HӘFTӘ FӘRYADI

Keçәn hәftә "atalar sözü" barәsindә söhbәt edib dә "artıq tamah baş yarar" mәsәlini buraxmışdım. Buraxmağımın sәbәbi "tamah" sözünü yaxşı anlamamağım olubdur. Açıq söylәmәli: bu vaxtadәk mәn elә bilirdim ki, "tamah", "xәsislik" vә "qәnaәt" bir mәnalı sözdürlәr. İndi bilәnlәrdәn sordum: mәnә bәyan etdilәr....

Mәn fikir edirdim ki, bu sözlәr bir-birini doğurur: mәsәlәn, qәnaәt xәsislik, xәsislik tamah doğurur.... İndi anladım ki, hamısını bir mәnada işlәtmәk olmaz vә bir-birini heç vaxt doğurmur. Bundan müqәddәm "mәn" kәndi hәrәkәtlәrimә diqqәt edib dә fikir edirdim mәndә hәr cür sifәt var: mәn özümü qәnaәtkar bilib dә deyirdim: bu sifәt mәndә artarsa, mәn xәsis olaram, xәsislik sifәti artarsa, tamahkar olaram.... İndi görünür ki, mәn sәhv anlayırmışam: mәndә ancaq qәnaәtlik sifәti var imiş. Qeyri yaman sifәtlәr yoxmuş.... Mәn çox şad oldum. Bundan sonra heç kәsin ixtiyarı yoxdur mәnә tamahkar desin. Hәqiqәt, bir diqqәt ediniz: görünüz, mәndә bu yaman sifәtlәrdәn taparsınızmı; mәsәlәn: "mәnim evimdә mәriz var, qış vaxtı könlünә qovun düşübdür! Qış vaxtı qovunun biri iki manat! Mәn bazara gedib qovun almaq istәyirәm. Bir qovuna iki manat tәlәb edirlәr! Yox, "mәn" iki manat qovuna vermәk istәmirәm, bahadır. Bazarı başdan-ayağadәk gәzirәm, ucuz qiymәtә almaq istәyirәm. Axırda bir dükanda bir "balaca" әzilmiş qovunu 50 qәpiyә alıram. Qovun bir balaca "әzilmiş" olursa, nә eybi var? Mәriz hamısını yemәyәcәkdir ki, bir dilim yedi bәsdir. Dilim dә olmasa bir qanc olar ki, tamamdır.

Ya xeyr, haman mәrizә aptekxanadan tәlәsik dәrman aparmaq lazımdır. Mәrizә dәrman çox lazımdır. Evә faytonla getmәk lazım gәlir. İndi nerәyә baxarsınız fayton rezinli olubdur. Bunlar da qanunla 20 qәpik verәndә donquldanırlar. Hәmi 20 qәpik verim. Hәmi donquldansın! Xeyr, mәn rezinli faytona minmirәm, rezinsiz arayıram. Axırda, tapıb soruram: filan küçәyә neçәyә aparacaqsan? "Özünüzә mәlumdur Hacı" deyib dә sәni dәvәt edir. Yox oğlum, doğru mәnә mәlumdur: qanunla 20 qәpikdir, lakin 20 qәpik versәm rezinli faytona minәrәm.... Sәninki rezinsizdir. Ona görә 15 qәpik verәrәm. Görürsәn, faytonçu razı oldu....

