lazım idi
kәndlәrdә tәyin olunsun, nәinki
şәhәrdә. Bu cür mәktәblәri bina
elәmәkdәn dövlәtin muradı bu idi ki,
dәhat әhlinә savad öyrәdib vә bir para
elmlәr tәlim edib, bir tövr gözünü
açsın, ta bәlkә camaat mürurnan
tәrәqqi tapıb, hәmi bu dünyada öz
mәişәtini keçirdә, hәmi dә әxz
elәdiyi elm vә әdәb sәbәbinә
ibadәtini dürüst әmәlә gәtirib allaha
yavıqlıq elәyә.
Bu uşkolların hәr birinin illik xәrci
iki min yuz әlli manat mülahizә olunmuşdu. Bu
qәdәr xәrcin müqabilindә dövlәt
tәrәfindәn mәslәhәt
görülmüşdü ki, mәzkur uşkolları
böyük vә tәrәddüdlü
kәndlәrdә açsınlar ki, mәktәbә
çox uşağın yolu olsun vә mәsrәf olunan
pullar puça çıxmasın. Odur ki, bu üç
uşkolun birini tәyin elәdilәr Çarxlı
kәndindә; әlbәt o sәbәbә ki, bu
kәnd ya çox yekә kәnddi, ya da ki, tәrәddüdlü
yerdi. Birini tәyin elәdilәr Mahmud kәndindә;
söz yox, әlbәt bu kәnd dә ya
tәrәddüdlü kәnddi, ya çox böyük
kәnddi. Birini dә tәyin elәdilәr Danabaş
kәndindә, hәrçәnd Danabaş kәndi
tәrәddüdlü deyil, amma çox yekә
kәnddi. On üç il bundan irәli evlәri yazanda Danabaş
kәndinin tüstü çıxanı düz altı
yüz әlli ikiyә çatmışdır.
Hәlә o vәdә evlәrdәn çox
gizlәtmişdilәr. Vә bir dә ki, bu on üç
ilin әrzindә azından gәrәk yüz ev
artmış ola.
Әhvalatı qubernator yazmışdı
nәçәrnikә, nәçәrnik dә
Danabaş qlavası Pirverdibәyi çağırıb
xәbәr vermişdi vә habelә qlavaya dil cavabı
hökm elәmişdi ki, әvvәlәn bitәxir
mәktәbdәn ötrü sәmtli dam mühәyya
olunsun. Vә saniyәn nәçәrnik qlavadan
soruşmuşdu, çox uşaqmı Danabaş әhli
uşkola göndәrәr? Pirverdi bәy
nәçәrnikә bu barәdә cavab verir ki,
uşkoldan ötrü nә qәdәr imarәt lazım
olsa, mümkündür tapmaq, uşaqdan da yana
nәçәrniki arxayın elәmişdi ki, Danabaş
kәndindәn azından uşkola altı yüz uşaq
göndәrәrlәr.
Qlava kәndә qayıdıb Danabaş
әhlinә xәbәr verir ki, nәçәrnik
ağa belә buyurubdu vә camaata tәklif elәyir ki,
әvvәlәn uşkoldan ötrü bir dam vә
altı yüz uşaq hazır elәsinlәr.
Haman günün sabahı Danabaş
kәndindәn nәçәrnikin yanına iki yüz
adam tökülür vә nәçәrnikә
әrz-bәndәçilik elәyib mütәvәqqe
olurlar ki, nәçәrnik ağa onları başa
salsın görsünlәr aya Danabaş әhlinin
dövlәt yanında [nә] xәyanәti
müşahidә olunub vә cәnab qubernatın vә
ağa nәçәrnikin qulluğunda onlardan nә
günah baş verib ki, padşah tәrәfindәn
Danabaş kәndinә belә şiddәtli
qәzәb sadir olubdur?
Nәçәrnik camaatın
sözünün cavabında başlayır
kәndlilәrә bir qәdәr nәsihәt
elәyir ki, әvvәlәn, uşkoldan ötrü
altı yüz uşaq lazım deyil; ancaq hәlәlik
yüzü dә kifayәt elәr. Vә bir dә
nәçәrnik camaatı başa salır ki, bu
qәrardad dövlәt tәrәfindәndir, nәinki
nәçәrnikin öz xahişidir.
