NADANLIQ
DRAMA, DÖRD
MӘÑLİSDӘ
ӘFRADİ-ӘҺLİ-MӘÑLİS
M ә һ ә m m ә d
a ğ a--kәnd müәllimi,
cavan oğlan, rus paltarında.
N a m a
z--onun nökәri.
Q u r b a n
ә l i, N i y a z ә l i, A ğ a k i ş i, H a c
ı A b d u l l a--kәndin mütәşәxxis adamları, 40 vә 50 yaşında,
çöl libasında.
K o x a--kәndin yüzbaşısı.
Ö m ә r--Hacı Abdullanın
böyük oğlu, oxumuş cavan, çәrkәzi libasda.
V ә l i--Hacı Abdullanın
kiçik oğlu.
Ә Һ m ә d--Hacı Abdullanın nökәri.
Bir
neçә kәnd adamları--Mәһәmmәd ağanin
yanına әrizә yazdırmağa
gәlәnlәr.
Y e t ә r--Hacı Abdullanın
övrәti, 40
yaşında, çöl libasında.
G ü l
p ә r i--Qurbanәlinin övrәti, 40 yaşında,
çöl libasında.
M o l l
a Q a s ı m--kәnd mollası, İran
libasında.
M ә n s u r, Ş a m i l, P i r v e
r d i, İ s m a y ı l-- Vәlinin qaçaq yoldaşları, һamısı yaraqlı.
BİRİNÑİ MӘÑLİS
ӘVVӘLİNÑİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd
ağa öz
otağında, otağın bir tәrәfindә miz vә bir neçә kürsü.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Günlәrim qәribә qәmgin keçir. İki aydır ki, gәlmişәm, bu vaxta qәdәr ancaq iki şagird gәlibdir. Bunlarla mәn nә edәcәyәm? Güclә deyil ki, müәllimi bu ölkәdә özlәrinә düşmәn һesab edirlәr. Aһ! Başım fikir etmәkdәn çatlayır! (Başını әli ilә tutur.)
İKİNCİ
GӘLİŞ
Mәһәmmәd
ağa vә Qurbanәli .
Q u r b a n
ә l i. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Әleykümәssalam!
Xoş gәlibsiniz!
(Ayağa durur.) Әylәşin.
Q u r b a n
ә l i. Kefin necәdir? Salamatsanmı?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Allaһa şükür! Ancaq uşaq az olmağa görә günlәrim qәmgin keçir.
Q u r b a n
ә l i. İndi
neçә
şagird var?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ancaq ikidir.
Q u r b a n
ә l i. Genә yaxşı ki, o da var. Әvvәlki mollanın (uçitelin) һeç iki şagirdi dә yox idi. İndi uşaqlar
ataları ilә
çöl işlәrindәdirlәr. Yarım aydan sonra
çöl işlәrini qurtararlar vә savuq düşәr, onda şagirdlәrin çoxlaşar. Sәn qarı gözlә: elә ki, qar yağdı, gündәn-günә şagirdlәr çoxlaşacaq,
çünki o vaxt işlәri olmayıb vә evdә qalıb şuluqluq elәmәsinlәr deyibәn, sәnin yanına göndәrәcәklәr. Elә ki genә yaz açıldı, һamısı genә işlәrinә gedәcәklәr. Xülasә, başını nә ağrıdım, bu
şkolda ildә
üç ay qışı oxuyurlar.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay kişi! Üç ayda nә oxumaq olacaq?
Q u r b a n
ә l i. Ay
sağ olmuş! Kimdir elә şeylәri
axtaran.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bәs deyirdiniz "kiçik oğlumu qoyacağam oxusun",
necә oldu?
Q u r b a n
ә l i.
Doğrudur, söz verdim, amma....
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Nә var? Xeyir ola!Q u r b a n ә l i. Nә eylәyim, deyirlәr oxumaqdan bir fayda yoxdur. Oxuyan sarsaq
olar, ağlını qara aparar deyirlәr.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Hә ... һә ... һә.... (Başını bulayır.) Tәәccüb işdir. (Tәrәfә.) Doğrudur ki, avam!
Q u r b a n
ә l i.
Yaxşı, mәn
razı oldum, görәk özgәlәr dә razıdırlarmı?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay kişi, özgәnin sözünә nә üçün
baxırsınız? Uşaq sizindir, onun xeyrini siz görәcәksiniz, әbәs yerә һeyvan
uşağı bәdbәxt elәmәyiniz, qoyunuz gәlib oxusun.
Q u r b a n
ә l i. Çox
yaxşi, göndәrәrәm gәlәr. Ancaq iş buradadır ki, deyirlәr, burada oxuyan ancaq sağ vә solu tanımaqdan
ötrüoxuyur, һәrgaһ belә olsa, onu mәn dә öyrәdәrәm.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Sizә mәn
dedimmi һәr
adamın sözünә qulaq vermәyiniz?!
Oğlunuz burada oxuyub yazı-pozu bilәcәkdir vә onun sizә çox kömәyi dәyәr.
Q u r b a n
ә l i. Çox
yaxşı, gedib arvadıma da deyim görüm, o nә mәslaһat görür.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Özünüz biliniz, amma mәn sizin
yaxşılığınızı istәyib deyirәm. İndi Koxaya dәxi adam göndәrmişәm. Gәlsin, bәlkә xalqa nәsiһәt edә ki, uşaqları versinlәr. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur.
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa öz yasavulu ilә içәri daxil olur.
K o x a. Mәni sәnmi çağırıbsan?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bәli, mәn. Xalq
görürәm,
uşaqlarını oxutmaq istәmir. Ona görә lazım gәlir ki, camaata nәsiһәt edәsiniz, bәlkә uşaqlarını oxudalar.
K o x a.
Doğru buyurursan, amma çox çәtindir ki, mәnim nәsiһәtimә qulaq asalar.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Hәr һalda
siz genә deyiniz,
qulaqları dolsun.
K o x a. Mәһәmmәd ağa! Başın
üçün, nәinki iki-üç vә bәlkә on yol demişәm. Amma nә eylәyim ki, sözümә qulaq asmırlar. Hәrgaһ istәyirsәn bu saat ağsaqqalları
çağırtdırım sәnin yanına, gör nә cavab verirlәr?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Әcәb olar,
çağırdınız, görәk nә deyirlәr.
K o x a
(yasavula). Get bu saat Һacı Abdullanı, Ağakişini, Niyazәlini buraya çağır. (yasavul
çıxır. Onun dalınca Koxa özü dә dişqarı
çıxıb deyir.) Deginәn tez gәlsinlәr.
Y a s a v u
l. Yaxşı, baş üstә.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a (tәrәfә). Qәribә xalqdır. (Sonra Qurbanәliyә tәrәf.) Mәnim çalışdığım
sizdәn
ötrüdür. Amma siz öz xeyrinizi әsla bilmirsiniz vә ayağınıza gәlәn baxta daş atırsınız.
Q u r b a n
ә l i. Ay
sağ olmuş! Bizim adam öz xeyrini bilmәz. Onunki odur ki, yazda taxıl әksin, yayda biçsin,
qışda da yerini isti elәyib yatsın. Ondan masәva, doğrusunu demәk, dörd-beş il bundan
qabaq bizim bir neçә ağaların uşaqları oxuyub, amma axırları
bir şey olmadı. İndi dә dolanacaqları әkin vә qoyun ilәdir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Eybi nәdir? Qoy oxusun, ondan sonra genә әksin,
biçsin.
Q u r b a n
ә l i.
İş elә
oradadır. Biz istәmirik ki, oxuyandan sonra әksin, biçsin. Biz istәyirik ki, qulluq adamı
olsun,çinovnik olsun.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay kişi! Hәr oxuyan molla olmaz. Biri çinovnik
olar, biri alış-veriş elәr, o biri molla olar. İş adam
olmaqdadır. Nә
üçün bәs Amerika padşaһlığında kәnd adamları әllәrindә qәzetә cüt sürürlәr.
Q u r b a n
ә l i. Hәrgaһ Hacının oğlu kimi olacaqsa, һeç olmasın.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Necә, Hacının oğlu Ömәrimi deyirsiniz?
Q u r b a n
ә l i. Bәli, bәli, Ömәri deyirәm.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Mәgәr pis
oğlandırmı?
Q u r b a n
ә l i. Elә oğlum olsa, bir saatda
başını kәsәrәm.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Sәbәb?
Q u r b a n
ә l i. Ah! Nә deyim ... m ... m....
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa, Ağakişi, Niyazәli , Hacı Abdulla içәri daxil olurlar.
H a m
ı s ı. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m әd
a ğ a (ayağa durur). Xoş gәlibsiniz. (yer göstәrir.) Buyurun, әylәşin!
(Hәr kәs özü üçün
kürsü götürüb әylәşir. Ağakişi çubuq
çәkir.)
K o x a.
Camaat! Sizi buraya çağırmağımızın sәbәbi budur ki, uşaqlarınızı
qoyasınız oxusunlar, siz kәndimizin ağsaqqalısınız. Siz
uşaqlarınızı oxutsanız, özgәlәr dә baxıb oxudarlar. (Mәһәmmәd ağaya tәrәf.) Bu kişini dә bizә padşaһ tәrәfindәn göndәriblәr. Yaxşı-yaman, qoyun
uşaqlarınız gәlsinlәr
şkola, bunun da çörәyi kәsilmәsin.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a (tәrәfә). Yaxşı nәsiһәt verdi! Dilin qurusun.
A ğ a
k i ş i. Mәnim
bir oğlum var, o da kotana gedir. Bir dә onun vaxtı keçibdir, on iki
yaşındadır.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. On iki yaş çox deyil, elә oxumalı vaxtıdır.
N i y a z ә l i. Mәnim uşaqlarım da boş
deyil: kiçik oğlum buzov otarır, böyük oğlum
qoyuna gedir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Olmazmı kiçik oğlunuzun әvәzinә ayrı adam tutasınız?
N i y a z ә l i. Ay sağ olmuş, һeç insafmıdır ki,
öz oğlun ola-ola, özgәyә pul verәsәn? Pul mәgәr göydәnmi tökülür?
H a c
ı A b d u l l a. Ay Mәһәmmәd ağa! Boş yerә başını niyә ağrıdırsan! Bizim
adam oxumağa uşaq vermәz. Hәr kәsin özünәgörә bir dәrdi var: birinin
uşağı qaramal otarır, o birininki qoyuna gedir, biri, yer әkir. Uşaqlarını da sәnә versinlәr, bәs işlәri necә olsun? Ondan masәva, doğrusunu demәk: "Rusca oxuyan düz
yoldan çıxır".
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay Hacı! Görünür, siz oğlunuz
Ömәrdәn narazısınız? Amma mәn fikir elәyirdim ki, bu kәnddә ancaq siz xoşbәxtsiniz. Zira ki, Ömәr oxuyub elm saһibi olubdur vә onun kömәkliyi sizә azmı olur?
H a c
ı A b d u l l a. Mәnә onun nә kömәkliyi olacaq? Bircә odur ki, naçalnik, pristav gәlәndә bizim evә düşürlәr vә Ömәri rusca bilmәyinә görә çox istәyirlәr.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bәs belә
şәxslәrin sizә düşmәyini azmı bilirsiniz? Ondan masәva, әrizәnizimi yazmır? Divan işlәrinizimi görmür? Bundan әlavә, әkindә dә sizә kömәk edir. Kimin һünәri ilә bu il taxılınız çox
oldu? ömrünüzdә bu qәdәr yer әkibsiniz, һeç bu ilki kimi taxıl
götürdüyünüz varmı?
H a c
ı A b d u l l a. Ömәrin әli әsla kotana da dәymәyibdir. Ancaq nökәrlәrin üstә durub buyruq veribdir: "Ay gәdә, bunu belә elә, onu elә elә".
N i y a z ә l i. Bu da yәni bir işdirmi? (Gәlә-gәlә çubuğunu doldurub çәkir.)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. İş o deyil ki, әlinә kotan alsın. Onun kömәkliyi bu olubdur ki, yerinizi necә ki lazımdır
şumluyub, tәzә çıxan kotan
alıbdır. Әsil iş budur vә bunların һamısını oxumaq ilә tapıbdır. Yeri elmә müvafiq şumlamaq vә nә tövr kotan ilә әksәn, taxıl yaxşı
çıxar--bunların һamısı kitablarda
yazılıbdır. Hәrgaһ
Ömәr
oxumasaydı, belә şeylәri
bilәrdimi?
K o x a.
Kişi bunları doğru deyir.
(Qurbanәli kürsüdәn yerә düşüb yanı üstә uzanır vә bir az vaxtdan sonra yuxuya gedir,
xoruldayır.)
H a c
ı A b d u l l a. Ay kişi, bunlar һamısı sözdür. Adam gәrәk adam ola. Oğul deyәndә kiçik oğlumdur, onun
başına dönüm: desәm öl, ölәcәk. Amma bu evi yıxılmışa
iki ildir deyirәm
Hacı oğlu Vәlinin qızını alsın, almır. Qızın
yaxşı ceһizi,
mülkü vә
maşı var. Bilmirәm ki, dәrdi
nәdir? Ancaq
ağzını açanda kiçik qardaşını bәyәnmәz, onu dәli һesab edir, ondan ötәri ki, deyir: "O, vaxtsız
arvad alıbdır".
N i y a z ә l i. Necә yәni vaxtsız arvad alıbdır?
H a c
ı A b d u l l a. Nә bilim, ay kişi. Elә sözlәr danışır ki, һeç tatın kitabında
yazılmayıbdır. Deyir: "Arvadın ölmәyinә vә şil uşaq olmağına sәbәb tez evlәnmәk olubdur".