İndi buyurunuz görәk, "mәn" üç sifәtdәn hankına layiqәm. Mәnә xәsis, yainki tamahkar demәk olarmı? Xeyr, әfәndim! Heç vaxt bu yaman sifәtlәri mәnә calamağa ixtiyarınız yoxdur. Tamahkar o adama deyәrlәr ki, bir şey özündә bol-bol olduğu halda, haman şeyi qeyrisindә görәndә onu da öz әlinә keçirtmәyә ciddü-cәhd etsin. Xәsis o adama deyәrlәr ki, paranı para üstә qoyub da insana әn lazım olan şeylәrdәn kәndisini mәhrum etsin.... Buyurunuz, әfәndim: mәn kimin şeyini әlindәn aldım? Ya hankı şeydәn kәndimi mәhrum etdim? Mәnim anladığıma mәnә ancaq qәnaәtli demәk olar ... mәndәn olsa konkaya minәndә danışmaq lazımdır. Mәsәlәn: insafdırmı ki, vağzaldan Bayılova bir şahı, birja olan yerdәn qubernatorun evinәdәk dә bir şahı? Çox da mәn milyonçuyam! Çox da mәnim alış-verişim qubernator ilәdir!.... Çox da mәnim yoldaşlarım "әbәs" yerә milyonlar xәrc edirlәr ... belә hәrәkәtә siz nә ad qoyursunuz? Mәni siz tamahkarmı hesab edirsiniz, yainki qәnaәtli? Әlbәttә, qәnaәtli! Qәnaәt lazımdır. İnsan gәrәk son gününün fikrindә olsun, "mәn" oğul-uşaq sahibiyәm, nәvәm, nәticәm olacaqdır. Bәlkә oğlanlarım arvad "çox" aldılar "Çoxarvadlıların uşaqları da çox olar!.... Mәn qoyduğum mal vә dövlәt bәs etmәsә "biçarә" nәvәlәrim, nәticәlәrim nә edәcәklәr? Qasım yerinә Mixayil, Sәkinә yerinә Marfa meydana gәlirsә, mәn o dünyada nә cavab verәcәyәm.... Yox, әfәndim, siz nә istәyirsiniz söylәyiniz, lakin "mәn" anladığım böylәdir, qәnaәt, qәnaәt etmәk! Hәr kәs dә "qәnaәt" sözünü "tamah" sözüilә qarışdırsa, yәqin ki, cәnab Nemәtulla әfәndinin "lüğәtindәn" xәbәrdar deyil. Hәqiqәt, hәr bir "lüğәtә" baxmalıyız. Xüsusәn bizim әdiblәrә bu vacibdir. Bunlar kitablar, mәqalәlәr yazırlar. Xalqı düz yola dәvәt edirlәr. Lakin kәndilәri düz yoldan kәnar olurlar. Oxuyanlara deyirlәr: tәnbәl olmayınız, işlәyiniz, özlәri isә tәnbәllik edib "Nemәtulla" әfәndinin "lüğәtinә" heç baxmırlar ki, "tamah" ilә "qәnaәt" sözünә fәrq qoysunlar. Haman tәnbәllәrdәn biri dә mәnim çox yavuq rәfiqim, "Tamahkar" komediyasını yazan S.A.-dır. Çox da rәfiqimdir, çox da millәt yolunda işlәyәn qeyrәtli

cavanlarımızdandır! Mәn haqq sözü gizlәdәcәyәmmi? Yox, әfәndim, istәr rәfiqim mәndәn rәncidә olsun, istәr olmasın mәn tutduğum iradı açıq söylәyәcәyәm. Rәfiqim bir gözәl komediya inşa edib gözәl dil ilә, gözәl mәqsud ilә! Lakin rәfiqimiz bircә "sәhv" etmәklә kәndi inşasını korlayıbdır. "Sәhv" beş-altı olsa idi, sözümüz olmazdı, çünki komediyalarımızda sәhvlәr çoxdur. Kimdir onlara diqqәt edәn, qulaq verәn?.... Lakin bircә sәhv ilә komediyanı korlamaq insafdan kәnar işdir. Xeyr, görünür, rәfiqimizin meydana gәtirdiyi "Hacı Murad" ilә әdavәti var imiş! Xülasә, nә isә, biçarә Hacı Muradı "nahaq yerә" biabır (biabru) edibdir, ona "qәnaәtli" deyәcәkmiş, "tamahkar" deyibdir! Böylәdә böyük "sәhv" olarmı? Tutalım ki, Hacı Murad әfәndi ilә qәrәziniz var idi, biz tamaşaçılar nә günahın sahibiyiz: nә sәbәbә "qәnaәt" yerinә "tamahkar" sözünü bizә tәlim edirsiniz?

Yox, әfәndim, Hacı Murad sizi suda çәkmәsә dә, mәn çәkәcәyәm; qoy oxuyanlar bizim mirovaylarımız olsunlar, görәk kimin sözü haqdır: bәli, biçarә Hacı Murad bir yetimin pulunu alәt edib dövlәt sahibi olubdur; yetimә isә heç qulaq asmayır, pula qәnaәt edir; evindәki qızına hәmçinin ... böyük dövlәti olub da "soğan çörәk" vә "quru balıq" ilә dolanır, yәni qәnaәt edir. Pulları, qızılları, qaş-daşları, sandıqlara yığıb gündә neçә dәfә açıb seyr vә tamaşasından lәzzәt alır; hәr açanda sandığa gәrәkdir bir şey artırsın. Oradan götürmәyә ixtiyarı yoxdur. Çünki qәnaәt edir. Hacı Muradın bacısı yaman gündә şәhәrә gәlib qardaşından kömәk istәyib deyir: qardaş, sәn razı olma ki, iki yüz manatdan ötrü sabah sәnin bacının paltarları bazarlarda satılsın. Hacı Murad bacısına rәhm etmir, biçarә arvad gözlәri yaşlı, ürәyi dağlı, kor-peşiman kәndә qayıdır, bacısının paltarları bazarlarda satılacaq, satılmayacaq, uşaqları acından qırılacaq, qırılmayacaq, böylә işlәr ilә Hacının işi yoxdur. Hacının borcu o idi ki, sandıqdan iki yüz manat çıxmasın, çünki qәnaәt lazım idi. Qızını sevdiyi adama vermәyib bir qoca, zәngin mülkәdara verir, çünki haman mülkәdara pul borcludur! Qızını verir ki, kürәkәni borcdan keçsin, sandıqdan pul çıxartmasın, çünki qәnaәt etmәk lazımdır.... Nökәrini 7 il işlәdib haqq vermir,qovluyur, çünki pul versә yığdığı pul әksilәr, amma qәnaәt gәrәkdir olsun. Bәli, axırda evi viran olur.... Qız sevdiyi oğlan ilә qaçır.... Pul da oğrulara nәsib olur, çünki qәnaәt edirdi....

