HӘFTӘ FӘRYADI

Müxbirlәrimizdәn biri idarәyә kağız yazır. Hәmin kağızda cәnab müxbir üzünü Borçalı bәylәrinә, zәnginlәrinә tutub deyir: "Ey gözәl Borçalının minlәrdәn dәm vurub tәkәbbürlüklәrindәn kimsәni tanımayan, özlәrini pişrov sayan fitnәkar bәylәri, ağaları vә qızıllı-gümüşlü kәndxudaları! Haçana kimi insafdan kәnar olub ciblәrinizin xatirәsi üçün özünüzü qәflәt uyğusuna mәğlub edәcәksiniz? Fәqir-füqәra, әlsiz-ayaqsız, heyvana bәnzәr "çoban-çoluqlar"ımızı oğurluğa, yol kәsmәyә, nahaq qan tökmәyә vә qeyri pis-pis işlәrә iqva edәcәksiniz? Tövrbәtövr hiylәlәr, mәkrlәr, böhtanlar vә fitnәlәrlә başlarına döyüb, min-min zәhmәtlә, cövrü-cәfa ilә qazandıqları pulları әllәrindәn zülm ilә alıb çöllәrdә avara-sәrgәrdan qoyacaqsınız? Polisә qulluqçuları ilә siğә qardaş olub fәqir-füqәranın qan-tәri ilә qazandığı pulu onların (polisә qulluqçularının) uğrunda xәrc edәcәksiniz? Nә vaxtadәk eyşü-işrәtә mәşğul olub mәclislәrdә quru-quru millәt tәrәqqisi barәsindә "gap" edәcәksiniz. Bilmirsinizmi, boş "gap" ilә plov olmaz: yağ, düyü gәrәkdir? Haçan әtrafınıza nәzәr yetirib hәmsayәlәrinizdәn ibrәt götürәcәksiniz? Mәgәr bu axır vaxt әziz, bәlakeş Qafqaz vәtәnimizdә vaqe olan nahaq qanlı hadisәlәr, top, tüfәng bomba sәslәri siz borçalıları xabi-qәflәtdәn oyatmadımı? Dost-düşmәnlәrinizi tanıdıb sizә yaxşı-yamanı bildirmәdimi? Mәgәr qәzetәlәr verdiklәri mәlumatlara nәzәr yetirib görmürsünüz, eşitmirsinizmi ki, qeyri şәhәrlәrdә, ölkәlәrdә sizin din qardaşlarınız qeyrәtә gәlib tәrәqqi yolunda artıq hümmәt, hәmiyyәt göstәrirlәr?".

Cәnab müxbir kağızını bu sayaq yazıb Borçalı bәylәrini, ağalarını, kәndxudalarını tәrәqqi yoluna dәvәt edir, lakin Borçalı zәnginlәrinә deyilmiş sözlәri biz cәnab müxbirә demәk istәyiriz: "Әfәndim! Fikriniz әla, niyyәtiniz daha ziyadә pәk gözәl!

Fәqәt "plov olmaq üçün yağ, düyü gәrәkdir!". "Görmәyirsiniz,eşitmәyirsinizmi ki, qeyri şәhәrlәrdә, ölkәlәrdә sizin din qardaşlarınız qeyrәtә gәlib tәrәqqi yolunda artıq hümmәt, hәmiyyәt göstәrirlәr...." sözlәrilә Borçalı bәylәrini, ağalarını

qeyrәtlәndirmәk olmayacaqdır. İnsan meymun misal bir heyvandır, "gördüyünü götürәr". Böyük Pyotr insanın bu psixologiyasını pәk gözәl anlamışdı. Bilirdi ki, Avropanın elm vә fәnndә tәrәqqi etmәyi barәsindә quru sözlәr demәk, yazmaqla bir şey olmayacaqdır. Gәrәk idi göstәrmәk, bu mәqsәd ilә Peterburqu özünә paytaxt hesab etdi. Oradan Avropaya "pәncәrә" açdı, Rusiya millәti başlarını pәncәrәdәn uzadıb Avropa millәtlәrinә "baxdılar" onlarda olan "elmi vә fәnni" yavaş-yavaş әxz etmәyә başladılar. [...]