K o x a.
Neçә
yaşında arvad almışdı?H a c ı A b d u l l a. Qız on iki
yaşında idi. Ondan savayı gәrәk ki, qızın әvvәldәn azarı varmış. Әrә gedәndәn sonra azarı günbәgün artır. Xülasә, nә deyim, allaһ nә istәsә o olacaqdır.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bәs görünür, onun sözünә inanmırsınız.
H a c
ı A b d u l l a. Doğru deyirlәr ki, rusca oxuyan
özünü itirәr. (Gülür.)
N i y a z ә l i (başını
bulayır, tәrәfә). Doğrusunu Hacı deyir.
K o x a. Ay
Mәһәmmәd ağa! Әyri oturaq düz
danışaq. Ağlasığası iş deyil ki, sәn deyirsәn. Heç inanmaq olmaz ki, tez
arvad almaqdan һәm arvad ölә vә һәm uşaq ölә.
A ğ a
k i ş i. Aһ!
Allaһı sevәrsiniz, belә şeylәr danışmayın, kafir
olarsınız.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Heyfa ki, siz oxumaq bilmirsiniz. Hәrgaһ oxumaq bilsәydiniz, tibb kitablarını sizә göstәrәrdim vә tәәccüb edib yәqin edәrdiniz ki, Ömәr sizә deyәn sözlәr doğrudur.
H a c
ı A b d u l l a. Ah! Oxumaq nәyimә lazım? Mәn belә şeylәri oxumamış da bilirәm.
A ğ a
k i ş i. Hәrgaһ oxumaq bundan ötәridir, һeç oxumasan
yaxşıdır.
Q u r b a n
ә l i (birdәn asqırır vә yuxudan ayılır). Söһbәtiniz nә uzun çәkdi? (Gözlәrini ovur.) İşi nә yerә qoydunuz? Uşaqları oxumağa
qoyaq, ya yox?
N i y a z ә l i. Görmürsәimi, Hacı nәlәr söylәyir! Sәkkiz-doqquz il zәһmәt çәkib Ömәri oxudubdur, amma indi
deyir:"Peşiman olmuşam".
Q u r b a n
ә l i. Bax a!... Gәrәk ki, ay Hacı, onun oxumağına xәrc etdiyin pulu qoyuna versәydin, indi beş-altı
sürü artıqqoyunun
olardı.
H a c
ı A b d u l l a. Bәs nәdir! Әslinә baxsan, Ömәr öz gücünә oxuyubdur. Xülasә, nә deyim, һeç görmәdim ki, oxuyandan biri
ağıllı çıxsın. Sizi inandırıram ki,
oxumaq adamı "saf dәli eylәyir".
(Çubuq çәkir.)
A ğ a
k i ş i (tәrәfә). Yazıq Hacı bunların.
Hamısını görübdür, һәr nә desә doğrudur.
H a c
ı A b d u l l a. A kişi,
dünәn deyirlәr bir ermәni dığası Ömәrin üzünә qarşı olmayan sözlәri deyibdir, һәrgaһ o sözlәri Vәlinin üzünә desәydi, Vәli onu sağmı qoyardı? İndi
görәsәn neçә yerdәn parçalamışdı; amma
Ömәrinki
budur ki, bir adam ilә dalaşanda әrizә
yazsın, şikayәt elәsin.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay Hacı! Biz һeyvan deyilik ki, bir-birimizi öldürәk, biz insanıq. Bizdәn ötәri zakon yazılıbdır,
şәriәtimiz vardır; biz gәrәk һәmәvaxt zakonla vә şәriәtlә iş görәk.
H a c
ı A b d u l l a. Heç elә şey olarmı ki,
üzünә
söyәlәr, sәn baxasan?
Q u r b a n
ә l i. Sizin
söһbәtiniz, görünür, çox çәkәcәk. (Ayağa durub gedir.) Acımdan
öldüm, salamat qalın.
A ğ a
k i ş i. Yavaş, mәn dә gedirәm. (Durub gedir.)
H a c
ı A b d u l l a (Niyazәliyә). Dur, biz dә gedәk, salamat qa l!
N i y a z ә l i
vә K o x
a. Salamat qal! (Hacı Abdulla, Niyazәli vә Koxa gedirlәr.)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Xoş gәldiniz! (Fikrә gedir.) Bunların işlәrini әsla başa düşmәk olmur. Avam da var, avam da.
(Ayağa durub gәzinir.) Amma bunlar kimi avam mәn görmәmişәm. Nadanlıq gözlәrini bir mәrtәbәdә kor edibdir ki, namümkündür
söz, nәsiһәt ilә bunlara bir şey qandırasan. (Fikrә gedir.) Pәrvәrdigara, insan özü öz evini belә yıxarmış! Heyif,
çox һeyif
ki, bizim millәt
peygәmbәr buyurduğuna da әmәl etmәyir! Belә millәtin axırı puç
olmazmı?İnsan ki,oxumağa vә elmә düşmәn ola, onun gәlәcәyi nә olmalıdır? (Fikrә gedir.) Ömәr nәһayәtdә ağıllı vә kamallı oğlandır,
amma bununla belә
atasının xoşuna gәlmir. Zira ki, adam öldürmür,
quldurluq etmir, karvan kәsmir, һәrgaһ belә bәlalara giriftar olsaydı, yәqin ki, atası onu da
kiçik oğlu kimi sevәrdi. Bu qanacaqda adama söz qandırmaqmı olar? Aһ! canları
çıxsın. Bir adam ki, öz xeyrini bilmәyә, mәnә nә düşübdür özümә bu qәdәr zәһmәt verib qanımı xarab edәm. (Fikrә gedir vә sonra әli ilә başını tutur.) Xeyr.... Mәn.... Sәһv etdim. (Bәrkdәn.) Mәnә vicdanım buyurur gәrәk düz yoldan azmış adamı
düz yola gәtirim.... Lazımdır ki, bir az sәbr edәm, Ömәr dә bu gün mәnim yanıma gәlәcәk, onunla da mәslәһәt edәrәm. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur. (Qapıya baxır, Ömәr içәri daxil olur.)
BEŞİNCİ
GӘLİŞ
Ömәr vә Mәhәmmәd ağa.
Ö m ә r. Salamәleyküm!
M ә hә m m ә d a
ğ a. Xoş gәlibsiniz. Mәn sizi gözlәyirdim.
Ö m ә r. Xeyir ola, nә var?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bir şey yoxdur, ancaq bir az fikir-xәyal
mәni
götürmüşdü. Ona görә istәyirdim sizinlә söһbәt edәm.
Ö m ә r. Bağışlayınız,
işim çox olmağa görә sizin yanınıza tez-tez gәlә bilmәyirdim. Bir aydır naçalnikin
yanına getmәkdәn bezar olmuşam.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Allaһa şükür, nә olubdur ki, naçalnikin yanına
gedirsiniz?
Ö m ә r. Bir ay bundan müqәddәm mәnim balaca qardaşım Vәli guya bir neçә adam ilә poçt yolunda karvan
soyublar. Bunun üstündә Vәlini naçalnik һәbsә salmışdı. Mәn möһlәt alıb bir az zamana qәdәr һәbsdәn qurtarmışam. İndi dәxi çalışıram
ki, tәmiz
qurtarsın vә
naçalnik mәnә söz veribdir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Karvan soyubdur? M ... m ... (Fikrә gedir.)
Ö m ә r. Nә üçün tәәccüb edib fikrә getdiniz? (Mәһәmmәd ağaya yavuqlaşır.)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Heç. (yerә baxır,)
Ö m
ə r. Nә üçün tәәccüb etdiniz, deyiniz.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bir neçә dәqiqә bundan müqәddәm atanız vә qeyrilәri burada idilәr; oxumaqdan söz
düşmüşdü vә Hacının sözündәn görünür ki, sizdәn nәһayәtdә narazıdır, amma Vәlini çox istәyir. Sözlәrindәn belә görünür, guya sizi oxutmaqdan
çox peşimançılıq çәkir.
Ö m ә r (әlini әlinә vurur). Aһ! Aһ! Görürsәn? Allaһu-әkbәr, avamlığa bax! Siz
özünüz yaxşı bilirsiniz ki, mәnim ona nә qәdәr xeyrim dәyir, bununla belә mәndәn narazıdır. (Fikrә gedir.) Nә edim, nә çarә qılım? Hәrgaһ üzünә ağ olarsan, deyәrlәr ki, Ömәr dәli olubdur. Olmazsan, qalarsan yana-yana.
Doğrusu ki, Mәһәmmәd ağa, mәnimki bunlar ilә düz gәlmәyir, mәnim nәzәrim mәişәtә ayrı, onlarınkı ayrı.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Atanızın demәyinә görә, görünür siz onun
sözünә
baxmırsınız vә fikir edir ki, guya bu tövr һәrәkәt oxumağın әsәridir.
Ö m ә p. Harr deyir. Bir neçә işdә onun sözünә baxmıram. Ondan ötәri ki, mәnim dә qanacağım var, özümü
bilә-bilә oda salmaram. Mәsәla, yarım ay bundan müqәddәm mәnim yanıma adam göndәribdir ki, gәrәk mәn bir dövlәtli var, onun qızını alam. Әvvәla, qızı görmәmişәm vә ondan savayı qız on vә ya on bir yaşında! Mәgәr bu sinnindә qızı almaqmı olar? Mәgәr mәn insan deyilәm? Xülasә, buna razı olmamışam. Bundan әlavә, mәnә buyruq verir ki, һәr kәs ki mәni, ya bizdәn birimizi incitdi, o saat onu öldürmәk! Görürsüz, nә tövr tәkliflәr edir!
M ә һ ә m m ә d
a ğ a (әylәşir).
Bәli, çox
çәtindir,
gәrәkdir ki, sәbir edәsiniz.
Ö m ә r. Snzin canınız
üçün, һәrgaһ mәnim yerimә özgә oğul olsaydı, indi
çoxdan qaçıb getmişdi. Ancaq mәnim istәdiyim bunları nadanlıqdan
qurtarmaqdır. Bu da görürәm, nәһayәtdә çәtin işdir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bәli, çox çәtindir. Amma genә sәbir etmәli, çünki sәbirlә һәr şeyi görmәk olar.
ALTINCI GӘLİŞ
Namaz, Mәһәmmәd ağa vә Ömәr.
N a m a z.
Ağa! Bir iki adam gәlib, istәyirlәr sizi görәlәr.
Ö m ә r. Genә ola ki, әrizә yazdırmaga gәlirlәr.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Elә olacaqdır. (Namaza.) De, gәlsinlәr.
YEDDİNCİ
GӘLİŞ
İki tәrәkәmә kürkdә, әllәrindә ağac içәri daxil olurlar.
Ә v v
ә l i n c i.
Başına dönüm, ay Mәһәmmәd ağa! Mәnә bircә әrizә yaz.
İ k i
n c i. Mәnә dә birini yazacaqsan.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a (başını bulayır vә әlinә kağız alır. Әvvәlinciyә). Sәn nә barәdә yazdırırsan? (Ömәr papiros yandırıb, tәrәkәmәlәrә diqqәt ilә baxır.)
Ә v v
ә l i n c i (әvvәl yoldaşına baxır vә sonra Mәһәmmәd ağaya). Bu nә deyir? Barә nәdir? Әrizә yazacaqsan, dana!
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bilirәm, amma gәrәkdir bilәm nәdәn ötrü yazdırırsan?
Ә v v
ә l i n c i. Hә ... һә! İndi başa
düşdüm. yazarsan Tarıverdi Pirverdi oğlunun tәrәfindәn nәçәlniyә әrizәdi.
M ә һ ә m
m ә d a ğ a. Ay kişi, onu mәn özüm bilirәm. De görüm, axı nә olubdur ki, әrizә yazdırırsan? (Kәndçi qanmayır,
yoldaşına baxır.)
İ k i
n c i. Ay evin yıxılsın, desәn! Nә oldu, kim kimi öldürübdür?
Ә v v
ә l i n c i.
Adam-zad öldürmәmişәm!
Ö m ә r. Bәs nә olubdur?
Ә v v
ә l i n c i.
Heç bir şey olmuyubdur, boş işdir. Dünәn mәn şәһәrdәn gәlirdim, yolda iki mal rastıma
düşüb gәtirmişәm.
İndi mal yiyәsi
şikayәt elәyibdi ki, guya mәn onun mallarını
oğurlamışam. Malların әgәr nişanları lazımdısa
deyim: birinin buynuzu qaradır, özü dә arıq, qulağı kәsikdir, o biri.... (Fikrә gedir.)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Nişanları mәnim nәyimә lazımdır, deyirsәn?
Ә v v
ә l i n c i. Hә.... Birinin qulaqları kәsikdir, özü dә qoca, arıq şeyin biridir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Allaһı sevirsәn, dayan. Sәn
görürәm
axşamadәk
qurtarmayacaqsan, qoy görәk bu nә
deyir. (İkinciyә baxır.)
İ k i
n c i. Mәnim
işim lap naһaq
yerәdir! Mәnim oğlum özgәnin nişanlısını
götürüb qaçıbdır, indi atası şikayәt başlayıb.
Ö m ә r. Qız
razıdırmı?
İ k i
n c i (fikrә
gedir). Nә deyim
... m ... m .... (Bәrkdәn.) Әlbәttә, razı olacaq. Allaһa şükür,
malımız var, yerimiz var. Mәnim oğlumdan
yaxşısınamı gedәcәkdir?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Qızın atası da razıdırmı?