Bu sözlәri deyәndәn sonra
nәçәrnik camaata hökm elәyir
dağılıb getsinlәr kәndә vә
xәbәr verir ki, bir neçә gündәn sonra
özü gәlәcәk Danabaş kәndinә.
Camaat dağılandan sonra nәçәrnik hökm
yazıb Danabaş kәndindәn dörd adam istәyir
şәhəp divanxanasına: qlava Pirverdibәyi, prixod
mollası molla Hәzrәtqulunu, Hacı Namazalını
vә Mirzә Hәsәni. Haman günü bu әşxasın
dbrdü dә divanxanada hazır olur vә
nәçәrnik bunları öz otağına aparıb
әvvәlәn tәvәqqә yolu ilә bunlara
deyir ki, Danabaş camaatını ipә-sapa gәtirib
yumşaltsınlar vә uşkol işindәn yana
səy-tәlaş elәsinlәr, ta bәlkә
uşkol bir tövr ilә Danabaş kәndindә bina tuta.
Nәçәrnik sözünü deyib qurtarandan sonra bu
әşxasın dördü dә birdәn deyir:
"Allah nәçәrnik ağaya
ömür versin! Biz can-dil ilә hazırıq
nәçәrnik ağaya qulluq elәmәyә."
Nәçәrnik bunların bu cür
cavablarından xoşhal olub, artıq razıçılıq
elәyәndәn sonra bunlara xәbәr verir ki,
getsinlәr kәndә vә camaata
dәlil-nәsihәt elәsinlәr; o özü
dә, yәni nәçәrnik, bir neçә
gündәn sonra gәlәcәk kәndә.
Nәçәrnikin kәndә
gәlmәyi bizә mәlumdu. Vә bu da bizә
mәlumdu ki, nәçәrnik yanınca gәlәn
qonaqları ilә düşmüşdülәr Hacı
Namazalının evindә. Ancaq bunu bilmirik ki, onnan
gәlәn qonaqlar kim imişlәr. Biri qazı idi, bu
hәlә mәlumdu. Biri haman şәhәrin padşah
mәktәbxanasının rәisi idi. Biri haman
şәhәrin mәktәbxanasının
müәllimi idi. Biri öz dilmancı idi. Biri haman mahalın
pristavı idi. Biri bir özgә müәllim idi. Biri
öz vәkili idi. Qalanlar da yasavul vә atlılar idi.
Pәs gәlib çıxdıq haman
günün әhvalatına ki, atlı çaparaq Hacı
Namazalını gәlib xәrmәndәn gәtirdi
kәndin içinә. Salaq yadımıza haman günün
әhvalatını.
IV
Bәli, haman günü Danabaş kәndinin
camaatı cәm oldular Hacı Namazalının meydanına.
Nәçәrnik öz qonaqları ilә
çıxdı camaatın içinә. Qazı
әvvәl başladı nәsihәti vә
xeyir-duasını, sonra nәçәrnik özü
başlayıb bir xitabә oxudu, dilmancı
tәrcümә elәdi vә dübarә
nәçәrnik әlinә bir kağız alıb
başladı oxumağı, dilmancı üzünü camaata
tutub başladı:
"Ey әhli-qәryeyi-Danabas!.... Biz bayaq burda
qalmışdıq."
"Ey әhli-qәryeyi-Danabaş!
Nәçәrnik ağa buyurur ki, hәrdәn bir
mәnim qulağama bәzi ürәksıxan vә
qәm artıran xәbәrlәr gәlib
çatır. Belә görükür ki,
vilayәtimizdә nadinc adam, şeytan adam çoxdu.
Xudanәkәrdә, әgәr bu cür adamların biri
düşsә mәnim әlimә, yәqin ki, mәn
onun dәrisini diri-diri soydurram! Nәçәrnik ağa
buyurur ki, bu qisim adamlar çünki özlәri dә allah-taalanın
yolundan çıxıblar, hәmişә bu fikirdә
olarlar ki, özgәlәri dә düz yoldan
azdırıb, zәhmәtә vә zillәtә
salıb özlәrinә tay elәsinlәr. Bu cür
mәzәrrәtli adamlar heç mәlum deyil nә
qәsd ilә Danabaş әhlini başa salıblar ki,
әbәda uşkola uşaq göndәrmәsinlәr.