İndi bir yaxşı fikir ediniz, bu Hacı әfәndiyә xәsis vә ya tamahkar demәk olarmı? Xeyr, әfәndim! Qәnaәtli biz deyәriz, inanmırsınız, buyurunuz, bu sifәtlәri tәkrar edә-edә Naberejninin bu başından o başınadәk gediniz, sorunuz, böylә bir Hacıya nә ad qoymaq olar "tamahkarmı", ya "qәnaәtlimi?" Mәn özüm şahidәm: bu komediya oynandıqda, zәnginlәrimiz Hacının "gözәl" sifәtlәrini görәndә "pay atonla", belә dә tamahkar olarmı? ... deyib çox tәәccüb edirdilәr. Haman saatda gәlib tәvәqqe ediniz, filan ağa! Bir yetim var, küçәdә qalıb acından ölür, yainki ümumi millәtin xeyrindәn ötrü pul yığmaq lazımdır, deyir ki, üstümdә xırda pul yoxdur, yüzlükdür. Hәr saatda başını pozmaq olmur.... Qәnaәt etmәk lazımdır. Xülasә, hәr kimdәn istәyirsiniz sorunuz, heç kәs demәz ki, bu sifәtlәr "tamahkar" sifәtidir.... Böylә olan surәtdә rәfiqimizdәn tәvәqqe olunur ki, haman komediyanı "burada" oynayanda adını "qәnaәtli" qoysun. Qeyri yerdә oynayanda "tamahkar" qoysun ... bizdә "tamahkar" yoxdur, әfәndim, nә etmәk? Güc ilә tamahkar Hacı yaratmaq olmaz ki, siz qәrәz ilә bizim zavodçulara da, paraxodçulara da "xәsis" adı qoyacaqsınız. Ondan ötrü ki, yersiz cavanlarımıza qulluq vermirlәr....

İndi ona qәdәr darülfünunlarda oxuyan müsәlman tәlәbәlәri Bakıda sakindirlәr. Bu şәhәri himmәtli, hәmiyyәtli bilib gәliblәr. Fikir ediblәr ki, Bakıda müsәlmanlar ayılıblar, millәt dәrdinә qalırlar. Bu fikir ilә gәlib indi neçә aydır işsiz-gücsüz oturublar. Hәr kәsә deyirlәr, cavab alırlar: kasadlıqdır әfәndim, iş yoxdur, qәnaәt etmәk lazımdır....

Әcәba!

