Məsud Şükürov

Dağlıq Qarabağ etnososial və

etnosiyasi münaqişələrin obyekti kimi

XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəlləri bəşəriyyətin ictimai, siyasi, mədəni və mənəvi həyat sahələrində böyük sürprizlərlə özünü göstərdi. Hər şeydən əvvəl Avropa və Amerikanın şər im­periyası adlandırdığı Sovet totalitar recimi dağıldı. (Qeyd etmək lazımdır ki, müasir rus politoloqlarının əksəriyyəti ABŞ-ı öz növbəsində «şər imperiyası» adlandırırlar. Bu sahədə külli miqdarda məqalələr və bir sıra kitablar da yazılmışdır). Lakin recim dağıldıqdan sonra da öz mənfi rolunu davam etdirmişdir. Fikrimizi bir qədər açıqlayaq.

Bu recim Sovet imperiyası dağılmağa başlayan andan keçmiş sovet respublikalarında yaşayan xalqlar və millətlər arasında nifaq salmağa başlayaraq, buna nail ola bildi. Nəticədə Qafqazda erməni-azərbaycanlı, gürcü-abxaz, Moldaviyada, eləcə də başqa yerlərdə milli-etnik zəmində qanlı toqquşmalar yarandı və hələ bu gün də davam etməkdədir. Bütün bunların başvermə səbəbləri, təşkilatçıları, ideoloqları, maliyyə mənbələri və idarəetmə mərkəzləri haqqında çox yazılmışdır və mən həmin məlum məsələləri bir daha təkrar etmək istəyirəm. (Yeri gəlmişkən, həmin mövzu ətrafında mənim də 10-dan çox məqaləm və iki kitabım çap olunmuşdur). Əslində son on illiklərdə dünya siyasətində etno-milli faktorların rolu xeyli dərəcədə artmış və bu gün də artmaqda davam edir. Yaranıb, qol-qanad açan separatist tendensiyalar nə Avropa, nə Asiya, nə də Afrikadan yan keçməmişdir. Həmin qitələrin bir sıra ölkələrində separatist meyllər bu gün də davam etməkdədir. SSRİ, Yuqoslaviya, Çexoslovakiya kimi Federativ Dövlətlər Birliyi dağıldı və onun haqqında bundan sonra biz yalnız tarix kitablarından oxuya biləcəyik. Lakin həmin ölkələrin çoxunda milli məsələ bu gün zəmanəmizin ən ağrılı problemi olaraq qalmaqdadır. Lakin milli problemlər təkcə dağılmış xanədanların xalqlarına aid deyildir. Məsələn, milli problemlər Kanadanın (Kvebek), ABŞ-ın (zənci, meksikalı, hindular) ən mürəkkəb daxili siyasi problemi olaraq qalmaqdadır. Əgər statistik məlumatlara müraciət etsək görərik ki, dünyada 5000-dən çox etnos mövcuddur. Onlardan 269-u bir milyondan artıqdır. Millət və xalqların 90 faizi çoxmillətli dövlətlərin tərkibinə daxildir. Yalnız bizim yaxın qonşuda- Rusiyada 1000-dən çox etnos və xalq yaşayır. Və onların demək olar ki, heç biri özlərinin mövcud tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsi ilə razı deyildir. Hər bir xalq çalışır ki, minimum qədər öz maraqlarını təmin etsinlər. Həmin maraqlar sırasında inkişaf azadlığı, müstəqillik və özünütəsdiq əsas yer tutur. Bunu keçmiş SSRİ məkanına daxil olan digər xalqlar haqqında da demək olar. Çünki həmin xalqların hüquqları həm rus imperiyası, həm də totalitar sovet imperiyası dövründə daha çox tapdalanmışdır. İndi isə nisbi azadlıq əldə edib, daha doğrusu, buna imkan əldə edib həmin xalqların əksəriyyəti ölüm-dirim mübarizəsinə girişmişlər.