Görürsünüz, müxbir әfәndim! Ruslar boş, mәnasız sözlәr ilә meydana çıxmadılar, "gördüklәrini götürdülәr",özlәrini avropalılara oxşatdılar.

İndi siz gözәl niyyәtlә meydana gәlib Borçalı bәylәrini, ağalarını tәrәqqi yoluna qoymaq istәyirsiiiz, biçarә fәqir-füqәranı onların fitnәlәrindәn xilas etmәyә çalışırsınız. Onlara insaf nә olmağını bildirmәk istәyirsiniz, fәqәt hansı yol ilә, kimin vә nәyin vasitәsi ilә? Borçalı bәylәri, ağaları insandırlar, bunlar gәrәk görüb-götürsünlәr, sizin din qardaşlarınız qeyri şәhәrlәrdә hümmәt, hәmiyyәt göstәrirlәr deyib dә keçmәk olmaz. Onlara müәyyәn yol göstәrmәli, haman "qeyrәt, hümmәt, hәmiyyәt" görünәn şәhәrlәrә "pәncәrә" açmalı, tainki görüb-götürsünlәr. Mәsәlәn, mәn Borçalı bәylәrinә nәsihәt verәn olsa idim, deyәrdim: cәnab bәylәr! Gözünüzü açınız, qulaqlarınızdan pambığı çıxarınız, görünüz, eşidiniz, Bakı kimi "kasıb" şәhәrdә sizin din qardaşlarınız necә "qeyrәt, hümmәt, hәmiyyәt" göstәrirlәr. Bakı camaatı elmin, fәnnin, sәnәtin mәnfәәtini anlayıb qәt ediblәr ki, hamı gәrәk uşaqlarını oxutsun, bu sәbәbdәn Bakı gimnaziyalarında vә ibtidai mәktәblәrindә "uşaqlara" yer yoxdur. Ona görә müsәlman uşaqları üçün tәzә gimnaziya, realnı uçiliş vә qeyri sәnәt mәktәblәri camaatın öz xәrcinә açılacaqdır. Açılan mәktәblәr bәs etmәmәyinә görә uşaqları evlәrdә müәllim tutub oxudacaqlar. Müәllim isә indi azdır, ona görә Qori seminariyasını Bakıya köçürәcәklәr vә bir qeyri seminariya, darülmüәllimin açmaq üçün çox pul yığılıbdır.... Camaat yetim uşaqları da öz xәrcinә oxudur! Cәmiyyәti-xeyriyyәyә zәngin hacılar "böyük kömәklik" edirlәr, cәmiyyәti-xeyriyyәnin kassası "dolub", böyük prosent götürmәyinә görә cәmiyyәti-xeyriyyәnin pulunu banklar götürmürlәr.... Şәhәrin küçәlәrindә bir ayaqyalın arvad, bir başıaçıq yetim tapılmır.... Korlar, şillәr, qocalar üçün bir darülәcza tikilir, kasıb, fәqir-füqәra üçün azarxana "bu yavuqda" qurtaracaqdır.... Bakıda çıxan qәzetәlәr camaata çatmır. Bir nömrәni on-iyirmi adam bir yerә yığılıb oxuyur, qәzetәlәr çox olmağa görә camaat adlarını unudurlar. Hamı qәzetәlәrә "Kaspi" deyirlәr. Adә, bir o müsәlman "Kaspi"sini gәtir oxuyum, deyib qәzetәlәrin üstә ac qurd kimi düşürlәr. Bunların qәzetәlәrә olan hәvәsi siyasi işlәrindә gözlәrinin açılmağına sәbәb olur. Camaat, xüsusәn müsәlman cavanları hürriyyәt yolunda canlarını fәda etmәyә, qanlarından, başlarından, var-yoxlarından keçmәyә hazırlanırlar, kimyagәrlik, qiyam vә inqilab kimyagәrliyi öyrәnirlәr. Bu sәnәti tәhsil üçün Amerikaya qәdәr axın-axın gedirlәr. Gedirlәr dә orada öz icadkәrdәlәri olan bombalara әvvәl-әvvәl özlәri qurban olurlar....

Camaatın gözü hürriyyәtin yolundadır. Gündә Dumaya teleqramlar göndәrir, "hürriyyәt, müsavat, әdalәt" istәyiriz deyirlәr. Dövlәti özünә düşmәn bilib Dumaya ümid bağlayıbdır. Ancaq indi "anlayıbdır" ki, iki ilin әrzindә nahaq yerә tökülәn qanlara sәbәb dövlәt imiş....