Guya ki, uşkolda oxuyan uşaqların hamısına iki ilin
әrzindә qoşun mәşqi verib vә dava
tәlimi öyrәdib göndәrәcәklәr
Rusiyyәtә ki, rus dövlәtinin qoşunu
çoxalsın, vaqeәn bu sözlәri ağıl sahibi
heç ağzına alıb danışar?...."
Camaat birdәn sәslәndi:
"Xeyr, danışmaz! Allah ağaya
ömür versin!"
"Nәçәrnik ağa buyurur ki,
mәn dörd şәxsin mәslәhәti ilә, --
ki olsunlar Molla Hәzrәtqulunun, Hacı Namazalının,
Mirzә Hәsәnin vә qlava Pirverdinin, -- bunların
mәslәhәti ilә bir siyahı tutmuşam vә
hәr kәsin ki, uşkola göndәrilmәli
uşağı var, onların hamısının adları bu
siyahidәdir."
Camaat birdәn sәslәndi:
"Bәli, belәdir. Allah ağaya
ömür versin!"
Sonra nәçәrnik әlindәki
kağızı verdi dilmancına vә dilmancı genә
başladı:
"Camaat! Qulaq verin vә hәr kәsin
adını mәn bu kağızda oxusam, adamların
içindәn çıxıb gәlsin cәnab
nәçәrnikin hüzuruna."
Camaat sәslәndi:
"Allah ağaya ömür versin!"
Dilmanc
başladı:
"Kәrbәlayı İmamqulu
Kәrbәlayı Әli oğlu."
Camaatın içindәn bir adam
çıxdı qabağa: ucaboy, ağsaqqal, başında uca
taskülah, әynindә qәdәk arxalıq vә
ağ gen dizlik. Bu şәxs yeridi nәçәrnikin
qabağına vә hәr iki әlini qarnının
üstә qoyub әvvәl bir başını atdı dal
tәrәfә, sonra ikiqat oldu, düzәldi vә
gözlәrini dirәdi nәçәrnikin
üzünә. Nәçәrnik buna rusca bir
neçә söz dedi vә dilmanc bu cür
tәrcümә elәdi:
"Kişi, get bu saat Zeynal oğluvu gәtir
gәl nәçәrnikin yanına."
Kәrbәlayı İmamqulu
başını aşağı salıb özünü
verdi adamların içinә. Dilmanc әlindәki
kağızı yuxarı qovzuyub başladı oxumağı:
"Kәrbәlayı Heydәr
Kәrbәlayı Zülfüqar oğlu."
Adamları aralayıb qırx-qırx beş
yaşında bir kәndli hazır oldu vә
üzünü nәçәrnikә tutub ikiqat olandan
sonra başladı:
"Ağa, mәnim әrzim var."
Dilmanc razı olmadı Kәrbәlayı
Heydәr әrzini elәsin; nә onun sözünü
nәçәrnikә tәrcümә elәdi,
nә dә ona qulaq verdi. Vә onun sözünü bu
cür rәdd elәdi:
"Artıq-әksik danışma. İndi ta
elә vaxt deyil, cәnab nәçәrnikin vaxtı
yoxdu nağıl-hekayәtә qulaq asıb özünü
dә, camaatı da mәәttәl elәsin. Qoy
әrzin qalsın sonraya vә bu saat get oğlun
Süleymanı gәtir nәçәrnikin
qulluğuna."
Kәrbәlayı Heydәr genә bir
nәçәrnikin üzünә baxıb
başını saldı aşağı vә kor-peşman
özünü soxdu camaatın içinә. Dilmanc
çağırdı.
"Yarmәmmәd Kәrbәlayı
Nabatәli oğlu."
Adamları aralaya-aralaya ortalığa qırx
beş-әlli yaşında bir kәndli çıxdı,
başında yekә papaq, әynindә köhnә
qәdәk arxalıq, ayağında çirkli vә gen
dizlik, ayaqyalın vә beli açıq. Yarmәmmәd
ikiqat olub düzәldi vә üzünü tutdu dilmanca
tәrәf:
"Ağa, mәnim oğlum naxoşdu, bu saat
ölüm halәtindәdi. Hәyә inanmırsan,
gәl elә bu saat gedәk öz gözlәrinlә
dә gör ki, mәn yalan demirәm. Niyә,
mәnә nә olub sinnimin bu vaxtında yalan deyim? Xeyr.