İ k i
n c i s i. Atası boynu qırılmış razı deyil. Ondan
ötәri ki,
qız beş aydı özgәyә nişanlıdı. Kәbini dә kәsilibdir. Amma nişanlısının
pulu olmadığına görә bu vaxtadәk toy elәyә bilmir.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ay kişi! Kәbini kәsilmiş olsa, sәnin cürәtin nәdir ki, özgәnin arvadını aparasan? Elә dә şәriәtcә düz olmaz.
İ k i
n c i. Bu iş mollanın әlindә deyilmi? Bir az pul basaram, iş düzәlәr.
Ö m ә p. Ay kişi! Nә üçün başa
düşmürsәn? Hәrgaһ kәbini kәsilmiş olsa, molla һeç şey eylәyә bilmәz.
İ k i
n c i. Qanıram, ancaq bircә sәn nәçәlniyә yaz görәk.... (Bu
vaxt üç, ya dörd adam genә içәri daxil olurlar ki, әrizә yazdırsınlar.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
H a m
ı s ı. Mәһәmmәd ağa! Bircә bizә әrizә yaz!
B i r i s
i. Dünәn mәnim oğlum bir ermәni dığası
öldürübdür, indi onu naһaq yerdәn tutublar.
İ k i
n c i. Mәnim
qardaşım özgәnin tayasına od vurubdur, ondan ötәri ki, dörd gün bundan
qabaq bizim tayaya da od vurmuşdular.
Ü
ç ü n c ü. Bircә qoyun, biz da sözümüzü deyәk. (Bu vaxt beş-altı nәfәr genә daxil olurlar. Biri deyir: "Mәnә yaz". O biri deyir: "Olmaz, mәn tez gәlmişәm, mәnә yaz".)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Allaһı sevәrsiniz,
açılın başımdan, mәn әrizә yazan deyilәm! (Kağızı vә qәlәmi әlindәn atıb һirslәnir vә ayağa durur.)
PӘRDӘ
İKİNCİ
MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Qurbanәli öz eviida әylәşib çubuq çәkir vә fikir edir.
Q u r b a n
ә l i. Mәһәmmәd ağa oxumaqdan o qәdәr dәm vurdu ki, indi dә qulağım gur-gur
gurulduyur. Doğrusu ki, һeç özümün dә ürәyim yoxdur. Ondan ötәri ki, istәmirәm mәn dә Hacı düşәn günә düşәm. Binәva Hacı, neçә ildir Ömәrin zәһmәtini çәkib oxutdu, amma bununla belә, görükür genә kiçik oğlu
böyükündәn yaxşıdır: görükür, doğrudan oxumaq
adamı yoldan çıxardarmış. (Fikrә gedir.) Amma yox! Bir dәli şeytan deyir, qoy
kiçik getsin oxusun, görәk axırı nә olar! Bu çağa kimi
qoysaydım, indi bir şey olardı, әrizәmi yazardı. (Asqırır.)
İnşaallaһ
ki, xeyirdir. (Ayağa durub arvadını
çağırır.) Ay Gülpәri! Ay Gülpәri!
İKİNCİ
GӘLİŞ
G ü l
p ә r i
(içәri
daxil olur). Nәdir?
Nә var? Niyә bağırırsan?
Q u r b a n
ә l i.
Acımdan öldüm ki! Bir az әppәkdәn-zaddan ver, zoqqumlanaq. Bu vaxtacan һardaydın?
G ü l
p ә r i. Harda
olacağam? Su daşıyırdım.
Q u r b a n
ә l i. Ata da
arpa verdinmi?
G ü l
p ә r i.
Vermişәm.
Q u r b a n
ә l i. Di allaһını sevәrsәn, bir şey ver mәn dә yeyim. Tez ol!
G ü l
p ә r i.
Qarnın cırılsın! Sәninki dә elә yemәknәn olsun. Amma әlini bir işә vurmuyasan.
Q u r b a n
ә l i. Sәn ola-ola, mәnmi işliyәcәm?
G ü l
p ә r i.
Hamısını mәnmi gәrәk eliyәm?
Q u r b a n
ә l i.
Görmürsәnmi
xalxın arvadları necә işlәyirlәr? Sәn dә yanı işmi görürsәn?
G ü l
p ә r i.
Gözünә
dursun! (Әli ilә gözlәrini göstәrir.) Sәn mәndәn
çoxmu işlәyirsәn?
Q u r b a n
ә l i. Mәn işlәmәsәm, sәn һardan yeyәrsәn?
G ü l
p ә r i. Arvad da
olmasa, siz kişilәri bit-birә
yeyәr.
Q u r b a n
ә l i. Allaһı sevәrsәn, çox söylәnmә, gәti görüm nәyin var.
G ü l
p ә r i. Ayrandan
savay nәyim
olacaqdır? (Gedib tәdarük görür.)
Q u r b a n
ә l i. Allaһ evini tiksin! Ayran yemәkdәn qarnımda ayran ağacı bitdi.
G ü l
p ә r i (bir
qabda ayran, bir parça qara çörәk gәtirib Qurbanәlinin qabağına qoyur). Ala,
zoqqumlan!
Q u r b a n
ә l i (һirsli Gülpәrinin üzünә baxır vә başını
bulayır). Sәni
görüm zoqqumlanasan! (yeyir.) Әli qurumuş deyәsәn һeç duz tökmәyibdir.
G ü l
p ә r i (duz әtirir). Sәni görüm duz ağacından
düşәsәn! Ala, bu da duz.
Q u r b a n
ә l i. Ha ... ha!
Arvad, sәnin
ağlın yoxdur, duzun da ağacı olarmı? Ha ... һa! (Gülür.) A Gülpәri! Sәmәd evdәdirmi?
G ü l
p ә r i. Yoxdur.
Q u r b a n
ә l i. Bәs һara gedibdir?
G ü l
p ә r i. Qoyuna
gedibdir, nәyinә, lazımdı?
Q u r b a n
ә l i.
Heç.... (Asqırır.) Tәk sәbir gәldi. Allaһ, özün rәһm elә! (Fikir edir.) Sәmәd evә gәlәndә onun
üstünü-başınıdüzәlt!
G ü l
p ә r i. Genә nә olubdur? Xeyir ola!
Q u r b a n
ә l i.
Heç!... (yeyir.) Göndәrәcәyәm şkola getsin. (Asqırır.)
G ü l
p ә r i.
Şkol nәdir,
ay kişi?
Q u r b a n
ә l i. Getsin
oxusun, bәlkә bir adam ola. (Asqırır.)
Allaһu-әkbәr!
G ü l
p ә r i. Ay
kişi, sәnin
başına at tәpibdir, nәdir?
Tәk sәbir gәldi. Bunun xәtası var, aparıb oğlumu dәlimi elәmәk istәyirsәn?
Q u r b a n
ә l i. Dәli niyә olur! Gedәr oxuyar abrizinni olar, dana!
G ü l
p ә r i.
Abrizinni nәdir?
Q u r b a n
ә l i. Belә әrizә yazar, divan işlәrini görәr, çinovnik olar. Axırda
görәrsәn ki, qobırnatornan bir yerdә çörәk yeyәr.
G ü l
p ә r i. Allaһını sevәrsәn, yerindә ağır otur batman gәlәsәn. Aparıb oğlumu әbәs yerә dәli elәmә!
Q u r b a n
ә l i.
Sarsaq-sarsaq söylәmә! Oxuyan
da dәli
olarmı? (yeyir.)
ÜÇÜNCÜ
GӘLİŞ
Ağakişi
içәri
daxil olur. Gülpәri başını örtüb dişqarı
çıxır.
A ğ a
k i ş i. Salamәleyküm.
Q u r b a n
ә l i. Әleykümәssalam, xoş gәlibsәn, әylәş görәk.
A ğ a
k i ş i (başmaqlarını çıxarıb әylәşir). Nә yeyirsәn, ay Qurbanәli?
Q u r b a n
ә l i.
Ayrandı, һeç
zad. Hәrgaһ istiyirsәn, deyim sәnә dә gәtirsinlәr.
A ğ a
k i ş i. Yox, yox, istәmirәm. Mәn dә indicә xәngәl yeyib gәlmişәm.
Q u r b a n
ә l i. Deyirlәr bu gün naçalnik kәndә gәlәcәk, doğrudurmu?
A ğ a
k i ş i. Nә
işdәn
ötәri?
Q u r b a n
ә l i.
İş azdımı? Çoxu deyirlәr Pirverdinin işindәn ötәri.
A ğ a
k i ş i. Pirverdinin nә işi vardı ki?
Q u r b a n
ә l i.
Nişanlısını, qaynatasını vә qaynanasını
doğramadımı?
A ğ a
k i ş i. Aһ,
rusun da görükür işi-gücü qurtarıbdır,
yәni bu da bir
böyük şeydirmi?
Q u r b a n
ә l i. Әslinә baxsan, yaxşı eylәyibdir.
A ğ a
k i ş i. Öldürmәyinimi deyirsәn?
Q u r b a n
ә l i. Bәli.
A ğ a
k i ş i. Niyә?
Q u r b a n
ә l i. Axı,
nnsafsız iş tutdular. Nә ki oğlanın pulu vardı, onu evә qoyurdular vә yaxşı yedilәr, elә ki, oğlanın pulu qurtardı,
qızı ona dәxi göstәrmәdilәr vә evә dә qoymadılar.
A ğ a
k i ş i. Yәni
elәmi olubdur?
Q u r b a n
ә l i. Elә belә olubdur.
A ğ a
k i ş i. Qızın adamları çoxdur. Pirverdinin işi
çәtin
olacaqdır.
Q u r b a n
ә l i. Nә çәtinliyi var? Ancaq Sibirә göndәrәcәklәr. Bundan artıq bir şey olmaz. Özü
dә
qaçıb gedibdir, allaһ bilir tutalar, ya yox.
A ğ a
k i ş i. O һeç,
Sibirә getmәyinә gedәcәk. Amma vay qalanların gününә. Qızın adamları
Pirverdinin nәslini
qәtәn kәsәcәklәr. (yanı üstә yıxılır.) Xülasә, bu işin xәtası var.
Q u r b a n
ә l i.
Canları çıxsın, qoy biri-birinin әtini yesinlәr.
A ğ a k
i ş i. Elә,
demә, bir vaxt
olar, bizim dә
başımıza gәlәr.
Q u r b a n
ә l i. Heç
şey olmaz. İki oğlum var, ikisindәn dә arxayınam. Böyügünә demişәm, һansı qızı kefi istәsә, toysuz-zadsız götürüb
qaçsın. Elә ki, qız evә gәldi,
ondan sonra iş asandır. Mollanın ovcuna bir az pul qoy, o saat
"әnkәһtü-vәzәnnuşdu"nu oxusun, ondan sonra
qızın ata vә anasının da sözü olmaz. Niyazәli üç oğlunu da belә evlәndirdi.
A ğ a
k i ş i. Doğrudan, üçüdәmi
qaçırdıbdır?
Q u r b a n
ә l i.
Üçü dә!
A ğ a
k i ş i. Yaxşı işdir, vallaһ! (Gülür.)
Q u r b a n
ә l i. Bәs nәdi? Başın ağrımır, dişin
ağrımır. O ki, kiçik oğlumdur, o da çinovnik
olacaqdır.
A ğ a
k i ş i. Necә
çinovnik?!
Q u r b a n
ә l i.
Qoyacağam.... (Asqırır.)
Oxusun abrizinni olsun.
A ğ a
k i ş i. A Qurbanәli, әyri
oturaq, düz danışaq. Sәnin atan-baban oxumuşdumu?
Q u r b a n
ә l i. Yox.
A ğ a
k i ş i. İndi bәs bu nә dәstgaһdır sәn eylәyirsәn. Yanı atan-baban gedәn yolnan getsәn.
Q u r b a n
ә l i. Ay
cağ olmuş, qoy getsin adam olsun, әrizә-zad yazmaq öyrәnsin, sәnә dә lazım olar.
A ğ a
k i ş i. Deyirәm axı, işin-gücün yoxdur. Oxumağa
qoyanların әli
balamı batıbdır ki, sәninki dә yağa bata! Görmәdinmi, dünәn Hacı öz oğlu
Ömәrdәn nә danışırdı?
Görükür, Mәһәmmәd ağanın sözlәrinә sәn dә inanırsan.
Q u r b a n
ә l i. Bәs inanmayım, neylәyim? Kişi deyir "oxuyan
adam olar".
A ğ a
k i ş i. Biz oxumamışıq, görükür, biz adam
deyilik. Gör sәn allaһ, nәlәr söylәyir!
Q u r b a n
ә l i. Yox, yox! (Uça
sәslә.) Deyir belә "oxuyan ağıllı,
kamallı olub dünyadan xәbәrdar olar, mәrifәtli olar, naçalnik kimi adamlarla
danışıb söһbәt edәr". Deyir belә "bu dәmir yol (әli ilә göstәrir), teleqraf, cürbәcürә maşınlar һamısı oxumaqla
tapılıbdır". Dünәn sizdәn sonra mәn genә yanına getmişdim. Belә şeylәr nağıl elәyibdir ki, doğrusu, adam istәyir inansın.
A ğ a
k i ş i. Ә,
ağlın olsun! Hәr şeyә
inanma. Dәmir
yol, teleqraf Adәm
peyğәmbәrin vaxtından qalan şeylәrdir, allaһ-taalanın qüdrәtidir, bunlara ağılmı
çatar?
Q u r b a n
ә l i. Nә bilim, vallaһ elә şeylәr danışır ki, adamın
ağzı açıla qalır. Deyir, bir neçә padşaһlıqlar var, orda
cütçü әlindә qәzetә oxuya-oxuya cüt sürür.