O ki, qaldı şәhәr işlәrinә, "tәrәqqi" daha ziyadә aşkar olunur: Qosudarstvennı Duma şәhәr Dumasını da qeyrәtә gәtiribdir.... Bağları, sәfiyyәlәri, daçaları özlәrinә haram edib gecә-gündüz şәhәrin barәsindә "mәşvәrәt" edirlәr. Çox söz lazım deyil, şәhәrin işlәrinә bir balaca diqqәt etsәniz, Dumanın qeyrәtini anlamaq olar: küçәlәr mәrmәr kimi tozsuz-torpaqsız, gündә iki-üç dәfә sulanır, suyun "bolluğundan" ağaclar, otlar tәzәdәn göyәrir.... Suyun "bolluğundan" Mixaylovski "balnisәdә", azarxanada naxoşları vanna gәrәk olmasa da gündә "iki dәfә çimdirirlәr", belә işlәr pulun gücü ilә olar. Pul sarıdan şәhәr kassası xoşbәxtdir. Kassa "dopdolu", qlasniyaların qeyrәti, hümmәti "aşıb-daşıbdır". Belә olan surәtdә şәhәr abad olmazmı?

Qaldı şәhәrdәn kәnar promıslalarda, zavodlarda işlәyәn fәhlәlәrin halı! Nә isә, axır vaxt xozeyinlәr "insafa" gәlib fәhlәlәrinmәvaciblәrini artırıblar.... Tәzә kazarmalar tikilir, hamamlar bina olunur. Fәhlәlәr üçün qiraәtxanalar açılır, uşaqlar üçün yeni kitablar bina olunur.... Xülasә, böyük bir dәstgahdır! Bakı camaatı, "xüsusәn müsәlmanlar" birdәn-birә ayılıbdır, belә "qeyrәt, hümmәt, hәmiyyәt, müsavat, әdalәt" bu vaxtadәk görünmәmişdi, bunları da bu yola qoyan hürriyyәt olubdur. Bakı camaatı, "xüsusәn müsәlmanlar", "azadәliyi" "sevәnlәrdәnmişlәr", "azadәlik" verilәli gecәlәr "iş" görünmür. Hәr kim hәr kimi öldürmәk istәsә, gündüz günorta çağı bazarda vә ya bir qeyri qәlәbәlik, tünlük yerdә aşkara öldürә bilәr.... Oğurluq hәmçinin gecә olmur, gündüzlәr olur....

Buyurunuz, müxbir әfәndim! Borçalı bәylәrinin zülmündәn dad çәkәn yoldaşımız! Bәylәrinizә, ağalarınıza, qızıllı, gümüşlü kәndxudalarınıza nәsihәt edәndә Bakını heç vaxt unutmayınız. Bakı Qafqazın "gözü" hesab olunur. Buraya böyük ümidlәr bağlanır idi vә bağlanır.... Burada olan "tәrәqqini" görüb bilsәydiniz, yәqin ki, Borçalı bәylәrinә "üstüörtülü" qeyri şәhәrlәrdә din qardaşlarımızın "tәrәqqi"sindәn söylәmәzdiniz, aşkara deyәrdiniz: ay Borçalı bәylәri, baxınız Bakı müsәlmanlarına, "ibrәt" ediniz.

Ola bilsin ki, Bakı borçalılara uzaqdır, әllәri çatmır. "tәrәqqi"nin әsәrini görmürlәr, hiss etmirlәr....

Belә olan surәtdә onlar Tiflis camaatının, xüsusәn oradakı müsәlmanların hümmәt vә hәmiyyәtlәrinә diqqәt etmәlidirlәr. Orada da fәna işlәr görünmür. Tiflis müsәlmanları ittifaq edib qәt ediblәr ki, ermәni-müsәlman hadisәsindәn sonra şәhәrlәrә, kәndlәrә başaçıq, ayaqyalın yetimlәri ilә qaçan sahibsiz arvadları vәtәnlәrinә qaytarsınlar. Bunların "qeyrәti" qәbul etmir ki, sahibsiz arvadlar, ya әllәrindәn var-yoxu gedәn kişilәr qeyri şәhәrlәrdә, kәndlәrdә qalıb dilәnçilik etsinlәr. Bunların "insafı" rәva görmür ki, Tiflis kimi şәhәri atıb qeyri yerlәri özlәrinә vәtәn etsinlәr....