Vә bir dә ki, yalan niyә deyirәm? Әgәr
yalan desәm, adam başıma qәhәtdi? Bir adam tapa
bilmirәm, gәrәk elә gәlib sәni tovlayam?
Allaha and olsun...."
Dilmanc dәxi sәbr elәmәdi vә
qoymadı Yarmәmmәd sözü uzatsın.
"Artıq-әksik danışma vә bizi
başdan, beyindәn elәmә! Tez get oğlun
Hәsәni gәtir nәçәrnikin hüzuruna."
Yarmәmmәd hәr iki әlini
göyә qalxızıb üzünü gah
nәçәrnikә, gah dilmanca tutub istәdi
ağzını aça, amma dilmanc qoymadı vә ucadan dedi:
"Sәnә mәn deyirәm
nağıl-hekayәt oxuma, tez oğlunu gәtir
nәçәrnikin hüzuruna bigüfti-gu!"
Adamların bәzisi başladı
gülmәyә vә bәzisi danışmağa.
Camaatın sәsi istәdi ucalsın. Amma qlava Pirverdi
bәy özünü kәndlilәrin içinә
verib, xalqı bir tәhәr sakit elәdi. Bu heyndә
ortalığa bir qoca kişi yeridi vә üzünü gah
nәçәrnikә, gah dilmanca tutub, alçaq
sәslә başladı:
"Nәçәrnik ağa, әrzim var.
Nәçәrnik ağa, bu kişi Yarmәmmәd
mәnnm tufarbatufar qonşumdu. Mәn dә ki, allah
elәmәsin sinnimin bu vaxtında nәçәrnik
ağanın qulluğunda yalan danışam; çünki
yalan danışmaqlıq çox pis işdi. Vә bir
dә ki, görürsünüz mәn әgәr durub
yalan-yalan danışam...."
Dilmanc qoca kişinin sözünü kәsib
dedi:
"Ay kişi, Danabaş kәndindә
nә çox lağlağı var imiş! Adam sözü
qısa deyәr. Tez ol sözünü de vә çıx
qoy get!"
Qoca kişi gah üzünü
nәçәrnikә vә gah dilmanca tutub
başladı:
"Mәn deyirsәn qurana әl basım
ki, bu kişinin oğlu, yәni Yarmәmmәdin oğlu
Hәsәn elә bu sahat yorğan-döşәk
içindә yatıbdı. Çünki dünәn
Yarmәmmәdin ev adamı gәlmişdi bizә,
qarabaşuva demişdi ki, Kәrbәlayı Sәfәr
evә gәlsә, ona bir de gәlsin bizim uşağa baxsın.
Mәn dә, axır genә qonşudu, adam ... yaxşı
olmaz, çünki...."
Dәxi dilmancın sәbri çatmadı
vә üzünü sol sәmtә çöndәrib
qlavanı çağırdı ki, qoca kişini aralıqdan
rәdd elәsin. Qlava haman qoca kişinin peysәrindәn
bir yumruq yendirib soxdu adamların içinә. Camaatın
qiylü-qalı genә qalxdı. Pirverdi bәy genә
özünü camaatın içinә verib, bir
qәdәr sәs-sәdanı sakit elәdi vә
dilmanc başladı kağızı oxumağı:
"Mәşәdi Fәrәcullah
Hacı Murtuza oğlu."
Adamlar başladı boylanmağa vә
ortalığa heç kәs çıxmadı.
Dilmanc dәxi ucadan
çığırdı:
"Mәşәdi Fәrәcullah
Hacı Murtuza oğlu."
Genә adamlar başladı sağa vә sola
baxmağı, ortalığa heç kәs gәlmәdi.
Amma qlava Pirverdi bәy sol sәmtdәn dilmancın
yanına yeriyib baş әydi vә dedi:
"Ağa, Mәşәdi
Fәrәcullah özü çox kasıb adamdı vә
sәnәti dә çarvadarlıqdı. Mәn
belә xәyal elәyirәm ki, Mәşәdi
Fәrәcullah bugün kәnddә olmuya; çünki
bir-iki ulağı var vә özü dә kasıb
adamdı, ola bilәr ki, bugün kirә aparmış
olalar."