Ümumiyyətlə, etno-milli münasibətlər o qədər də konkret şəkildə mövcud deyildir. Onlar siyasi, sosial, dini, ekoloji və digər problemlərin kompleksi kimi möv­cuddur. Ona görə də bu və digər hadisələrdə, eləcə də proseslərdə milli faktoru ayırıb seçmək olduqca mürəkkəb və çətindir. Lakin son onilliklərin hadisələri və prosesləri bir daha sübut etdi ki, etno-milli faktor məlum mərhələdə avtonom (muxtar), nisbi müstəqilliyə malikdir. Elə buna görə əksər dövlətlərin siyasətində etnosların bir çox mühüm maraqları ifadə olunur və reallaşır. Etno-milli münasibətlərə siyasətin obyekti kimi baxılması üçün etnos, millət, milli dövlət anlayışlarının qarşılıqlı nisbəti və strukturunu aydınlaşdırmaq zəruridir.

Etnos - (yunanca ethnos – qəbilə, tayfa, xalq) mənşəcə (qan qohumluğu baxımından) tarix, dil və mədəniyyət ümumiliyinə malik olan adamların davamlı və sabit qruplarına deyilir.

Millət – (latınca natis – tayfa, xalq) tarixən mənşə birliyi (qan birliyi), mədəniyyət,birgə yaşayış və kommunikasiya (iqtisadi, siyasi və s.) əsasında formalaşan adamların sabit birliyidir. Millətin strukturunda etnik (mənşə, dil, mədəniyyət) və sosial (iqtisadi həyat birliyi, inkişaf kommunikasiyası və qrup identifikasiyası) komponentlər birlikdə çıxış edir.

Millətlərin formalaşması müxtəlif siyasi təşkil formalarına və müstəqillik səviyyələrinə malik olan dövlətlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz mənada götürsək, millət və dövlət yaxın anlayışlardır. Milləti yetişdirən etnos, eyni zamanda dövləti yaradır. Adətən bu xüsusi şəkildə ayrılmış, seçilmiş etnos deyil, etnoslar qrupu olub vahid millətdə birləşir. Əslinə qalanda, hər bir millət, polietnik, daha dəqiq desək, bir sıra etnosların birliyi hesab olunmalıdır. Elə buna görə dünya ölkələrinin mütləq əksəriyyətinin dövlət quruluşunun əsas və başlıca prinsipi belədir ki, millət dövlət etnosu kimi başa düşülür. Dövlətdən kənarda, dövlətə dəxli olmayan millət yoxdur və ola da bilməz. Bütün bu yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, etnik münasibətlər milli münasibətlərə aparan yoldur, daha dəqiq desək, sabahın milli münasibətləridir. Milli münasibətlər isə milli-etnik inkişafın subyektləri (millət, xalq, milli azlıqlar və s. milli qruplar) arasında, həm də onların dövlət qurumları ilə, eləcə də müxtəlif millətlərdən olan adamlar arasında milli birliklərin qarşılıqlı təsiri və həyat fəaliyyəti prosesində yaranan münasibətlərdir.

Milli münasibətlərdəki başlıca məsələ bir tərəfdən, bərabərlik, tabeçilik məsələsi, etibarsızlıq, inamsızlıq, düşmənçilik məsələsi, millətlər arasında iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsindəki qeyri-bərabərlik məsələsidir. Digər tərəfdən, bu, çoxmillətli cəmiyyətdə mövcud hakimiyyət sistemi ilə millətlər arasındakı məsələ, dinc yanaşı yaşamaq, mehriban qonşuluq, bərabərlik, müstəqillik və demokratizm əsasında millətlərin tərəqqisi naminə mövcud problemlərin həlli şəraiti, onun metod və formaları deməkdir.