Bizim hәr işimiz tәrsdir. Qeyri millәtlәrin cavanları, tәlәbәlәri kәndi adamlarını yaxşı tanıyırlar, xasiyyәtlәrini bilirlәr. Bizimkilәr yox. Qeyri millәtlәr kәndi tәlәbәlәrinә gәlәcәkdә millәt hamisi kimi baxırlar, tәlәbәlikdә onlara kömәk edir, elmlәrini tez tamam etmәyә ciddü-cәhd edirlәr, bizim tәlәbәlәrә qeyri nәzәr ilә baxırlar.... Bunlar, böylә fikir edirlәr: bu tәlәbәlәr elmlәrini qurtarandan sonra namaz qılmayacaqlar, oruc tutmayacaqlar ... bu әmәllәr dә olmayanda millәtә necә kömәk edәcәklәr, etmәyәndә indi biz niyә kömәk edәk?.... Necә ki, gәliblәr, elә dә kәndi vәtәnlәrinә getsinlәr.... Biçarә tәlәbәlәrimiz әllәri boş, boyunları çiyinlәrindә Bakıdan naümid qayıtmağa hazırlaşırlar. Gedirsiniz, gediniz, yoldaşlar, bir dә Bakı adı gәlәndә biliniz ki, Qafqazda belә bir "himmәtli, hәmiyyәtli" şәhәr yoxdur. Gedib dә düşmәnçiliklә demәyiniz Bakıda tamahkarlar, xәsislәr çoxdur. Xeyr әfәndim, belә deyәrsiniz isә biz sizә hәmәvaxt bәrәks cavab verәcәyiz. Çünki bunlara heç vaxt tamahkar, xәsis demәk olmaz; bir şәhәrdә ki, Rusiyadan gәlәn "ac arvadlara" gecәdә minlәr xәrc olunsun, insafmıdır belә şәhәrin adamlarına "tamahkar", "xәsis" deyilsin. Yox, әfәndim, heç vaxt qәrәz ilә iş görmәyiniz! Xülasә, demәk istәyiriz bizim şәhәrdә tamahkar, ya xәsis tapılmaz, qeyri şәhәrlәrdә olmağını bilmirәm. Odur, Qarabağdan "Әhli-kasibeyi-Şişә" şәhadәtlik verir ki, orada tamahkarlar tapılır; mәsәlәn, cәnab Hacı Şirin deyirlәr çox tamahkar adamdır, oğlunun pullarını, malını aşırıb heç kәsә dә hesab vermәk istәmir.... Kim bilsin, bәlkә bu әhvalatı da qәrәzlә yazıblar.... Ya xeyr. Ağdaşdan xәbәr verirlәr guya Popova tamah güc gәtirib çayına "ağ ağu" qarışdırır.... Böylә olmuş olsa, faytona 15 qәpik verәn dostumuz indi evdә deyir ki, dәxi bizim evdә çay da içmәk olmaz, çünki çaydan ağu çıxır. "Qәnaәtkar"lar üçün yaxşı sәbәb tapıldı....

Mәnim tәsәvvürümә, hәr yazılmış xәbәrә inanmaq olmaz. Çox da Qarabağda Hacı Şirinin barәsindә yazırlar, çox da ağdaşlı müxbirimiz Popov çayına ağu qarışdırır, yazır! Lakin inanmaqmı!

Bu günәdәk "biçarә" Stesselә tamahkar adı qoyub tövrlü sözlәr yazırlar. Kimi deyir: "Mәzkur bahadır" Port-Arturu satdı, kimi deyir: qoşunun azuqәsi qurtarmışdı, ona görә Port-Arturu yaponlara "tapşırdı", bunlar hamısı sözdür. Qәrәz ilә yazırlar. "Port-Artur Bahadırı"nı bәdnam etmәk istәyirlәr.... Doğrudur, yaponlar Port-Arturda bir aylıq azuqә tapdılar, cәnab Stesselin on altıya qәdәr böyük, ağır sandıqlarını kәndisinә tapşırdılar.... Lakin demәk olurmu Port-Arqurun verilmәyinә Stesselin "tamahı" sәbәb oldu?.... Kuropatkinin 2 milyon pulunu eşidib ona da "tamahkar" dedilәr.... İndi bizim vәzirlәr dә "tamahkardırlar" deyirlәr, çünki Dövlәt Duması onları qulluqdan kәnar etmәk istәyir, onlar istәmirlәr vә haqları da var. Vәtәni başına qoymaq olmaz ki, Avropanın pulu ilә xәzinәni zәhmәt çәkib doldurublar. İndi haman pulu "yerbәyer" etmәk istәr, yoxsa yox? Hәrgah bu vәzirlәr hәqiqәt tamahkar olsaydılar, gözlәrini haman milyardlara tiksәydilәr, yәqin ki, Durnovo, Vitte İrana getmәk istәmәzdilәr. Halbuki rәfiqimiz "Molla Nәsrәddin" xәbәr verir ki, bu alicәnablar İrana tәşrif aparacaqlar.... Yay yavuqlaşmağına görә, görünür, İranın nәqliyyә mәsәlәsini hәll edәcәklәr.... Bu xәbәr doğru isә Durnovonun, Vittenin düşmәnlәri söz uyduracaqlar.... Durnovonun, Vittenin İrana getmәklәrinin әsil sәbәbi İranın vәzirlәrindәn "tamah" elmini tәhsil etmәkdir, deyәcәklәr....

Nә zәrәri var? Elm nerәdә tәrәqqi tapmış olsa, oraya tәhsilә getmәk vacibdir. İran vәzirlәri qeyri elmlәrdә zәif olsalar da, "elmi-tamahda" cәmi Avropaya dәrs verәrlәr, nәinki Durnovo, Vitte kimilәrinә.... Hal-hazırda İranda açılan universitetlәrә Avropa professorları dәvәt olunacaqlar.... Fәqәt İran bir "elmi-tamah" darülfünunu açsa, kәndi professorları kifayәt edәr....