A ğ a
k i ş i. Bәs
belә şeylәr danışmasın, nә elәsin? Görür ki, xalx
uşaqlarını vermir, ona görә bir az yalandan-palandan
danışır ki, xalxı aldatsın. Bizim xalxı da
aldatmaq çox çәtindir?
Q u rb a n ә l i. Deyir, Hacının
oğlu Ömәri
görürsünüzmü nәlәr eylәyir? Bunlar һamısı oxumağın
gücünәdir.
A ğ a
k i ş i. Dәli
dәlini tapar,
doğru deyiblәr.
O da öz yoldaşını tapıbdır. Ah! Hәrgaһ Ömәr yaxşı oğul olsa atası onu
çox istәrdi.
(Çubuğunu çәkir.)
DÖRDÜNCÜ
GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli vә Ağakişi.
N i y a z ә l i. Salamәleyküm! Genә nә şirin söһbәt elәyirsiniz?
Q u r b a n
ә l i. A! Xoş
gәlibsәn!
A ğ a
k i ş i. Yaxşı vaxt gәlibsәn, a qonşu! Bura gәl, yanıma. (Әli ilә göstәrir, Niyazәli Ağakişinin yanına gedib әylәşir.)
N i y a z ә l i. Nәdi genә? Nә xәbәr ola?
A ğ a
k i ş i. A kişi, bizim Qurbanәli elә şeylәr danışır ki, pişmiş
toyuğun gülәsi gәlir!
N i y a z ә l i. Nә var? Xeyir ola, a Qurbanәli! Genә mollalığmı elәyirsәn?
Q u r b a n
ә l i. A
kişi, bir şey yoxdur. Ağakişidi çәnәsini boş qoyub danışır.
N i y a z ә l i. Sәn de görüm, nә var?
A ğ a
k i ş i. Mәһәmmәd
ağanın sözünә baxıb istәyir kiçik oğlunu şkola qoysun.
N i y a z ә l i (Qurbanәli asqırır, Niyazәli başını
bulayır). Mәn
dә әvvәl bu fikirdә idim....
Q u r b a n
ә l i. Sonra nә oldu ki?
N i y a z ә l i. Beş il bundan әvvәl Mursaqulu ağanın uşaqları
oxumurdumu?
Q u r b a n
ә l i, A ğ a
k i ş i . Hә
... һә ... һә....
N i y a z ә l i. Bax, o vaxt mәn dә istәyirdim uşaqlardan qoyam oxusunlar. Bir
gün Mursaqulu ağanın böyük oğluna rast gәlib dedim: a bala, sizә şkolda nә oxudurlar? Cavab verdi ki, "nә bilim, yerin günün
başına dolanmağından, yer һavada
durmağından".... Xülasә, çox şeylәr dedi, һayıf ki, yadımda
qalmayıbdır!
A ğ a
k i ş i. Ha, һa!... (Gülür.) A, gör nәlәr söylәyirlәr, ya rәbb!
N i y a z ә l i. Doğru deyirәm, üç oğlumun
canı üçün, elә belә deyirdilәr. Doğrusu, belә şeylәri eşidәndәn sonra һansı axmaqdı gözü baxa-baxa
uşağını dәli elәsin.
Q u r b a n
ә l i (tәccüb edir). A Niyazәli, nә deyirsәn? Yer dә günün başına
dolanarmı?
A ğ a
k i ş i. Di bundan sonra gör ki, oxumaq adamı necә eylәyir.
Q u r b a n
ә l i
(asqırır). Olmuya bu tәk sәbir elә ondan ötәri gәlir.
A ğ a
k i ş i. Görükür, bu işin xәtası var.
N i y a z ә l i. Tәk sәbir mәnә düşmür.
A ğ a
k i ş i. Görükür, bir şey var. Yaxşısı
budur ki, bu fikirdәn daşınasan. Yaxşı demirәmmi, a Niyazәli?
N i y a z ә l i. Doğru deyirsәn. Bir şeyi ki,
başlayırsan, tәk sәbir gәldi, qoy qalsın. Xülasә, nә deyim, bu oxuyanların işlәritәәccübdür.
Yazıqların işlәri-güclәri yoxdur, belә-belә
şeylәr
yazıb satırlar. Bu yolnan özlәrinә pul qazanırlar.
Q u r b a n
ә l i. Bunlar һamısı keçәr-gedәr. Ancaq bu tәk sәbir....
(Asqırır.) Allaһu-әkbәr! Mәnim gözümü qorxudur. Gәrәk siz deyәn doğru ola. Bu işin xәtası var. Görәk necә olacaqdır! (Fikrә gedir.) Aһ! Qoy genә getsin qoyuna, oxumaq
nәyinә lazımdır....
N i y a z ә l i. A kişi, nәyinizә lazım belә şeylәr danışırsınız. İşinizi
tanrı qurtardımı? Bircә deyin görüm, bәlkә eşidibsiniz, deyirlәr naçalnik bu gün kәndә gәlәcәkdir, doğrudumu?
A ğ a
k i ş i. Doğrudu, doğru.
Q u r b a n
ә l i. Sәnin dә naçalniknәn işin varmı?
N i y a z ә l i. Әsil iş mәnim deyilmi?
A ğ a
k i ş i. Nә
olub, allaһa
şükür?
N i y a z ә l i. Ortancıl oğlum
qaçırtdığı qızın üstә yekә iş açılıbdır.
A ğ a
k i ş i. Atası, anası razı deyillәrmi?
N i y a z ә l i. Yox, a kişi! Qız әvvәl özgәyә nişanlıymış, kәbini dә kәsilibmiş, indi әvvәlki nişanlısı mәnim vә mollanın әlindәn şikayәt eylәyibdir.
Q u r b a n ә l i. Mollanın burada nә
işi var?
N i y a z ә l i. Necә ki, nә işi? Bir
arvada iki yol kәbin kәsmәk olmaz ki?
Q u r b a n ә l i. Onun kәbinini
gәrәk ki, özgә molla kәsmişdi.
N i y a z ә l i. Elәdi, amma gәrәk
borcudur bilә: arvada kәbin kәsilibdir, ya yox?
A ğ a k i ş i. Doğrudan, çox
çәtin işdir. Belә şey һeç,
olarmı ki?
N i y a z ә l i. Mәn dә bilirәm
olmaz. Amma.... O vaxt zorumuza
saldıq, gücnәn mollaya kәsdirdik, fikir elәdim ki,
atası vә nişanlısı qızın dalınca
düşmәz, amma....
Q u r b a n ә l i. Qızı yәqin
әlinizdәn alacaqlar.
N i y a z ә l i. Qızı alsalar onda nә
mәn, nә oğlanlarım gәrәk bu
kәnddә papaq qoyub gәzmiyәk.
A ğ a k i ş i. Mollanı da Sibirә
göndәrәrlәr.
N i y a z ә l i. Bu işin üstәmi?
A ğ a k i ş i. Bәli!
Q u r b a n ә l i. Deginәn yazıq
mollanın evi yıxılıbdır.
N i y a z ә l i. Xülasә, görәk,
işimiz nә,tövr olacaq!
(Bu vaxt Koxanın eşikdәn sәsi
gәlir:--Niyazәli burdadımı? Cavab:--Burdadı.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Koxa, Niyazәli, Qurbanәli vә
Ağakişi.
K o x a. Ay Niyazәli! Dur görәk!
N i y a z ә l i. Nә var, ay Koxa?
K o x a. Naçalnik gәlib, sәni
istәyir.
N i y a z ә l i. Hara düşübdür?
K o x a. Hacı Abdullagildәdir.
A ğ a k i ş i. Adam çoxmu
yığılıbdı?
K o x a. Yox, һәlә adam çox deyil.
Ancaq buyurdu ki, Niyazәlini һarda olsa tapaq.
N i y a z ә l i. Görükür,
әvvәl mәnim işimә baxacaq!
Q u r b a n ә l i. Elә görükür.
N i y a z ә l i. Bir dәli şeytan deyir,
һeç getmә.
A ğ a k i ş i. Yox, getsәn
yaxşıdı.
Q u r b a n ә l i. Getmәsәn
acıqlanar, işini bәrkә salar.
K o x a. Sәn allaһ, dur gedәk! Mәnim
da işim var.
N i y a z ә l i (qorxusundan bilmir nә etsin).
Olmazmı deyәsәn ... şәһәrә
gedibdir?
K o x a. Ay canım, niyә yalan
danışım? Dur gedәk, qorxma, sәnә
һeç şey olmaz.
A ğ a k i ş i. A Koxa, sәn get, o da
gәlәr.
(Qurbanәli ayağa durur.)
N i y a z ә l i. O yaxşıdı: sәn
get, mәn dә bu saat gәllәm.
K o x a (gәlib qolundan tutur). Allaһı
sevәrsәn, mәni yubandırma, dur gedәk,
һeç şey yoxdur!
(Niyazәli istәr-istәmәz
başını bulaya-bulaya çıxır vә onun
dalınca Ağakişi.)
A ğ a k i ş i. Belә ki, qorxursunuz,
niyә dinc oturmursunuz!
Q u r b a n ә l i (tәk).
Gәlәsәn mәn dә gedim, görüm nә
var.... (Fikrә gedir.) Yox a
kişi, birdәn naçalnik mәni görәr,
köһnә işlәrdәn yadına
düşәr, mәni dә tәlәyә salar.
Yaxşısı (budur, yerimdә oturum. (Oturub çubuq çәkir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Gülpәri tәlәsmiş
içәri daxil olur.
G ü l p ә r i. Gördün
һәlә nә oldu? Hayıf sәnә!Q u r b a n
ә l i (ayağa durur). Ay arvad, nә var, nә olubdur?
G ü l p ә r i. Yazıq oldu, getdi!
Hayıf! Һayıf! (Guya şey üçün
gәzir.)
Q u r b a n ә l i. Ay evi tikilmişin
qızı, de görüm, axı nә olubdur?
G ü l p ә r i. Mәһәmmәd
oğlunun gәlini dәli olubdu!
Q u r b a n ә l i. Necә, dәli olubdu?
G ü l p ә r i.
Gözәl-göyçәk gәlin idi, һayıf
sәnә!
Q u r b a n ә l i.
Gözәl-göyçәkliyi özünün olsun, de
görüm necә dәli olubdu?
G ü l p ә r i. Dәli olubdu,
qanmırsanmı?
Q u r b a n ә l i. Axı, nәdәn olubdu?
G ü l p ә r i. Nәdәn olacaq?
Mirzәnin nәvәsi nәdәn oldu? Bu da ondan!
Q u r b a n ә l i. Hal anasındanmı?
G ü l p ә r i. Hә, һә!
Yazıq! Hayıf sәnә! (Dizinә vurur.)
Q u r b a n ә l i. Doğrudan da һayıf!
Qurtarmaq çox çәtindir. Nә tövr olubdu ki?
Görübdü? O ki gözә görünmәz?
G ü l p ә r i. Tovlada ata arpa verirmiş,
birdәn gözünә görükübdü,
әtәyindәn yapışıb, qızın elә
orada ürәyi gedib yıxılıbdı,tovladan
ölü çıxardıblar.
Q u r b a n ә l i. Belә şey olmaz, ay
arvad!
G ü l p ә r i. İnanmırsan,
eşiyә çıx. Gör nә xәbәr var,
nә qiyamәtdir! Mollalar һamısı
tökülüb dua yazırlar.
Q u r b a n ә l i. Yәni doğrumu deyirsәn?
G ü l p ә r i. A kişi,
çıxıb baxsana, gör xalx necә
yığılıbdır!
Q u r b a n ә l i
(tez ayağa durur). Ay, mәiim başmaqlarım
һardadı?
G ü l p ә r i
(çıxıb eşikdәn başmaqları
tullayır vә az qalır ki, Qurbanәlinin başına
dәysin). Ala, andırlarını!
Q u r b a nә l i. Kökün kәsilsin,
arvad. (Tez geyinib eşiyә çıxır.)
PӘRDӘ
ÜÇÜNCÜ
MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdullanın evi. Hacı Abdulla
döşәk üstә әylәşib balışa
söykәnibdir, çubuq çәkir.
H a c ı A b d u
l l a (qoynundan
kağızları çıxarıb bir-bir baxır).
Yaxşı yadıma düşdü. Görüm, bunlar
nә kağızıdır. Ay gәdә,
Әһmәd!
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә h m ə d.
Bәli.
(Әһmәd içәri daxil olur.)
H a c ı A b d u
l l a. Ömәr evdәdirmi?
Ә һ m ә d.
Evdәdir.
H a c ı A b d u
l l a. Çağır bura gәlsin. (Әһmәd
dişqarı çıxır, Ömәr içәri
daxil olur).
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
H a c ı A b d u
l l a. Bu kağızlara bax görüm, nә
kağızıdı.
Ö m ә r (kağızları
әlinә alıb diqqәtlә bir-bir baxır). Bunlar
baratdır. (Göstәrir.) Bu Mәlәk Namaz
qızının tәrәfindәndir. Oğlu
Tanrıverdini Sibirә göndәrirlәr, ona
görә istәyir pul yığsın.
H a c ı A b d u
l l a. Bizim, belә, gödәk Tanrıverdinimi?
(Tәәccüb edir.)
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u
l l a. Bәgәm onu tutdularmı?
Ö m ә r. Hәlә yaralıyıblar
da!
H a c ı A b d u
l l a. Ay yazıq. İgid dә deyәndә belә
olardı.Gözünә döndüyüm çox qanlar
tökdü. Doğrudan da atasının oğlu idi, atası
da özü kimi igid idi. Onu indi qurtarmaq olmazmı?