Bәli, bu barәdә böyük mәclislәr qurulur, gecә vә gündüz mәslәhәt olunur; talan olmuş vәtәndәn sәrgәrdan düşmüş vәtәndaşlarına nә tövr kömәk etmәk mәsәlәsi hal-hazırda müzakirә olunur.... Ruhanilәrimiz bu mәsәlәni ruhanilәrә dair mәsәlәlәrdәn baş bilib öz mәclislәrini pozurlar, indi buna mәşğuldurlar....

Borçalılara "ibrәt" üçün bu da az olsa, Gәncәni göstәrmәk olar. Әhli-Gәncә duxovnı seminariya açmaqda böyük bir "qeyrәt" göstәriblәr. Bir ayın әrzindә bir "milyon" pul yığıb "mәscid hücrәlәri"ndәn bir "böyük imarәt" tikdirirlәr.... Yerin bolluğuna vә pulun çoxluğuna görә haman yerdә "duxovnı akademiya" üçün dә imarәt tikmәk fikrindәdirlәr....

Xülasә, nerәyә baxırsınız, ürәyinizә "fәrәh" gәtirәn әmәllәr görünür.... Belә qәlbimizi şadlandıran, bizә ürәk verәn "qeyrәtimizi", "hümmәtimizi", "hәmiyyәtimizi" artıran şey birmi, ikimi, üçmü? Hankı şәhәrә baxsanız, müsәlmanlar böyük "tәrәqqidә", böyük "sәadәtdә" bulunurlar.

Lakin Borçalı bәylәri, ağaları kimi qeyri-ölkәlәrdә xabi-qәflәtdә qalanlara tәәccüb etmәlidir! Nә әcәb bunlar qeyri şәhәrlәrdә din qardaşlarının hümmәtini görüb, ya eşidib hümmәtә gәlmәyiblәr?....

Yoxsa görüblәr, eşidiblәr....

Ruslar Avropanın mәdәniyyәtini "anlayan" kimi bunlar da "millәtpәrәst" nә olmağını anlayıblar. "Millәtpәrәst" olublar.... Yağsız, düyüsüz plov bişirmәk istәyirlәr.... "Şәksiz, gördüklәrini götürüblәr....".

Xeyr, әfәndim! Meymun xasiyyәtini insandan almaq olmaz, Bu bir tәbii şeydir.

İnsan özünü nahaq yerә çәtinә salmaz. Bir şeydә, ya bir işdә mәxsusi mәnfәәtin olmadı, nә lazımdır onun künhünә getmәk. İndi hamı özünә "millәtpәrәst" deyir. Ah, nә olar! Borçalı bәylәri özlәrinә "millәtpәrәst" deyәndә böyükmü şey olar.... Hal-hazırda bu, moda hökmündә olubdur.

Cәnab Qoremıkin dә özünә "millәtpәrәst", "vәtәnpәrәst" deyib kәndlilәri acından qırır, tәqsirsizlәri qazamatlarda aylarla saxlayıb onlara ağlagәlmәyәn әziyyәti verdirir. "Millәtpәrәstlik", "vәtәnpәrәstlik heysiyyatı" daha ziyadә artırsa, "patriotlar" biçarә cühudların evlәrini talan etdirirlәr, kişilәrini, arvadlarını qırdırıb uşaqlarını yetim qoyurlar; biçarә müsәlman ilә ermәnilәri bir-birilә vuruşdurub Qafqazın torpağını nahaq qana boğar vә ortaya bir Komissarov deyil, yüzlәrlә komissarovlar çıxardıb Peterburqun gizli, qara vә qaranlıq bir guşәsindәn deyirlәr ki:

"Qәtl vә qarәtlәr bizim әlimizdәdir, onları qayıran bizik: istәrsәk on kişilik, istәrsәk on min kişilik qәtl vә qarәt tәrtib edәriz".... Әfәndim, "tarixi" olan bu sözlәr vәtәnpәrәstliyin әn uca mәrtәbәsidir! Siz dә bu cürmü vәtәnpәrәstlik, millәtpәrәstlik istәyirsiniz?