Pirverdibәyin sözündәn sonra
camaatın sәsi başladı ucalmağı, hәr yandan
bir sәs gәlirdi vә hәr ağızdan bir söz
çıxırdı. Bir tәrәfdәn camaat
başladı çığırmağa ki,
Mәşәdi Fәrәcullah bugün kәnddәdi,
özgә yana getmәyib; qeyri tәrәfdәn dә
adamlar bu sözlәrin әksini dedilәr ki, xeyr,
yalandır, Mәşәdi Fәrәcullah bugün kәnddә
deyil. Kәndlilәr sәs verib başladılar
mәrәkәni. Aralığa bashabas düşdü, bu
onu-o bunu tәkanlayır, biri danışır, biri
çığırır, daldakı adamlar istәyirlәr
özlәrini soxsunlar qabağa vә qabaqdakılar da
dәxi irәli yeriyib, gәlib çıxıblar
böyüklәrin qabağına.
Pirverdi bәy çox səy elәdi, amma
camaatı bir qaydaya sala bilmәdi. Axır
nәçәrnik atlılara çığırıb
hökm elәdi camaatı versinlәr dalı. Bir
qәdәr sәs-sәda yatdı vә
nәçәrnikin müqabilindә bir müsinn vә
ucaboy kәndli hazır oldu. Qiylü-qal dәxi dә
sakitlәşdi. Haman şәxs haman Hacı Namazalı idi
ki, biz qabaqda aşina olmuşuq. Hacı Namazalı sağ
әlinin kәfәsini sinәsinin üstә vә sol
әlinin kәfәsini sağ әlinin üstә qoyub
ikiqat olub başladı:
"Nәçәrnik sağ olsun, bu
sözlәr hamısı ki, burada deyildi, bu sözlәr
xilaf sözdü. Sәn özün bilirsәn ki, sәnin
әrzindә xilaf qulluqlar elәmәrәm, yalan
sözlәr dilimә gәtirmәrәm. O şәxs
ki, olsun Mәşәdi Fәrәcullah ki, indi dilmanc
ağa çağırdı o, әvvәl budur ki,
heç әslindә çarvadar deyil. Onlar özlәri
bir ocaqdılar. Onun rәhmәtlik babası İsfandiyar
Danabaş kәndinin rüknü idi. Müxtәsәr,
baş ağrısı olmasın, kim deyir ki,
Mәşәdi Fәrәcullah çarvadardı? Kim
deyir ki, o bugün Danabaş kәndindә deyil? Xeyr, bular
hamısı iştux sözdü. Allaha and olsun
Mәşәdi Fәrәcullah bugün burdadı da
vә özlәri dә yaxşı güzәran
sahibidirlәr. Ancaq...."
"Ancaq" sözünü deyәndәn
sonra Hacı Namazalı üzünü çöndәrdi
әvvәl sol sәmtә, sonra da sağ sәmtә.
Dilmanc Hacının
hәrәkәtindәn bir zad başa düşüb,
yeridi nәçәrnikin yanına vә nә dedi,
nә demәdi ki, nәçәrnik uca sәslә Pirverdi
bәyi çağırıb, başladı onun
üstә çığırmağı vә dilmanc
tәrcümә elәdi ki, nәçәrnik ağa
buyurur bu saat Mәşәdi Fәrәcullahı tapıb
gәtirsin buraya. Qlava baş üstә deyib
özünü soxdu adamların içinә. Dilmanc
genә başladı әlindәki kağızı
oxumağı:
"Kәrbәlayı Cәbrayıl
Kәrbәlayı Nәcәfqulu oğlu."
Adamların içindәn otuz-otuz beş
yaşında bir kәndli çıxıb gәldi
ortalığa, baş әyib gözlәrini dikdi
nәçәrnikin üzünә. Dilmanc haman
kәndliyә buyurdu ki, yubanmayıb getsin vә oğlu
Xәlili gәtirsin nәçәrnikin yanına.
Kәrbәlayı Cәbrayıl baş üstә deyib,
ikiqat olandan sonra özünü soxdu adamların
içinә.
Kәrbәlayı Cәbrayıldan sonra
dörd adam adı çağrıldı. Mәşәdi
Yusif Kәrbәlayı Muxtar oğlu, Kәrbәlayı
Zaman Mәşәdi Әli oğlu, Mәşәdi
Ümmәt Kәrbәlayı Orucәli oğlu,
Mәhәmmәdәli Cәfәr oğlu.