XX əsrin 70-90-cı illərində dünya ictimai-siyasi fikrində fəal surətdə etnosiyasi ideya və konsepsiyalar işlənib hazırlanır ki, burada da etnosların müxtəlif formalarının (qəbilə-tayfa, xalq, millət) müxtəlif maraq və səylərini şərh etmək vacib və zəruri hesab edilir. Bütün bunlar isə onunla əlaqədardır ki, hazırda etnik proseslər demək olar ki, dünyanın hər yerində özünü göstərir. Eyni zamanda bir də onunla əlaqədardır ki, dünya tarixində özünəməxsus yeri olan və unikal mədəniyyətə malik bir sıra xalqlar yaxın zamanlarda müstəqillik əldə etmiş və tarix səhnəsinə müstəqil dövlət kimi çıxmışlar. Dövlət müstəqilliyi əldə etmiş həmin xalqlar özünütəsdiqlə məşğul olduğu bir dövrdə onun ərazisində yaşayan bir sıra xalqlar müstəqillik tələbi ilə çıxış etməyə başlamışlar. Hələ demək olar ki, öz ordusunu yaratmamış, dövlət strukturlarını yaratmağı başa çatdırmamış gənc dövlətlər olduqca mürəkkəb vəziyyətə düşmüşlər. Eyni zamanda başqa səbəblər də özünü göstərməkdədir. Gənc dövlətlərin tərkibində olan xalqların başqa-başqa mərkəzlərdən təmiz olmayan niyyətlərlə idarə olunması bir sıra problemləri doğurmuşdur. Məsələn, Azərbaycandakı münaqişə ocağını götürək. Dağlıq Qarabağ ermənilərini bu çıxışlara sövq edən qüvvələr çox-çox uzaqlarda, Moskvada və planetimizn digər uzaq nöqtələrindədir.

Həmin qüvvələr mövcud etnik ziddiyyətlərdən özlərinin bir sıra maraqları üçün istifadə edirlər. Maraqların sahəsi isə olduqca geniş və çoxsaylıdır. Bunlara iqtisadi fayda götürməkdən tutmuş, müxtəlif regionlarda nüfuz dairəsinə yiyələnməyə qədər olan maraqları daxil etmək olar. Lakin həmin maraq sahibləri bir şeyi unudurlar ki, gec-tez münaqişə aparan tərəflər ortaq məxrəcə gələ biləcəklər. O zaman isə arxada gizlənən «qızışdırıcı qüvvələrin» həqiqi siması görünəcək.

Bütün bunlara baxmayaraq, etnik şüurun mühafizəkar elementləri uzun müddət özünü qoruyub saxlaya bilir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, «postindustrial cəmiyyətdə» etnik şüurun funksiyası, mədəni ənənələrə və spesifik milli varlığı hədələyən müasir texnologiya və həyat tərzi modelinə qarşıdır. Elə buna görə də milli özünüdərk və millətçilik anlayışı dünyada gedən qloballaşma prosesinə etiraz kimi də qəbul edilə bilər. Qloballaşma dünyanın hər yerində özünü göstərir. O heç bir milli sərhəd, milli spesifiklik və ənənə tanımır və yaxud tanımaq istəmir. İqtisadi ekspanisya kimi başlanan qloballaşma güclü informasiya vasitələrinə malik olduğundan, istədiyini etdiyindən, öz mədəniyyəti, adət-ənənələri, həyat tərzi üzərində əsən xalqları sözün həqiqi mənasında qorxuya salır. Etnik şüurun bu protestini alimlərin xeyli hissəsi «etnik renessans»- «müasir dövrün etnik paradoksu» hesab edirlər.