Ö m ә r. Bundan sonra necә qurtarmaq
vә qurtarıb nә olacaq? Yaxşı
oldu ki, tutdular! Bәlkә bir az sakitlik ola.
H a c ı A b d u
l l a. Ay sarsaq, necә qıyıb elә deyirsәn.
Kәndin igidlәrindәn biri o idi. Doğrudan ki, yazıq!
Hayıf sәnә! (Әlini cibinә aparır.) Ala, bu on
manatı ver gәdәyә aparsın, anasına versin
vә yazdırsın ki, mәlum olsun.
Ö m ә r (başını bulayır
vә pulu alır). Yaxşı, verәrәm.
H a c ı A b d u
l l a. Bәs o biri kağız nәdi?
Ö m ә r (kağızı diqqәt
ilә oxuyur). Baxım görüm.
H a c ı A b d u
l l a. O kağız rusca yazılıbdımı?
Ö m ә r. Bәli, ruscadır,
naçalnikin tәrәfindәndir. Sarvan maһalında
tәzә şkola açmaq istәyirlәr. Ona
görә naçalnik tәvәqqe edir ki, һәr
kәs istәsә,
şkolanı tikmәkdәn ötәri pul
bağışlasın.
H a c ı A b d u
l l a. Bizim belә bu şkoldanmı?
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u
l l a. Gör sәn allaһ, nә sarsaq-sarsaq işlәr
görürlәr! (üzünü xalqa tutur.) özgәnin kәndindә
şkol açılır, bizmi
pulunu verәk vә mәnim nәyimә lazım
ki, şkol açılır. O kağız һeç! (Әli
ilә göstәrir.) Boş şeydi, cır getsin.
Ö m ә r. A ağa, belә işdә
kömәk etmәk lazımdır. Bizim şkola
tikilәndә naçalnik özu pul
bağışlamadımı?
H a c ı A b d u
l l a. Özgә axmaq iş görübdür, gәrәk
mәndәmi görәm! Kağızın cavabını
yaz ki, atam şәһәrә gedibdi, pul-zad yoxdur.
Ö m ә r. Ağa, naçalnikdәn
eyibdir. Sәn göndәrmirsәn, mәn on manat
göndәrәrәm.
H a c ı A b d u
l l a. Deyirәm axı, sәnin başına at tәpibdir.
Bilmirәm һaçan ağıla
gәlәcәksәn? Doğrudan da caһil! Pulun
qәdrini һәlә bilmәzsәn.
(Ömәr atasına әyri-әyri
baxıb dişqarı çıxır.)
H a c ı A b d u
l l a (onun dalınca baxır). Doğrudan da deyirlәr:
"Oxumaqdan qara adamın ağlını aparar".
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Yetәr vә Hacı Abdulla.
Y e t ә r (ağzı yaşmaqlı
içәri daxil olur). A kişi, durub o biri dama
getsәnәm. Qurbanәlinin arvadı bizә gәlibdir,
sәndәn qaçır.
H a c ı A b d u
l l a. Dәrәnin ermәnisindәn qaçmır,
mәndәnmi qaçır? Әһ! (Durub gedir.)
Y e t ә r. Ay qız, ay Gülpәri bura
gәl!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Yetәr, Gülpәri.
G ü l p ә r i. Salamәleyküm!
Y e t ә r. Xoş gәlibsәn! Otur
görәk. Uşaqların-zadın
sağ-salamatdılarmı?
G ü l p ә r i. Canına
duaçıdırlar.
Y e t ә p. Qurbanәli azarlıydı, indi
yaxşıdımı?
G ü l p ә r i. Qurbanәli dәli olub,
başına at tәpib.
Y e t ә r. Necә, ay arvad?
G ü l p ә r i. Ağıldan kәm olub,
bilmirәm deyir, һansı dәli başını
doldurubdur ki, "balaca oğlunu qoy oxusun". Deyirәm ay
kişi, başına atmı tәpib? Dana-buzovumuzu kim otarar?
Deyir: "Sәn bilmirsәn! Oğlum oxuyub abrizinni
olacaq".
Y e t ә r. Ay qız, abrizinni
һansıdır?
G ü l p ә r i. Nә bilim, oxuyanlara
abrizinni demirlәrmi?
Y e t ә r. Doğru deyirlәr, kişinin
ağlı az olar!
G ü l p ә r i. Allaһa qurban olum, oxumaq
fikrinә düşәndәn tәk sәbirdi ki,
gәlir. Axırı sәbirdәn qorxub fikrini
dәyişdirdi, sakit oldu. Uşaq yavaş-yavaş qoyuna
getmәyi öyrәnmişdi, һәrgaһ oxumağa
getsәydi, ağlını qara alıb bunlar
һamısı yadından çıxardı, gedәrdi.
Y e t ә r. Bunlar yadından
çıxmağı һeç!
özü böyüyәndә lap dәli
olardı.
G ü l p ә r i. Doğrumu deyirsәn?
Y e t ә r. Ay sağ olmuş! Bizim
Ömәri görmürsәnmi? Allaһ ağlını
alıbdır: gaһ kitabnan oynayır, gaһ nә bilim,
maşınlar yazır. Әbәs yerә pulunu yox edir.
İki ildir çalışıram, nә ki, sağam toyunu
eliyim, gözüm görsün. Amma razı olmayır.
G ü l p ә r i. Bәlkә
düşmәnlәriniz oğlanın bәxtini
bağlayıblar?
Y e t ә r. Allaһ bilir, bәlkә
dә elә ola. Bәs bunun çarәsi nәdi?
G ü l p ә r i. Gәrәk kitaba
baxdırasan, dualar yazdırasan. Bildir
Nәnәxanımın oğlu da belә
olmamışdımı! Kitabnan açdılar.
Y e t ә r. Elәdi, elә. Yaxşı
yadıma saldın. Dәrviş baba cinlәri
gәzdirәndәmi?
G ü l p ә r i. Hә, һә.... Bax,
o dәrviş baba bir gün һamının
gözünün qabağında cinlәrә buyurdu ki:
"Açın bu oğlanın düyününü".
Bir neçә gündәn sonra oğlan özü
yalvardı ki, onun üçün arvad alsınlar. Amma
yaxşı da pul aldı. İki yüz manat aldı. Bir
yüzünә pul vә bir yüzünә dә qoyun.
Y e t ә r. İndi o dәrviş burada deyil,
nә etmәli? Ondan savayı bir ayrı adam yoxdumu?
G ü l p ә r i. Niyә yoxdur, bizim
kәnd mollası da kitaba baxır.
Y e t ә r. Yaxşımı baxır?
G ü l p ә r i. Baxmağına söz
yoxdu. Dörd ay bundan әvvәl bizim bir danamız
itmişdi, kitaba baxıb yerini o saat dedi.
Y e t ә r. Dananı sonra
tapdınızmı?
G ü l p ә r i. Hardan tapdıq! Oğurlayan
yemişdi, getmişdi!
Y e t ә r. Ağrın alım, a
Gülpәri, indi bu işdәn ötәri o mollaya
baxdırmaq olarmı?
G ü l p ә r i. Nә üçün
olmur, sәnә bir dә bir şey deyim. Hәrgaһ
istәyirsәn ki, işi düzәltsin, gәrәkdi
ki, pula qızırğanmıyasan.
Y e t ә r. Tәki bu iş düzәlsin.
özümün nә ki qızıl-gümüşüm
var, һamısını bu yolda qurban eylәrәm. Amma bu
işi gәrәk bir sәn bilәsәn, bir dә
mәn.
G ü l p ә r i. Yaxşı, indi mәn
gedirәm mollanın yanına, deyәrәm sizә
gәlsin.
Y e t ә r. Yox! Yaxşı olar ki, sәn
әylәşәsәn. Mәn balaca qızı
göndәrrәm, getsin çağırsın.
özün burda әһvalatı deyәrsәn, sonra
mәn dә danışaram.
G ü l p ә r i. Yaxşı olar. (Yetәr
dişqarı çıxır.) Evin yıxılsın
kişi! (üzünü xalqa.) İstәyir ki, mәnim
oğlumu da aparsın, dәli elәsin.... Biçarә oğlanın
bәxtini görürsәn necә bağlayıblarsa,
arvaddan-zaddan һeç fikir elәmir. Molla görәk
nә deyәcәk?!
(Molla әlindә ağac içәri daxil
olur.)
ALTINCI GӘLİŞ
Molla vә Gülpәri.
M o l l a. Salamәleyküm!
G ü l p ә r i (üzünü bir az
örtür). Xoş gәldin, a molla? Buyur әylәş.
M o l l a. Nәnә, qulluğunuz nәdir?
(Bir tәrәfdә әylәşir.)
G ü l p ә r i. A molla! Sәni bura
Hacının arvadı Yetәr
çağırdıbdır. Gәrәk onun oğlundan
ötәri kitaba baxasan, özü dә indicә
gәlәr.
M o l l a. Nә olubdur ki?
G ü l p ә r i. İndi neçә ildi
ki, istәyirlәr böyük oğlu Ömәrdәn
ötәri arvad alsınlar, amma oğlan razı olmur.
M o l l a. Görünür, bәxtini
bağlıyıblar.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Yetәr içәri daxil olur. Molla
yerindәn durub tәzim edir.
Y e t ә r. Әylәş! Xoş
gәlibsәn!
M o l l a. Çox razıyam, ana! Buyruğunuz
nә ola?
Y e t ә p. Gülpәri demәdimi?
M o l l a. Bәli, bәli, bildim. Çox
әcәb. Ancaq sizdәn tәvәqqe edirәm ki,
düz qәlblә bu işә baxdırasıiız
vә gәrәkdir ki, puldan әsla fikir etmiyәsiniz.
Çünki o cinlәr ki, mәn onlara һökm
edәcәyәm, pul barәsindә çox
danışıqlar sevmәyirlәr.
Y e t ә r. Ay molla, nә ki lazımdır
sәn elә vә necә ki gәrәk olsa, mәn һazıram.
Ancaq iş düzәlsin vә oğlum bilmәsin.
M o l l a. Oğlanın bilmәmәyindәn
arxayın olun. Ancaq mәnim dualarım
özğәlәrinki kimi deyil, mәnim dualarımın
һәrәsinin ayrı-ayrı qiymәti var....
G ü l p ә r i (tәrәfә).
Hәlə baxmamış, evi yıxılmış puldan
dәm vurur.
M o l l a. Vә mәnim bir duam vardır ki,
һәr kәlmәsi bir manatdır! Hәr kәs
istәyir yazıram vә neçә kәlmә olsa,
ona görә pulumu alıram.
Y e t ә r (tәrәfә). Doğrudan da
ki, deyirlәr: "Mollanın gözü һeç
doymaz".
M o l l a. Çox әcәb! (Әlini qoynuna
aparıb kitabçasını çıxarır.) İndi
mәn bu kitaba baxaram vә һәrgaһ bu kitabla kimin
vә nәyin barәsindә kitaba
baxılacağını bildimsә, o vaxt yәqin ediniz ki,
bu işi axırınadәk aparacağam. Vә
һәrgaһ bilmәsәm, yәqin ediniz ki, bu
iş başa gәlmәz. Ondan ötәri ki, bir vaxt olur,
cinlәrimin kefi gәlәn zaman olub, pul çox almaqdan
ötәri cavab vermirlәr. cin tayfası pulu çox
sevәr.
Y e t ә r. Sәn allaһ, a molla, puldan
fikir elәmә. Mәn sәni vә sәnin
cinlәrini artıqlığınca razı eylәrәm.
M o l l a (kitaba baxır). Bәli, görәk,
nә görükәr. (Yavaş oxuyub gülür.)
İşiniz çox yaxşı gәlibdir. (Arvadlar mollaya
yaxın oturub diqqәt ilә qulaq asırlar.) İndi
mәn bir-bir sizin üçün deyim, siz qulaq verin,
görün dürüst deyәcәyәm, ya yox.
Çünki necә ki, әvvәl dedim:
һәrgaһ işi әvvәlindәn doğru
desәm, axırınadәk
doğru gedәcәk. Qulaq verin. (Arvadlar dәxi
dә irәli otururlar.) Bu kitaba baxdıranın ismi
Yetәrdir.
G ü l p ә r i. İsmi nәdir, a molla?
M o l l a. Yәni, adı! Bu Yetәr...
Çox aydın görünür.... öz oğlu
Ömәrdәn ötәri kitaba baxdırır.
Sәbәb dә budur ki, oğlan arvad almaq istәmir.
A r v a d l a r (bir-birinә). Ay qız,
görürsәn necә tapdı?
M o l l a. Hә ...
һә.... Getdikcә iş
qaranlıqlaşır.... Heyf
a!... Cavan oğlanın bәxtini
bir adam bәrk-bәrk bağlayıbdır.
ömrümdә bu
qәdәr kitaba baxmışam, belә çәtin
işә һәlә rast gәlmәmişәm....
(Fikrә gedir.) İş qaranlıqlaşır, amma asana çıxmağa da ümid var.
Ancaq ... m ... m ... böyük
cin gәrәk ki, naz edir....
Y e t ә r (әlini tez cibinә uzadır,
pul çıxardıb mollaya verir). Ala, a molla, bu pulu cinә
bağışla.
M o l l a (gülür). Deyirәm axı,
niyә naz eylәyir. Görükür, qarnının
ağrısı varmış. Bәһ, bәһ!
Gör nә yaxşı görükür!
A r v a d l a r (kitaba baxırlar). Hanı? Biz
һeç şey görmürük?
