HӘRDӘNBİR

(Öz ruznamәmdәn)

25 iyul 1900

"Mәndә" ixtiyar olsa idi, yeni törәyәn "mühәrrir"lәrin mәqalәlәrini qoymazdım qәzetәlәrdә çap olunsun. A kişi, heç bilmәyirlәr harada bişibdir, elә deyirlәr: bir qaşıq da bura tök. Bundan әvvәl "mağıl" әlimiz-qolumuz açıq idi; "hәr nә istәyir idin yazırdın", "hәr nә bilirdin elәyirdin". İndi ağız açmaq, iş görmәk olmur.... Bundan müqәddәm mәqalә yazanda fikir-zad elәmirdim, ağzıma nә gәlirdi yazırdım, tәk görsünlәr ki, filankәs dә yazır. Bәlkә axırda mühәrrir cәrgәsinә daxil olam. Bir әqidәm var idi, onun quyruğundan tutub o yana da çәkirdim, bu yana da. Heç kәsin dә sözü yox idi. Mәqalәlәrimi dә oxuyurdular. Hәtta bir neçә yerdә dalımca deyiblәr ki, "mәnim" bir azdan sonra böyük mühәrrirlәrin yerini tutmağa "ixtiyarım" olacaqdır.... Doğru, düşmәnlәrim dә var, gözlәri mәni götürmür. Bir neçәsi hәtta mәnә işarә ilә, yainki lap aşkara deyiblәr:

"Allahı sevәrsәn, hәmişәki peşәni әlinә al, teleqramları tәrcümә et. Bizi bu cәfәngiyatdan xilas et. "Zәrәbә-yәzrub"un vaxtı deyil...." Ancaq "mәn" bilirәm ki, bu sözlәri qәrәzyana deyirlәr, gözlәri götürmür. Ona görә belә boş sözlәrә mәn dә qulaq asmıram. Vaxtı fövt etmәyib ağlıma gәlәni yazıram. Mәnim barәmdә deyilәn sözlәrdәn ancaq "istifadә" edirәm.

Onu demәk istәyirәm ki, bundam müqәddәm mәqalә yazmaq çox asan idi. Nә yazırdın inanırdılar.... Ona görә dә çox da fikir lazım deyil idi. Oradan-buradan ağzına nә gәlirdi, vururdun. İndi yox. İki gündә bir mәqalә yazsan, yenә şükür elә. Çünki indiki mәqalә çox fikir aparır. İndi әlinә qәlәm alanda deyirsәn: xub, mәn bunu bu tövr yazsam, filan mühәrrir nә deyәr, filan da bunu tәsdiq edәrmi? Ya filan da birdәn irad yazdı.... Xülasә, istәyirsәn bir şeyin barәsindә yazasan axırda o şey özü yaddan çıxıb ancaq filanlar başında "cib-cib" cibbildәyir.

Axırda әlacın pozulub mәsәlәni elә bir tövr düzәldirsәn ki, üstünә düşәndә dә cavab vermәyә sözün olsun. Mәsәlәn: "Mәnim әqidәm ilә ermәni-müsәlman davasına әsil sәbәb ermәnilәrdir. Bunlar istәyirlәr Qafqazda padşahlıq bina etsinlәr". Hәr kәs nә fikirdә olur-olsun "mәn" fikrimi dәyişmәyәcәyәm. Bundan müqәddәm bu fikrimi aşkar da yaza bilirdim, ancaq indi yazmaq olmur. Nә bilim, deyirlәr Rusiyada bir rus oğlu rus ki, özü dә bilmәm qrafmı, baronmu, yoxsa knyazmı ... ta budur ki, guya bu davaları salan vә saldıran dövlәt özü imiş. Doğru, mәndәn böyüklәr dә bu sözә inandılar. Amma mәnim ağlım kәsmәyir. Canım, elә şey ola bilmәz. Lakin nә elәyәsәn? Bu, indi mod olubdur. Bu mәsәlәnin üstә firqәlәr әmәlә gәlibdir: biri deyir dava salan ermәnidir, o biri deyir, xeyr, "provakatorlar"dır. Ona görә bu "mәsәlә" barәsindә bir şey yazanda gәrәk elә bir fәnd ilә meydana gәlәsәn ki, nә öz әqidәnә bәrәks olasan, nә dә "provakatorlar"a düşmәn adamların әllәrinә bir dәstavuz verәsәn ki, sәni "provakator"ların dostu hesab elәmәsinlәr.... Yәni demәk istәyirәm, bu mәsәlәlәri qurdalayanda elә qurdalayasan ki, sonra ondan "istifadә" etmәk olsun. Belә olan surәtdә, әlbәttә, mәqalәlәr yazmaq indi çәtin olubdur, vaxt çox gedir: düz-düzünә indi daha demәk olmaz. Gәrәk әyri-üyrü yollar tapıb "ürәyindәki" mәtlәbi bir növ ilә yetirәsәn, üstü örtülü dә olmuş olsa. "Mәnim" әqidәmdә olanlar tez başa düşәrlәr, düşüb dә "istifadә" edәrlәr. Özlәri anlayarlar ki, indi daha o vaxt deyil. Birdәn-birә demәk olmaz: "provakator"-zad hamısı sözdür.... İnanmayınız, bunu yazanlar boşboğazlıq edirlәr, yalan söylәyirlәr. Siz öz "düşmәninizi" gözdәn buraxmayınız. Onun hәrәkәtlәrinә yaxşı diqqәt edib ondan "istifadә" ediniz....

Xeyr, belә sözlәri indi demәk olmaz. Deyibsәn, bir dә gördün yeni törәyәn mühәrrirlәr yalançı pәhlәvan kimi meydana fırlanıb düşdülәr. A! Sәn xәrçәng kimi dalı-dalı gedirsәn, deyib adını "xuliqan" qoydular. Bir az da acıqlarını tutdurdunsa, bir dә gördün adını açdılar. Bu vaxtadәk adın Arı bәysә, indi gördün utanmaz-utanmaz dedilәr: bu Arı bәy-zad deyil, bu filankәsdir. Yox, zәmanә çox xarabdaşıbdır, gәrәk politika ilә dolanasan vә hәr addımına diqqәt edәsәn. Çünki çox diqqәt etdikcә çox da "istifadә" edәcәksәn.