Özlüyündə etnik intibah etnik münaqişə deyildir, lakin o qüdrətli münaqişə doğura bilən potensiala malikdir. Elə buna görə müasir dövrdə etnik vətənpərvərlik ilə millətçilik arasında olan hədd aradan qaldırılmış, etnik olan nə varsa, hərəkətə gəlmişdir. Aksentlərin o qədər də böyük olmayan dəyişiklikləri həmin həddi tezliklə aradan qaldırmağa imkan verməklə, intellektual və mənəvi münaqişə üçün əlverişli imkan - şərait yaradır. Bir sıra tədqiqatçılar (bu ən çox rus politoloqlarına aiddir) etnosiyasi münaqişə dedikdə, etnik birlik xətti ilə baş verən, təşkil olunmuş siyasi fəaliyyətin müəyyən səviyyəsini səciyyələndirən ictimai hərəkatları, kütləvi qayda-qanun pozuntularını, separat çıxışları və hətta vətəndaş müharibəsini başa düşürlər. Müasir münaqişələrin etnosiyasi ölçüsünün xassələri onunla izah olunur ki, burada münaqişə gizlin şəkildə formalaşma mərhələsini keçirir və birdən-birə etnoslararası ziddiyyətlər mərhələsinə keçir. Hər bir münaqişədə o müxtəlif müddət ardıcıllığına malik olur. Əslində elə həmin dövr münaqişənin etnosiyasi perspektivləri artır və sözün həqiqi mənasında ziddiyyətlər etnoslararası ziddiyyətlərə - düşmənçiliyə aparıb çıxarır. Burada iştirakçıların milli strukturunun dərk edilməsi, hər bir etnosun öz statusunu digər xalq və millətin statusu ilə müqayisə etməsi, onların münasibəti də formalaşır. Əslində elə bu dövrdə hakimiyyət uğrunda mübarizə yolları məsələsi və maddi resursların bölgüsü məsələsi həll olunur. Öz milli statusu ilə razılaşmamaq tarixi yaddaşı, millətlərarası mübarizənin qədim stereotiplərini bir daha aktuallaşdırır. Müasir elmi ədəbiyyatda etnosiyasi münaqişələrin mahiyyəti və təkamü­lünün səbəblərinin təhlilinə iki yanaşma prinsipi mövcuddur.

Birincisi, sosioloji yanaşma hesab olunur. Sosioloji yanaş­mada münaqişələrin səbəbləri əsas sosial qrup və təbəqələrin etnik parametrlərinin təhlili əsasında izah edilir. Həmçinin etnosiyasi gərginliyi yaşayan regionların etniki xarakteristikası ilə əmək bölgüsü və cəmiyyətin sosial stratifikasiyasının qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı təsirinin tədqiqi ilə şərh olunur.

İkincisi, politoloji yanaşmadır. Burada əsas diqqət etnoslararası gərginliyin və onun açıq münaqişə səviyyəsinə qaldırılması prosesində milli elitanın hissələrinin səfərbərliyə alınmasında rolunun şərhində özünü göstərir. Həmin prosesdə əsas məsələ kimi hakimiyyət uğrunda mübarizə, resurslarının əldə edilməsində kimin daha çox hüquqa malik olması məsələsi mühüm yer tutur. Etnosiyasi münaqişələrin sosial-psixoloji mexanizmləri hərtərəfli təhlil edilir. Bir sıra alimlər etnosiyasi münaqişələrin əmələ gəlməsi məsələsinin səbəblərini izah edərkən nəzərə çatdırırlar ki, burada həlledici və əsas səbəblər ümumi sivilizasiya xarakterinə malikdir. Bütün bunlar isə özlüyündə bəşəriyyətin obyektiv inkişafının doğurduğu məsələlərdir. Məsələn, tanınmış tədqiqatçı E.Blek belə hesab edir ki, modernizasiya prosesinin qeyri-bərabər gedişi (bura sosial struktur, iqtisadiyyat, milli dövlət quruculuğu və s. daxildir) etnomilli areallarda bir tərəfdən etnik qruplar arasındakı iddialara əsasən münaqişələr doğurur, digər tərəfdən isə dövlətin öz vətəndaşlarının hüquqlarının təmin edilməsinə real zəmanət vermək imkanlarını üzə çıxarır. Digər tədqiqatçı A.Deyç təsdiq edir ki, modernləşdirilmə etnik şüuru fəallaşdırır, milli muxtariyyat üçün siyasi cəhdlərə həqiqi və real imkanlar açır.