M o l l a. Bacılar! Siz görә
bilmәzsiniz, ancaq qulaq verin: o oğlan ki, bunun ürәyini
bağlayıbdır, gödәk boylu, qarabuğdayı cavan
oğlandır vә elә bәrk bağlayıbdır ki,
һeç vaxt arvad ala bilmәz.
Y e t ә r (әli ilә dizinә vurur).
Oğlumun evi yıxılıb gedibdir.
M o l l a. Raһat olunuz, belә şeylәr
mәnim әlimdә asandır. Kitabda
görünmәyiiә görә lazım gәlir ki, o
dua ki, mәn sizә dedim, gәrәkdir yazıla.
(Kağız vә qәlәm çıxardıb
yazır vә büküb Yetәrә verir.) Bu duanın
qiymәti on manatdır. Bunu axşamdan suya salarsınız,
elә ki, suyun içindә qarası gedәr, ac
qarnına verәrsiniz, oğlan içsin.
Y e t ә r (әlini cibinә uzadıb pul
tapmayır). Molla! Olarmı ki, pulun yerinә
qızıl-gümüş verim?
M o l l a. Eybi yoxdur, amma gәrәkdir
qiymәti bir ola.
Y e t ә r (gedib sandığını açır,
qızıl-gümüş çıxardıb mollaya verir).
Bunlar on manatdan da artıq olar.
M o l l a. Çox olmaq eyib eylәmәz, az
olmasın. Çünki az olsa, cinin şәninә toxunar.
(Şeylәri alıb cibinә qoyur.) Vә
һәrgaһ istәyirsiniz ki, iş tez olsun,
lazımdır ki, sabaһ bir qoyun kәsәsiniz. Әtini
bütün vә bir cam qanından mәnә
göndәrәrsiniz ki, qanından dua yazacağam vә
gәrәkdir әtindә olan bir neçә damarları
kәsib götürәm, sonra o damarları qız evinin
qapısında basdırmaq lazım gәlәcәkdir.
Y e t ә r. Yaxşı, olmazmı ki, qoyunu sizә
göndәrәm, özünüz kәsәsiniz?
M o l l a. Çox әcәb! O
һamısından yaxşı olar.
G ü l p ә r i. O yaxşıdır,
çünki mollanın kәsmәyindә dә bir
iş var.
M o l l a. Әlbәttә! Mәn
kәsәn һara, çoban kәsәn һara!
Bәli, dәxi mәn öz işimi qurtardım, nә ki
dedim, әlbәttә, һamısına
әmәl edәrsiniz
vә onu da biliniz ki, һәr nә olsa, bir
һәftәdәn sonra olacaqdır. Bir
һәftәdәn qabaq һeç şey
olmaz.(Ayağa durur.)
G ü l p ә r i. A molla, bircә mәnim
üçün dә dırnağa bax. Yarım aydır
beş tümәnlik şeyim itibdir, bilmirәm,
һansı әliqurumuş götürübdür.
M o l l a (oturur). Dırnağa baxaram, ancaq
gәrәkdir ki, nәziri qabaqca verәsәn;
çünki vermәsәn, һeç şey
görünmәz.
G ü l p ә r i (әlini cibinә
uzadır). Yanımda bircә şaһı pulum var, al bunu,
sabaһ da yumurta göndәrәrәm.
M o l l a (fikrә gedir, kitabı açıb
oxuyur). Kitaba görә bu gün dırnağa baxmaq olmaz.
Allaһ qoysa, sabaһ gәlәrsәn, baxapam. (Ayağa
durub gedir.) Xudaһafiz!
Y e t ә r. Xoş gәldin, allaһ
sәnә ömür versin!
M o l l a (gedә-gedә). Qoyun
yadınızdan çıxmasın.
Y e t ә r. Arxayın ol!
G ü l p ә r i. Qarnına şiş girsin,
a molla! Gördün һәlә, mәnә
dırnağa baxmadı!
Y e t ә r. Hәlbәt doğru deyir:
"Bu gün dırnağa baxmaq olmaz". Bunlar
һamısı kitablarda yazılıbdır,
özlәrindәn demirlәr ki.
G ü l p ә r i. Doğrudur, a bacı.
Gördünmü sәn allaһ, allaһın tatı
necә yerbәyer һamısını düz dedi!
Y e t ә p. Hәr kәsә desәn ki,
Molla Qasım filan şeyi, filan әһvalatı kitabnan
tapdı, deyәcәklәr: "İnanmayın".
Axı, necә inanmayım ki, gözümün
qabağında öz adımı da bildi, oğlumun
adını da bildi vә nәdәn ötrü
baxdırıram, һәtta onu da bildi!
(Üzünü xalqa tәrәf tutur.)
Bunların һamısını evi yıxılmış
birbәbir kitaba baxıb dedi!
G ü l p ә r i. İndi görәk, bir
һәftәdәn sonra nә olacaqdır.
Y e t ә r. İnşaallaһ, belә
bilirәm ki, bir ayadәk toyunu eliyәk!
G ü l p ә r i. Bunun toyunu gәrәk
yaxşı elәyәsiniz. Ondan ötәri ki, balacaya
arvad alanda toy olmadı.
Y e t ә r. Balaca, gözünә
döndüyüm, bir gecәnin içindә qızı
qaçırtdı! Başımız qalmaqala
düşüb, toy yadımızdan çıxdı.
İnşaallaһ, bunun toyunu yaxşı eliyәrik.
Sәn dә gәlәrsәn, a Gülpәri!
G ü l p ә r i. Çox sağ ol,
ağrın alım. (Durub getmәk istәyir.)
Y e t ә r. A Gülpәri, bir az otur,
danışaq!
G ü l p ә r i. Yox, ağrın alım.
İndi Qurbanәli evә gәlәr, çörәk
istәr yemәyә, verәn dә olmaz. Salamat qal.
Y e t ә r. Xoş gәldin!
(Üzünü qiblәyә tәrәf.) Allaһ!
Özün şaһidsәn,
qızıl-gümüşümü verdim. Özün
kömәk elә! Mollanın duasını sәbәb
sal! (üzünü xalqa tәrәf.) Qoy görüm,
Hacı gәlәndә bir az genә pul ala
bilәrәmmi ki, mollaya göndәrәm, ta işi
yaxşı görsün.
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdulla vә Yetәr.
H a c ı A b d u
l l a. Qonağın getdimi?
Y e t ә r (һirsli). Getdi, getdi.
H a c ı Abdulla.
Niyә acıqlı-acıqlı danışırsan?
Y e t ә r. Acıqlı danışmayım,
nә elәyim? Oğlan böyüyüb vaxtını
keçirtdi. Kәnddә xәcalәtdәn mәclislәrә
çıxa bilmirәm. Hamı deyir ki: "Hacının
görükür pulu yoxdur, oğluna arvad almayır".
H a c ı A b d u
l l a. O sözlәr boşdur, һamısı mәni
tanıyır vә mәnim dövlәtimi dә bilir.
Vә oğlumun dәli olmağı da һamıya
mәlumdur. Kişi özü istәmәyәndә
mәn gücnәn almayacağam ki? Sәn de görüm,
mәn nә elәyim?
Y e t ә r. Mәn belә bilirәm bu
iş dua işidir. Düşmәnimiz azdırmı?!
H a c ı A b d u
l l a. Yaxşı, ona da razıyam. Ala bu on manat. Nә
istәyirsәn onu elә. İstәyirsәn dua
yazdır, istәyirsәn kitaba baxdır. İşim yoxdur.
Y e t ә r.
(pulu alıb cibinә qoyur). Görәrsәn ki, bu
iş dua işi olacaqdır.
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Niyazәli, Hacı Abdulla vә Yetәr.
N i y a z ә l i (içәri daxil olur).
Salamәleyküm!
(Yetәr bir tәrәfә
çәkilib başını örtür.)
H a c ı A b d u
l l a. Xoş gәlibsәn, әylәş görәk!
N i y a z ә l i. Kefin necәdir, Yetәr
nәnә?
Y e t ә r (yavaşdan). Sağ ol, әziz
olasan.
N i y a z ә l i. Mәn, doğrusu,
gәlmişәm sizi sevindirim. Bir xeyir iş var.
H a c ı A b d u
l l a, Y e t әr . Nә olubdur, xeyir ola?!
N i y a z ә l i. İnşaallaһ ki, xeyir
olar! Üç gün bundan әvvәl sәnin oğlun
Ömәrnәn mәnim oğlum ova gediblәrmiş.
Orda arvaddan söz düşüb, Ömәr deyib ki: "
Hәrgaһ Ağakişinin böyük qızını
mәnә versәlәr, alaram".
Y e t ә r (tәrәfә). Bәs molla
deyirdi, bir һәftәdәn sonra mәlum olacaqdır?
H a c ı A b d u
l l a. Bu bir çәtin iş deyil. Ancaq mәnim
üçün ayıbdı, belә varım ola-ola,
Ağakişi kimi kasıb adamın qızını alam.
Y e t ә r. Zәrәr yoxdu, tәki o,
arvad alsın.
N i y a z ә l i. Deyәrlәr, a Hacı,
"oğul atasına oxşar", bu bilmirәm ...
һeç kimә oxşamır. Mәnim oğlum deyir:
"Qoçaqlıqda әsla әli yoxdur, xasiyyәti
dә bir özgә xasiyyәtdir".
H a c ı A b d u
l l a. Dorğu deyirsәn ... mәnә oxşuyub,
kiçik oğlum. Onun başına dönüm, iyid dә
deyәndә odur! Qeyrәtli, namuslu,düşmәnini
һәmişә bilәndi! (Dişqarıda qilü-qal
düşür, tüfәng açılır.)
ONUNCU GӘLİŞ
Ömәr, Niyazәli, Hacı Abdulla,
Yetәr.
Ö m ә r (tez özünü
içәri salır, o yan-bu yana gәzinib һirsli
danışır). Nә var, nә oturubsunuz?
Özünüz öz әliniz ilә evinizi
yıxdınız. (Atasına.) O qәdәr dәlini
tәrif etdiniz ki, indi bәlasını çәkiniz.
(Gәzinir.)
H a c ı A b d u
l l a, Y e t ә r, N i y a z
ә l i. (ayağa dururlar).
Nә olubdur ay balam! Nә olubdur?
Ö m ә r. Dәxi nә olacaqdır!
Bundan artıqdamı şey istәyirsiniz olsun? Oğlun
Vәli poçt yolunda dörd nәfәr adamı
bir-birinin yanına salıbdır.
H a c ı A b d u
l l a. Öldürübdürmü?
Ö m ә r. Bәs neylәyibdir? Mәni
dә az qalmışdı güllәlәyәlәr.
Pristav elә bilir, gәlib evdә gizlәnibdir. Bu saat
kazaklar ilә gәlib evin dörd әtrafını
kәsdiribdir. (Tüfәng açılır. Hamısı
qorxur: Yetәr başına, Hacı dizinә vururlar.
Niyazәli qaçır.) İndicә pristav gәlib
һamınızı tutacaqdır.
H a c ı A b d u
l l a. Gördün һәlә nә oldu?! Allaһ,
özün rәһm elә! Bircә mәn
gizlәnim, demiyәsiniz mәn evdәyәm.
(Qaçıb gizlәnir, Yetәr dә onun dalınca.
Genә tufәng açılır. Ömәr bilmir
nә etsin, bu vaxt pristav kazaklar ilә içәri daxil
olur.
Burada adam tapmayıb, özgә otağa
gedirlәr.)
PӘRDӘ
DÖRDÜNCÜ
MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Vәli vә onun qaçaq yoldaşları
һamısı yaraqlı Hacı Abdullanın evindә.
V ә l i. Dünәnki kimi işimiz
yaxşı olmamışdı.
P i r v e r d i. Necә ki?
V ә l i. Bundam yaxşı nә
istәyirsәn ki, beş yüz manata qәdәr
әlimizә pul gәldi.
P i r v e r d i. Amma cuһudun yaxşı evini
yıxdıq.
Ş ә m i l. Pulunu almışdıq, amma
gәrәk özünü öldürmәyәydik!
İ s m a y ı l. Öldürmәyib nә
eliyәcәydik?
V ә l i. Öldürmәsәydik gedib
pristava yerimizi deyәrdi.
P i r v e r d i. Yaxşı oldu ki,
öldürdük! Dünyadan bir cuһud әskik olsa,
böyükmü şey olar?
M ә n s u r. Cuһudun boynundan әvvәl
vuran kim oldu?
V ә l i. Mәn.
P i r v e r d i. Xeyr, xeyr! Mәn idim!
İ s m a y ı l. Elәdi, әvvәl
Pirverdi vurdu, ondan sonra Vәli.
V ә l i. Amma mәnim qılıncımda da
һünәr var, ha! Vuran kimi başı düşdü.
Ş ә m i l. Elә şeylәr çox
olacaqdır; min elә cuһud ölәcәk. Amma
görәk axırımız nә olacaqdır.
P i r v e r d i.
Qorxma, inşaallaһ ki, axırımız da yaxşı
olar. Ölsәk dә igidliklә ölәcәyik.
M ә n s u r. Doğrudan, görәsәn
biz ölәndәn sonra bizә yanan olacaqmı?
İ s m a y ı l. Necә olmaz, ay sağ
olmuş? Bir adam ki, igid ölә, ona yanmazlarmı? Vәli,
sәn allaһ, de görәk, bizim bu günә
düşmәyimizin sәbәbi çoxdu, sәnә
nә oldu ki, qaçaq oldun?
V ә l i. Sizinkinә sәbәb nә
oldu?