Bu kәndlilәrin üçü dә
camaatın içindәn çıxıb gәldilәr
qabağa. Dilmanc bunları göndәrdi ki, hәrә
öz oğlunu dinmәz-söylәmәz gәtirsin
nәçәrnikin hüzuruna. Amma
Mәhәmmәdәli Cәfәr oğlu
gәlmәdi aralığa. Dilmanc bir dә
çağırdı:
"Mәhәmmәdәli Cәfәr
oğlu."
Kәndlilәr başlarını
dikәldib, başladılar o tәrәf-bu
tәrәfә boylanmağı. Amma
Mәhәmmәdәli tapılmadı.
Camaatın içindәn bir dәstә
dilmancın yanına yeriyib başladı and içmәyi
ki, Mәhәmmәdәli kәnddә deyil, gedib
çöldәn kәngiz gәtirib satsın. Amma bir bu
qәdәr, bәlkә bunlardan da artıq adam
ortalığa gәlib başladılar dәxi dә
bәrk and içmәyi ki, Mәhәmmәdәli
anadan olan gündәn indiki günә kimi bir dәfә
dә kәngizә getmәyibdir; o sәbәbә ki,
Mәhәmmәdәlinin sәnәti
dükançılıqdı, nәinki kәngizçilik.
Camaatın sәsi genә irәliki kimi
başladı ucalmağa. Hәr tәrәfdәn bir
sәda gәlirdi: biri deyirdi Mәhәmmәdәli
kәnddәdi, biri deyirdi xeyr, kәnddә deyil, gedib kәngizә.
Nәçәrnikin atlıları tatarı gücü
ilә bir tәhәr qiylü-qalı yatırdandan sonra
haman Hacı Namazalı genә bir-iki qәdәm ortalığa
qoyub, baş әyib, hәr iki әli sinәsinin
üstә, hәqir vә mәzlum, üzün
nәçәrnikә tutub başladı:
"Ağa, әrzim var."
Nәçәrnik izin verәndәn sonra
Hacı Namazalı başladı:
"Ağa, and olsun yerin vә göylәrin
xaliqinә, and olsun seyyidi-şühәdayә, and olsun on
iki imama, and olsun İsa vә Mәhәmmәdә, o
adamlar ki, camaatın bir parası gizlәdib deyir ki, guya
kәnddә deyil, o adamlar hamı elә bu dәqiqә
Danabaş kәndindәdilәr; necә ki, qabaqca әrz
elәmişәm, bu işlәrin hamısı
fәnd-feldi.
Hacı Namazalı bu sözü deyib qurtaran
kimi sol sәmtdә qlava Pirverdi bәy hazır oldu, sağ
әlindә tatarı, sol әli sinәsinin üstә.
Pirverdi bәyin dalınca bir alcaqboy, yekә qara papaq,
qısa arxalıq vә ağ tuman kәndli, әlindә
uzun zoğal ağacı vә ayaqlarında çarıq,
yeriyib durdu dilmancın qabağında. Qlava üzünü
nәçәrnikә tutub vә tatarını
yanınca gәlәn kәndliyә sәmt uzadıb, uca
sәslә başladı:
"Nәçәrnik sağ olsun, mәn
Mәşәdi Fәrәcullahgilin qapısına
tәzә yetişmişdim ki, gördüm o üzdәn
allah rast saldı ki, Mәşәdi Fәrәcullahı
gördüm ki, qabağında bir-iki yüklü
ulağı, Yayıncıdan yük gәtirir. Çünki
bu övqat ceviz vә әrik qurusu İrәvan
sәmtindә yaxşı pula gedir, odu ki, çarvadarlar bu
saat bikar deyillәr."
Qlava bu sözlәri deyәndәn sonra
genә camaatın sәsi ucaldı, genә atlıların
tatarıları şappıldadı. Hacı Namazalı
genә bir neçә qәdәm
nәçәrnikin qabağına yavıqlaşıb, sol
әlini Mәşәdi Fәrәcullaha tutub vә
sağ әli ilә öz saqqalının ucundan
yapışıb başladı:
"Ağa, indi bir sına mәnim
sözlәrimi. Gördün ki, bu işlәrin
hamısı hiylәdi? Pәs bayaq deyirdilәr
Mәşәdi Fәrәcullah kәnddә deyil?
Pәs necә oldu?"
Sonra Hacı Namazalı camaata sәmt çönüb, hәr iki әlini qovzayıb, uca sәslә vә ürәkdәn dedi....