Etnosiyasi problemin determinasiya problemini nəzərdən keçirərək M.Hexter «daxili müstəmləkəçilik» konsepsiyasını irəli sürür. Burada o, etnosiyasi gərginliyin əmələ gəlməsinin «üçlük modelini» əsaslandırır. Həmin modelin mühüm prinsipləri aşağıdakı kimi verilmişdir:

1) obyektiv olaraq çoxmillətli dövlətdə onun qeyri-bərabər modernizasiya prosesində etnik əyalət qruplarının öz təbiətinə görə münaqişəli olması;

2) etnik qrupun üzvləri tərəfindən bu vəziyyətin, istismarın mərkəz - əyalət münasibəti obrazının dərk edilməsi;

3) etnomillətçiliyin formalaşması mərkəzin «daxili müstəmləkəçiliyində istismar olan birliyin etirazı kimi başa düşülməsi;

Qeyd etmək lazımdır ki, etnosiyasi münaqişələrin bir sıra səbəbləri etnosların nəsildən-nəslə keçən tarixində, onların qarşılıqlı təsirində formalaşan milli ağıl və düşüncə tərzində, milli şüur, psixologiya, ənənə, ideoloji mif və stereotiplərdə kök salmışdır.

Dağıdılmış, bir sıra hallarda birdəfəlik məhv edilmiş sosial əlaqələr şəraitində sosial identifikasiyasının ənənəvi mühüm kanalı kimi milliliyin rolu artır. Etnomərkəzçiliyin bir sıra cərəyanları, o cümlədən millətçiliyin və qatı şovinizmin müxtəlif növləri marginal təbəqələrə xas olan qeyri-mükəmməllik kompleksinin aradan qaldırılmasının xüsusi formasına çevrilir. Millətçilik bir sıra hallarda siyasi partiyaların geniş kütləni öz təsir dairəsinə salmaq üçün tələyə çevrilə bilər. Çünki siyasi partiyalar geniş kütləni səfərbərliyə almaqdan ötəri bütün vasitələrdən istifadə etməyə çalışırlar. Görkəmli tədqiqatçı Ç.Fosterin fikrincə, etnosiyasi münaqişəni doğuran səbəblər içərisində, «etnik həmrəyliyin siyasiləşməsi» prinsipi özünəməxsus yer tutur. Həqiqətən keçimş SSRİ-də yenidənqurma dövründə siyasi sistemin liberallaşması şəraitində həmin prinsip öz inkişafında dəyərli təsdiqini tapa bilmişdir.

Eyni zamanda etnosiyasi münaqişələrin situasiya mənbələrini sadalamaq mümkündür. Bunlar əsasən aşağıdakılardır:

1. Xarici mühiti qoruyub saxlayan faktorların qəfildən yox olması, Ali siyasi hakimiyyətin sürətlə zəifləməsi və yaxud xarici təhlükənin gözlənilmədən yox olması;

2. Etnoslararası münasibətlərin tarixi irsi;

3. Etnik qrup çərçivəsində liderlik uğrunda daxili mübarizə;

4. İqtisadi situasiya;

5. Etnosiyasi münaqişələr ocaqlarında ümumi və siyasi mədəniyyətin səviyyəsi və s.

Keçmiş SSRİ ərazisində etnosiyasi münaqişələrin bütün məcmusu aşağıdakı əsas tiplərlə müəyyənləşdirilə bilər:

- çox vaxt parçalanmış etnosların təzədən birləşməsi ilə sıx surətdə əlaqədar olan ərazi münaqişələri. Onların mənbəyi – siyasətdaxili, çox vaxt isə silahlı toqquşmalardır. Hökumətlər arasında toqquşmalar və milli azadlıq hərəkatı, yaxud da separatist qruplar arasında (xüsusilə qonşu dövlətlərin hərbi-siyasi köməyinə arxalananlar) olan münaqişə (Dağlıq Qarabağ, Cənubi Osetiya, Qazaxıstanın, Cənubi Dağıstanın şimal-şərq regionları və s.);

- etnik azlığın müstəqil dövlət qurumu formasında özünütəyin hüququ mübarizə səylərindən doğan münaqişələr (Abxaziya, Dnestryanı və s.);