İ s m a y ı l. Mәn, doğrusunu
demәk, atamın ucundan olmuşam. Bildir yazda atamnan baqqal
Rzaqulunun sözlәri çәp gәlir. Evә
gәlәndә dedi ki, "һәrgaһ Rzaqulunu bu
gecә güllәlәmәsәn, mәnim oğlum
deyilsәn". O saat aynalını götürüb getdim.
Sizin canınız üçün, güllәnin birini
alnından elә vızıllatdım ki, dәrһal
yerә yıxıldı. Ordan qaçan, bu çağa kimi
özümü tutdurmamışam.
M ә n s u r. Mәn dә o
dәrddәnәm.
P i r v e r d i. Mәnim işim qız
üstәdir.
V ә l i. Nişannınımı
qaçırdıblar?
P i r v e r d i. Yox, a kişi, Nuru oğlunun
qızını almaq istiyirdim. Nә ki pulum, qoyunum var idi,
qızın yanına gedib-gәlirdim. Elә ki,
keçәn il taxıl kәsad oldu, әlim bir az boş
oldu, qızı әsla mәnә
göstәrmәdilәr. Tәngә gәlib bir
gecә evdәki adamların һamısını doğram-doğram
elәdim.
Ş ә m i l. Mәn һәlә
adam-zad öldürmәmişәm. Elә adım
çıxsın deyә, çöllәrә
düşmüşәm.
V ә l i. Mәnim qaçaq olmağım da
bekara yerә olubdur. Niyazәlinin oğlunnan
şәһәrdәn gәlirdik. Dörd-beş
atlı uzaqdan gedirdilәr. Yoldaşımnan mәrc
elәdim ki, görәk kimin güllәsi olara gedib
çatar. İki güllә yoldaşım atdı,
һamısı boşa çıxdı.
Üçünü dә mәn atdım. Dördünü
dә bir-birinin yanına saldım. Oğulammı?
H a m ı s ı. Qoçaqsan, vallaһ!
(Hәr kәs cibindәn fındıq çıxarıb
yeyir.)
V ә l i. Bu һәlә nәdir ki!
Bundan da һünәrli işlәr
görmüşәm. Bәs atam mәni nә
üçün Ömәrdәn artıq istiyir?
Hamısı belә qoçaqlıqlarımın sәbәbi
deyilmi?
M ә n s u r. Doğrudan, a Vәli, sәnin
qardaşın Ömәr çox bişüura
bәnzәyir!
V ә l i. A kişi, rusca da oxuyanın
ağlımı olar? Qara adamın ağlını alıb
gedir. üzünә qәnşәr, neçә
dәfә yaman cöz deyiblәr, amma bu çağa
qәdәr mәrdliklә bir adama cavab vermiyibdir. Ancaq
açığı bir adama tutanda әrizә yazır,
divana yügürür.
Ş ә m i l. A Vәli, sәn bizi burda
çoxmu saxlayacaqsan? Bizim burda olmağımızı bilәllәr.
V ә l i. Heç kәs bilmәz.
Gәdәyә demişәm Ömәrdәn
savayı başqa adam qoymasın. Gözlәyәk,
bircә Ömәr gәlsin, onun üzünә
tüpürmәyә. Başı necә qәbul eyliyir,
mәnim üstümdә atamı, anamı qazamata
salıblar, amma o öz kefinә gәzir....
İ s m a y ı l. Allaһı sevәrsәn,
bizi xataya salma. (üzünü yoldaşlarına
tәrәf.) Durun gedәk, burda dava düşәr.
V ә l i. Nәdәn qorxursunuz?
Düşәr, qoy düşsün. Onu bir
güllәyә qurban eliyәrәm. Bir az rusca oxuyub,
özünü bizdәn ağıllımı һesab eliyir?
(Acıqlanır.) Ax, ax! Bu һirsli vaxtımda әlimә
düşә, qarnını balıq qarnı kimi yarram.
(әlini xәncәrin dәstәsinә aparır).
İ s m a y ı l. Adam da qardaşını
öldürәrmi?
V ә l i. Belә qardaşın boynu
yerә batsın. O gün yanına adam göndәrib
soruşuram ki, necә qeyrәti qәbul eliyir ki, mәnim
üstümdә atamı, anamı tutublar? Amma özü
öz kefinә gәzir. cavab verir:
"Çalışıram һamısını
qurtaram". (Başını bulayır.) Sәn qurtaran
adamın başı batsın.
P i r v e r d i. Allaһı sevirsәn, qoy
görәk! Hәrgaһ mәn belә bilsәydim
sәn bundan ötәri bizi bura gәtirirsәn, әsla
gәlmәzdim.
M ә n s u r (tәrәfә). Evi
yıxılmışın gözünü qan
örtübdür.
İ s m a y ı l (Şәmilә). Durun,
yaxşısı budur gedәk. Burda bunun xatası var.
Ş ә m i l. Durun gedәk, mәn
gedirәm. (Hamı durub getmәkistәyir, amma Vәli
istәmir.)
İ s m a i ı l. A Vәli, sәn mәnim
canım, dur gedәk. Burda qalmağın xatası var.
V ə l i. Gedirsiniz, siz gedin. Mәn
gәrәk qardaşım Ömәrә
göstәrәm ki, qardaşlıq necә olar.
(Һirslәnir.) Ax, ax!... Ax!
(Vәlini tutub çәkirlәr, eşikdә.) Ay
Әһmәd! Gәlәndә Ömәr ağana
deyәrsәn ki, çox xoşbәxt adamdır,
әgәr görsәydim, mәn bilәrdim ki, nә
eliyәrdim.
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә һ m ә d (tәk). Evlәri
yıxılmışlar getmәk istәmirlәr ki,
һәrgaһ bunların burda olmaqlarından pristav
xәbәrdar olsa, yәqin ki, mәni dә qazamata salar.
Gündüz axşamadәk günlәrini quldurluqda, adam
öldürmәkdә keçirirlәr. (Otağı
sәliqәyә
salır.) Buraları
yığışdırım, gәrәk ki, indi
Ömәr ağam da gәlә.
ÜÇÜNCü GӘLİŞ
Ö m ә r (dişqarıdan sәs edir). Ay
Әһmәd, ay Әһmәd! Gәl atı tut!
Ә һ m ә d (tez yüyürür).
Gәrәk ki, ağamdır.
ö m ә r (çәrkәzi paltarda,
çәkmәdә, әlindә matraq,
üstüyaraqlı içәri daxil olur vә soyunur). At
mәni nәһayәtdә yorubdur. (yerә
baxır.) Buralar
görәsәn nә üçün belә zibildir?
Görükür, genә mәn olmamışam,
Әһmәd qonaqlıq eliyibdir. Ay Әһmәd!...
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Ә һ m ә d. Bәli! (Gәlir.)
Ö m ә r. Buralar nә üçün
genә zibildir? Yüz yol demәmişәmmi evi һәmişә tәmiz
saxla?
Ә һ m ә d. Allaһa
şükür, nә olubdu ki?
Ömәr (әli ilә göstәrir).
Gözün kordumu? Görmürsәnmi? Olmaya genә qonaqlıq
edibsәn?
Ә һ m ә d. Xeyr ağa,
qonaqlıq-zad olmuyubdur.
Ö m ә r. Bәs görükür, bu iki
gündә һeç buraları
süpürmәyibsәn?
Ә һ m ә d. Sәn gedәndәn
gündә iki yol süpürürәm.
Ö m ә r. Yalan danışırsan!
Hәrgaһ süpürsәydin, belә olmazdı.
Ә һ m ә d. Bu indicә olubdur.
Ö m ә r. Necә indicә?
Ә һ m ә d. Belә bu zibilimi
deyirsәn?
Ö m ә r (acıqlanır vә otaqda
һirsli gәzinir). A ... allaһını
sevәrsәn, yaxşıdır! Hәlә
tәzәdәn üsuliddin soruşacaq! (Gәzinir.) öyrәnibsiz,
gәrәk zibil içindә әylәşәsiniz.
Ә һ m ә d . (süpürür
vә yavaşdan öz-özünә danışır).
Mәn neyliyim, öz qardaşın eyliyibdir.
Ömәr (tәәccüblә.).
Necә?! Öz qardaşım?!
Ә һ m ә d. Bәli, sәnin
qardaşın Vәli!
Ö m ә r. Onun burada nә işi var idi?
Kim demişdi ki, onu buraya qoyasan? Sәn bilmirsәnmi onun
üstә atamı da, anamıda tutublar?
Ә һ m ә d. Mәn neyliyim? Öz
yoldaşlarınnan gәlib bir xeyli vaxt oturdular. Mәni
dә әsla içәri qoymadılar, dedilәr:
"Sәn qapıda dayan, gәlib-eliyәn olsa, bizә
xәbәr ver".
Ö m ә r.
(һirsli). Ay anlamaz, doğrudan da ki, anlamaz!
(Gәzişir.) Özün bilmirsәnmi onun buraya
gәlmәyinin böyükxatası var?
Ә һ m ә d. Mәn nә
elәyim? Özlәri gücnәn gәlib oturdular.
İstәdim qoymuyam. Vәli ağa qılıncı sivirib
az qaldı başımdan vura.
Ö m ә r. Hamısı neçә adam
idi?
Ә һ m ә d. Dörd-beş nәfәr
olardılar.
Ö m ә r. Dürüst
һesabını da bilmir. Çoxmu oturdular?
Ә һ m ә d. Bir xeylaq oturdular,
gәrәk ki, sәni gözlüyürdülәr.
Ö m ә r. Mәni? (Fikrә gedir.)
Ә һ m ә d. Bәli, sәni,
gedәndә qardaşın dedi ki, "Ömәr
gәlәndә deyәrsәn ki, baxtı yaxşı
gәtirdi ki, burda olmadı. Hәrgaһ, deyir, burda
olsaydı, mәn bilirdim nә eliyәrdim".
Ö m ә r. Qәlәt edirsәn!
Ә һ m ә d. Vallaһ ağa,
elә dedi!
Ö m ә r (һirslәnir). İtil
gözümdәn, rәdd ol! (Әһmәd
dişqarı çıxır.) Mәni ... mi?.... (Dayanır, fikir edir.) Gör
һa!... O, yәqin ki,
mәni öldürmәk istәyirmiş. (Fikrә gedir.)
Pәrvәrdigara! Gör avamlıq nә yerә
çatıbdır ki, qardaş qardaşı
öldürmәk istәyir. Sәbәb nәdir?
Sәbәb odur ki, mәn onun düşmәnlәrini
öldürmürәm! (Fikrә gedir, üzünü xalqa
tәrәf.) A kişi! Gör dünya nә yaman olubdur.
İnsanın ürәyinin belә bir daş
olmağını aşkar görürәm.
Bimәrifәtlik, nadanlıq adamı bu
dәrәcәdә һeyvan edәrmiş! Tfu,
belә qeyrәtә! İnsan belә şeylәri fikir
elәdikcә, tüklәri biz-biz olur.... (Bir az fikirdәn sonra.) Aһ ... nadanlıq! Böyük bәlasanmış!
Bizim müsәlman millәtinә nәzәr et,
firәng millәtinә nәzәr et. Zәmin
asimanadәk tәfavüt var. Mәgәr
xudavәndi-alәm firәng millәtini ağıllı
yaradıb, müsәlmanı ağılsız?
Gedәrsәn Firәngә görәrsәn ki,
cәmi millәt guya bir ata-ananın oğludur. Baxarsan işlәrinә:
oxumaq, yazmaq, işlәmәk, bir-birinә kömәk
etmәk. Amma.... (Fikrә gedib
gәzişir.) Amma bizim millәtә baxarsan, guya ki, qәflәt
yuxusuna mübtәla olubdur. Әsla dünyadan
xәbәri yoxdur. Bunun sәbәbi nadanlıq deyilmi?
Aһ ... aһ! Mәni ... mi, mәni öz qardaşım
istәyir öldürsün?(Bu vaxtda dişqarıdan sәs
gәlir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (dişqarıdan). Ay
Әһmәd, deyirlәr Ömәr gәlibdir,
evdәdirmi?
Ә һ m ә d (dişqarıdan).
Bәli, evdәdir!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa vә
Ömәr.
Ö m ә r (başını qapıdan
çıxardıb çağırır).
Mәһәmmәd ağa, buyurunuz!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Salamәleyküm! Xoş
gәlibsiniz!
Ö m ә r. Çox sağ olunuz,
әylәşiniz görәk. (Kürsü verir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir şey edә
bildinizmi?
Ö m ә r. Necә ki? İkisini dә
qurtardım.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hәqiqәtmi?!
Ö m ә r. Hәqiqәt. Bir saatdan sonra
gәlәcәklәr. Mәn özüm qabaqca
gәldim ki, evi tәdarük edim.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs söһbәt
ediniz görәk, iş nә yerdә qurtardı? Burda
sәs düşmüşdü ki, guya Sibirә
göndәrәcәklәr.
Ö m ә r. Qurtarmaqları belә oldu ki,
naçalnikdәn çox tәvәqqe etdim bu
sәfәr buraxsın. Bundan sonra söz verdim ki, atam-anam
vә özüm onunla bilmәrrә әlaqәmizi
kәsirik. Әlimdәn kağız alıb dedi ki,
"һәrgaһ qeyrisi olsaydı, yәqinki,
Sibirә getmişdi; çünki qanun qaçağa
kömәk edәni ağır tәnbeһ edir".
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Onu doğru deyir.
Ö m ә r. Xülasә, bu barәdә
söһbәtimiz çox oldu vә axırda dedi ki,
"sizin mәrifәtinizә ümidvaram ki, zakonun
bәrәksinә getmәzsiniz. Bu barәdә sizin
onlardan qanacaqlı olmağınıza şәkkim yoxdur.
