Ramil Niftəliyev

 Rus işğalı dövründə Qarabağda demiqrafik dəyişikliklər

Rusiya tarixindən məlumdur ki, çarizm Azərbaycanın işğalını reallaşdırmaq məqsədilə V.L.Veliçkonun xüsusi vurğu ilə qeyd etdiyi “zəhərli” ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə edirdi.

1804-cü ilin 3 yanvarında Gəncə şəhəri işğal ediləndə döyüşlərdə 1500-dən çox azərbaycanlı həlak olmuş, 8585 kişi, 8639 qadın ruslar tərəfindən əsir alınmışdı. Rus hərbi hissələri isə 38 əsgər və zabit itirmişdi.

İbrahim xan Gəncə faciəsinin Qarabağda təkrarlanacağından ehtiyat edərək, 1805-ci il 14 may tarixli Kürəkçay traktatı ilə Rusiyanın himayəsini qəbul etməyə məcbur oldu. Qafqazdakı Rusiya qoşunlarının baş komandanı P.D. Sisianov 1805-ci il 22 may tarixli, 19 saylı raportunda yazırdı: “Qarabağı özünün coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycanın, eləcə də İranın qapısı hesab etmək olar və buna görə buranın əldə saxlanılmasına və bizim üçün möhkəmləndirilməsinə daha çox səy göstərilməlidir.” 

Rusiya qoşunlarının Gəncə və Qarabağ xanlıqlarını işğal etməsi ilə barışmayan Qacarlar taxt-tacının vəliəhdi Abbas Mirzə böyük bir qoşunla Araz çayını keçərək həmin ərazilərdə irəlilədi. Rusların törətdikləri vəhşiliklərdən və özbaşı­nalıqlardan qurtulmaq üçün əhalinin bir hissəsi başqa əyalətlərə köçüb getmişdi. 1804-cü ilin fevral-mart aylarında Gəncəni 200 ailə tərk etmişdi. General P.D.Sisianov onların yerini ermə­nilərlə doldurmaq arzusunda idi. O, erməni arxiyepiskopu Yohana yazırdı: “Çoxlu boş qalmış evlər var, onlar buranı tərk edib getmişlər. Sizdən İrəvan ermənilərinin təcili buraya köçürməsini xahiş edirəm. Mən hər bir ailəyə ev, bağ və həyət verilməsini əmr edəcəyəm. Üç il müddətində ermənilərdən töycü güzəştlə yığılacaq və onlar heç bir mükəlləfiyyət daşımayacaqlar.” 

1804-cü ildə P.D. Sisianov Şimali Azərbaycana 16 min aysor dəvət edərək erməni – aysor təzyiqi altında müsəlmanların təqibinin asan olacağını bildirmişdi.

XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş hərbi-siyasi hadisələr Qarabağın türk-müsəlman əhalisinin öz tarixi vətənlərini tərk etmələri ilə nəticələnirdi. 1805-ci ilin yayında təkcə bir gecədə 20 min nəfər Arazın o tayına keçmişdi.

P.D.Sisianov Bakıda öldürüldükdən sonra onun yerinə göndərilmiş İ.V.Qudoviç də erməni fitnəsinə uyğun hərəkət edirdi. Onun planında “Ermənistan” dövləti yaratmaq, Azərbay­canı xəritədən tam silmək nəzərdə tutulurdu. İ.V.Qudoviçin mərkəzə müraciətində deyilirdi: “Rusiyada yaşayan ermənilərin siyahısı tərtib olunmalı, onların harada yaşamalarından asılı olmayaraq, Azərbaycana gəlmələrinə imkan yaratmaq lazımdır. Burada erməni dövləti yaratmaq üçün ermənilərin sayı kifayət qədər olmalıdır. Xristianlıq naminə biz bu işi sürətləndirməliyik”. Rus imperatoru bu məsələyə biganə qalmadı, xüsusi sərəncam verdi, Rusiyada yaşayan ermənilərin siyahısı tərtib etmək üçün hətta Avropada yaşayan ermənilərə müraciət olundu ki, “İmperator ermənilərə qayğı göstərmək istəyir. Ermənilər bizim ərazidə olmalıdırlar”. Müraciət ermənilər tərəfindən sevinclə qarşılanmış və təkcə Şuşaya 390 erməni köçüb gəlmişdi. 

Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi I Rus – İran müharibə­sin­dən sonrakı illərdə ardıcıl davam etdirildi. 1823-cü ildə tərtib edilmiş bir sənəddə, Qarabağda 3945erməni ailəsi, 14618 türk-müsəlman ailəsi olduğu göstərilir.

 II Rus – İran müharibəsi illərində Qarabağa ermənilərin köçü­rül­məsi sürətləndirildi. Müharibənin gedişində 18 min erməni ailəsi Qarabağa yerləşdirildi.

1828-ci ilin 10 fevralında Ruiya ilə İran arasında bağlanmış Türkmənçay sülh müqaviləsi əsasında 8249 erməni ailəsi Cənu­bi Qafqaza köçürülüb. İrəvan quberniyasında, Qarabağ əyalə­tin­də və Şamaxı qəzasında yerləşdirildi. 

Ümumiyyətlə, Türkmənçay müqaviləsinin şərtləri əsasında ermənilərin köçürülməsi xeyli güclənmiş və Cənubi Qafqazda ermənilərin sayı, demək olar ki, 50 dəfədən çox artmışdı.