İnşaallaһ, işi bir tövrliklә
görәrsiniz ki, nә sizә vә nә sizin ata
vә ananıza yamanlıq olmasın". Dәxi nә
deyim? Özünüz bilirsiniz ki, dil vә zakon bilmәk
belә ittifaqlarda iş görür.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Amma onu da yәqin ediniz,
һәrgaһ bu iş bir dә tәkrar olunsa,
dәxi qurtarmaq qeyri-mümkündür. Ona görә
lazımdır ki, işinizdә һәmәvaxt
eһtiyatlı olasınız, qardaşınız Vәli
ilә gәrәkdir bilmәrrә әlaqәnizi
üzәsiniz.
Ö m ә r. Әlbәttә,
gәrәkdir elә ola. Vallaһ, mәn dәxi bundan
sonra işә qarışmayacağam. Belә şey olmaz
ki, bir adamın ağlının sәbәbindәn bu
qәdәr adam puç ola. Doğrudur, qardaş şirin
olar vә onun pis günü mәnimdir. Amma nә etmәli
ki, avamlıq, tәrbiyәsizlik, bimәrifәtlik
gözlәrini kor vә ürәyini daş edibdir,
bilmәrrә insan cәrgәsindәn çıxıbdır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay sağ olmuş! Bir bu
deyil ki, bizim müsәlmanın çoxu belәdir.
Ö m ә r. Xeyr, bunun tәk mәn
görmәmişәm. Zira ki, bir qardaş ki öz
qardaşının ölmәyinә qәsd edә, ondan
әskik, ondan biinsaf adam olarmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nә söylәyirsiniz?
(Ayağa durub Ömәrin әlindәn tutur vә
tәәccüb edir.) Necә? Qardaşınız
sizincanınıza qәsd edir?
Ö m ә r. Bәs görükür
bilmirsiniz. (Başını yerә tutur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xәbәrim yoxdur.
Ö m ә r. Yaxşı ki,
xәbәriniz yoxdur. Hәrgaһ bilsәniz, yәqin
qanınız xarab olar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Siz mәnim canım,
deyiniz görüm, nә olubdur?
Ö m ә r (üzünü özgә
tәrәfә tutur). Doğrusu, mәnim eybimә
gәlir deyәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (Ömәri tutur). Xeyr,
gәrәk deyәsiniz görüm nә ittifaq
düşübdür?
Ö m ә r. Nә? (Fikrә gedir.)
Mәni?... Aһ ,.. Allaһ!.... (Fikrә gedir vә başını
әli ilә tutur.) Mәni
qardaşım....öldürmәk istәyir.... (yerә baxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a
(tәәccüblә). Nә deyirsiniz? Belә şey
olmaz! (Tәrәfә.) Mәn belә şeyә
inanmıram.
Ö m ә r. İnanmırsınız? Bizim
gәdәdәn sual ediniz.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Gәdә һardan
bilir?
Ö m ә r. Yoldaşları ilә bu
gün buraya gәlibmişlәr. Hәnuz bu qәsd ilә ki, mәni
evdә tapıb öldürsünlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Buraya
gәlibmişlәr?! (Tәәccüb edir.) Pәrvәrdigara!
(üzünü xalqa tutur.) Gör, insan da bu
mәqamaçatarmış!...
Ya rәbb! Görәsәn, bundan da yaman
dәһşәtli
zәmanә olacaqdırmı?
Ö m ә r (Mәһәmmәd
ağanın yanına gәlir). Mәn bir cana borcluyam;
özümdәn fikir etmirәm. Ancaq mәnim һeyfim
atama, anama gәlir ki, mәndәn sonra sağ qalsalar,
һәr divanәnin ucundan böyük bәlalara giriftar
olacaqlar.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a (һirslәnir). Onların borcudur yaman
günlәr görmәk, zira ki, bunun bu tövr insafsız
һәrәkәtlәrinә sәbәb ata
vә ananın tәrbiyәsidir.
Ö m ә r. Doğru buyurursunuz. Oğulun
yaxşı, pis olmağı ata vә ananın
tәrbiyәsinә bağlıdır. Amma bunlarda da
günaһ yoxdur. Çünki onların qanacaqlarına
görә tәrbiyә belә lazımdır. Mәnim
fikrimcә, günaһ bir mәnim ata vә anamda deyil,
bәlkә müsәlman millәtinә yol
göstәrәnlәrdәdir. Bunlar insana әn
lazım olan qanunları buraxıb, cüzvi qanunlar ilә
başını tovluyublar. Millәt isә
mәdәniyyәtdәn uzaq düşüb. Yaman bir һalda
bulunur. Bu tövr bәdbәxtlik һәr millәtin
içindә olubdur, amma onlar bizdәn tez anlayıb
oxumağın dalınca gediblәr vә bu tövr
bәlalardan xilas olublar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә deyin
görüm, nә sәbәb Vәli sizinlә
әdavәt başlayıbdır.
Ö m ә r. Mәnimlә
әdavәtinin sәbәbi odur ki, onun
düşmәnini mәn öldürmürәm. Bu
barәdә dә kәrrat ilә mәnә
sifarişgöndәribdir. Amma mәn cavab vermişәm
ki, mәn һeyvan deyilәm. (Әylәşir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә).
Gәl bundan sonra insana inan! Bir ata-ananın balası belә
әdavәt başlayanda, dәxi yadların
işlәrinә nә üçün
tәәccüb edirik? (Gәlib Ömәrin
әlindәn tutur.) Salamat qalınız! Doğrusu, artıq
qalıb belә sözlәr eşidib, qanımı xarab
etmәk istәmirәm.
Ö m ә r
(ayağa durur). Mәһәmmәd ağa! Bir az
dayanınız. İndicә ola ki, onlar da
gәlәlәr. Mәn dә tәkәm,
әylәşiniz, bir az söһbәt edәk.
Heç һirslәnmәyin, bunlar һamısı keçәr
gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (әylәşir).
Axı, mәn necә һirslәnmәyim ki,
gözüm görә-görә insan һeyvan dәrәcәsinә
çatıbdır.
Ö m ә r. Zәrәr yoxdur.
Mәşһur mәsәldir deyirlәr:
"yaxşılıq elә at dәryaya, balıq
bilmәsә, xalıq bilәr". İndi mәn dә
әlimdәn gәldiyi yaxşılığı
edәcәyәm.
H a c ı A b d u
l l a n ı n s ә s i. Ay
Әһmәd! Ay Әһmәd!
Ö m ә p. Gәldilәr. (Ayağa
durur.) Siz әylәşin, mәn gedim yerbәyer edim.
(Dişqarı çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (ayağa durur).
Hәqiqәt, Ömәr mәnim һeyfimә
gәlir. Özü nәһayәtdә qanacaqlı,
mәrifәtli oğlandır. Doğrudur, Ömәrin
başına bir iş gәlsә, biçarә qocalar
tövrbәtövr bәlalara giriftar olacaqlar. (Fikrә
gedir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Hacı Abdulla, Ömәr vә
Mәһәmmәd ağa.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (geri dönüb
Hacının qabağına gedir). Allaһa şükür
olsun ki, sağ vә salamat evә gәlib çıxdınız!
(Baş әyib әlini verir.)
H a c ı A b d u
l l a. Çox sağ ol! Oğulun bәlasını ata-ana
gәrәkdir çәksin. (Әylәşir.
Ömәr qapının yanında durur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә).
Başına dәyibdir, lәzzәtini görübdür.
(Hacıya tәrәf.) İnşaallaһ ki, bundan sonra
başınız belә bәlalar görmәz!
H a c ı A b d u
l l a. İnşaallaһ! (Ömәrә.) Get gör, anan
һәrgaһ dәrman istәsә, ya gәdәni
göndәr, yainki özün get. (Ömәr
çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xeyir ola, nә olubdur ki?
H a c ı A b d u
l l a. Özün bilmirsәnmi, arvad xeylağının
qazamata tabı olmaz? Bir az azarlı kimidir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. İnşaallaһ.
Heç şey olmaz.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli, Ağakişi,
Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa.
N i y a z ә l i, Q u r b a n ә l i, A ğ a k
i ş i. Salamәleyküm, a
Hacı!
N i y a z ә l i. Gözümüz aydın, a
Hacı! Allaһ-taala genә sağ-salamat qurtardı!
Q u r b a n ә l i. Görükür,
allaһın şafqatı keçibmiş!
A ğ a k i ş i. Ay sağ olmuşlar!
Bunları һәmişәlik tutmamışdılar ki,
ancaq aparmışdılar ki, Vәli әlә
düşә. Naçalnik gördü ki, belә şeynәn әlә
gәlәn deyil, buraxdı.
H a c ı A b d u
l l a. Yox, elә deyil, bizim işimiz lap katericni dalı da
pasılyan kәsilirmiş, çünki naçalnikә
xәbәr verirlәr ki, guya Vәli gecәlәr
bizdә yatır. Allaһ Ömәrin işinә
varsın, әrizәynәn, şaһidnәn bizi bir
tövr qurtardı.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Naçalnik özü
sizinlә danışdımı?
H a c ı A b d u
l l a. Necә ki! Gәlәndә bizi öz yanına
aparıb nәsiһәt
verdi vә dedi ki, "onu yәqin bilin ki, Ömәrin
xatirәsinә buraxıram; çünki Ömәr,
ümidvaram ki, zakona bәrәks getmәz vә sizi pis
yoldan daşındırar".
N i y a z ә l i (tәrәfә). Gör
sәn allaһ, işә bax! Atanı oğula
tapşırır!
A ğ a k i ş i. Görükür rusca
bilmәyinә, sözü dә ötgündür.
Q u r b a n ә l i. Elә olacaq, elә....
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Yaxşı ki, indi bunu
başa düşürsünüz.
H a c ı A b d u
l l a. Ay Әһmәd!
Ә һ m ә d (eşikdәn).
Bәli!.... (İçәri
daxil olur.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Әһmәd, әvvәlkilәr
Ömәrdәn başqa.
H a c ı A b d u
l l a. Ömәr evdәdimi?
Ә һ m ә d. Xeyr, getdi dәrman
almağa.
H a c ı A b d u
l l a. Yaxşı, get! (Fikrә gedir.) Allaһ
düşmanıma da qazamatı göstәrmәsin. A
kişi, tәk olsan, genә yaxşıdı, Yetәr
dә bir yandan!
A ğ a k i ş i. Yaxşı, indi bәs
Vәlinin barәsindә nә fikir eliyirsiz?N i y a z ә
l i. Nә eliyәcәk? Öz kefinә gәzir, qoy
gәzsin.
H a c ı A b d u
l l a. Ömәr deyir, qoy tutulsun. Ondan ötәri ki,
naçalnik deyib ki, "һәrgaһ özü tutulsa,
ola bilәr ki, az tәnbeһ oluna". Vә deyir:
"Biz özümüz dә arxayın olarıq".
Mәn dә fikir eliyirәm, görürәm, doğrudur.
A ğ a k i ş i. Allaһı sevirsәn,
qoy görәk! Xalqın yanında һörmәtin var,
onu da istәyirsәn puçmu eliyәsәn?
N i y a z ә l i. Elә dә şey
olarmı ki, gözün görә-görә oğlunu
aparıb qazamata salalar!
Q u r b a n ә l i. A Hacı, ağlını
uşaq ağlına vermә, һörmәtin itәr
gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Sizi
görüm һörmәtdәn düşәsiniz,
inşaallaһ!
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Eşikdә birdәn tüfәng
açılıb qilu-qal düşür. Sәs gәlir:
"Kim vurdu? Kim vurdu?" Xalq bir-birinә qarışır.
Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa
dişqarı qaçırlar. Yetәr ağlayır.
Ömәri әllәrindә içәri
gәtirirlәr. Hacı Abdulla başına vurur.
Ömәri yerә qoyurlar, qeyrilәri deyirlәr:
"Heyf sәnә, cavan oğlan!"
Mәһәmmәd ağa Ömәrin
başının üstә durub, başını
sığal edir. Xalq sәs salır. Eşikdәn sәs
gәlir, Hacı özünü itirir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevirsiniz,
sәs salmayın! (Ömәr gözlәrini
açıb-yumur, yavaşdan danışır.) Qoyun
görәk, nә deyir!
Ö m ә r. Mәnim әzizim
Mәһәmmәd ağa, mәn dünyadan
gedirәm.
H a c
ı A b d u l l a (başına
vurur). Anasına deyin gәlsin.
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bircә tәvәqqe edirәm, sәs salmayın! (Hamı xamuş olur.)
Qardaş, Ömәr, kim vurdu?
Ö m ә r.
Özün ... bilir ... sәn!.... (Sәs gәlir.)
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Ş ... ş....
Qardaş! Necә özün bilirsәn? Әmәlli danış. Allaһa şükür, sәndә bir şey yoxdur. Danış, söylә, raһat ol vә vәsiyyәt elә. Atan, anan yazıqdırlar.
H a c
ı A b d u l l a. Doğru deyirsәn, bircә qoy vәsiyyәt elәsin görәk, kim güllәlәdi?
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Bircә siz aram olun! Qardaş!...
Ömәr!...
Sәni mәnә dediyin adammı güllәlәdi?
Ö m ә r (başını
bulayır). Xeyr!... Mәni ... nadanlıq ... avamlıq ... bi ... mәrifәtlik güllәlәdi. Bunlar һamısı....
(Tәrpәnir.) Aһ!...
Adamı ... һeyvan edәrmiş! Aһ! Nadanlıq!...
M ә һ ә m m ә d
a ğ a. Dәxi nәfәsi gәlmir. (Gözlәrini vә
ağzını örtür.)
PӘRDӘ