- deportasiyaya məruz qalmış xalqların (osetin və inquşlar arasında, Krım tatarları və s. xalqlar arasında) əraziləri uğrunda mübarizədən doğan münaqişələr və s.;

- bu və ya digər dövlətlərə ərazi iddiasından doğan münaqişələr (Estoniya və Latviyanın Pskov vilayətinin bir sıra rayonlarına iddiası) həmin ərazilər 1940-cı ildə RSFSR-ə birləşdirilmişdi;

- sovet dövründə özbaşına ərazi dəyişiklikləri ilə əlaqədar yaranan münaqişələr (bu Krım, Orta Asiya, Zaqafqaziyadakı ərazilərə aiddir);

- deportasiya nəticəsində bir sıra xalqların uzun müddət ərazisində yaşadığı xalqlarlai mübarizəsindən doğan münaqişələr (mesheti türklərinin Özbəkistanda, çeçenlərin Qazaxıstanda olması və onların arasında yaranan ziddiyyətlər bu qəbildəndir).

-dövlətlərin ərazi bütövlüyünə təhlükə olan xalqların özünütəyininin - kütlənin dirilməsi ilə yaranan münaqişələr (burada yerli (titullu) sosial-siyasi üstünlüyün legitimləşdirilməsi və digər xalqlar üzərində dövlətin, bir millətin hökm etmək iddiası ilə yaranan münaqişə həlledici rol oynayır);

- bir sıra MDB ölkələrində rusların diskriminasiyası ilə əlaqədar yaranan münaqişələr;

- linqvist mübahisələr (dövlət dili haqqında) nəticəsində yaranan münaqişələr (məsələn, Moldaviyada olduğu kimi);

Etnosiyasi münaqişələrin təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, çox vaxt bəzi münaqişələr çoxlaylı olur və bir-birinə təsir göstərir. Dünyada mövcud olan bütün etnosiyasi münaqişələrin prinsipləri və həlli yolları haqqında təsəvvürlər üç əsas kateqoriyaya bölünə bilər. Bunlar operativ, taktiki və strateci həll yollarıdır.

1) Operativ həll dedikdə, bir sıra tədbirlər görülməsi sayəsində münaqişənin genişlənməsinə yol verilməməsi nəzərdə tutulur. Yəni həyati cəhətdən zəruri obyektlərin mühafizəsinin güclənməsi, «boyeviklər»in («azadlıq fədailərinin») – neytrallaşdırılması, münaqişənin az-çox hiss edilən nəticələrinin aradan qaldırılması (qaçqınların yerləşdirilməsi, dağıdılmış binaların kommunikasiya vasitələrinin bərpa edilməsi və s. bura daxildir. Bundan başqa münaqişənin yaranması riskinin minimuma endirilməsi (talançılığın təşkilatçılarının cəzalandırılması, informasiya-izahedici işlərin gücləndirilməsi və s.) də bu qəbildəndir.

2) Məsələnin taktiki həlli danışıqlar yolu ilə münaqişə iştirakçılarının iqtisadi və güc təzyiqi ilə təsir göstərməsi ilə əlaqədardır.

3) Strateci həll, isə əvvəlcədən yaradılan hüquqi, siyasi, iqtisadi və siyasi-psixoloji şərait əsasında milli münasibətlər sahəsində münaqişənin necə böhrana aparıb çıxardacağına xəbərdarlıq etməklə əlaqədardır. Bu isə həmin proseslərin ağrısız, sivilizasiyalı inkişafına yardımçı olur.

Əlbəttə, bu ölkələrin sülhpərəst təklifləri ilk baxışdan xeyirxah niyyətdən xəbər versə də, əslində vəziyyət tamamilə başqa cürdür. Konkret faktlara keçsək deyə bilərik ki, Ermənistan və Azərbaycan, Gürcüstan və Abxaziya, Cənubi Osetiya və Gürcüstan arasındakı münaqişələrin səbəbkarı və ilhamvericisi Rusiyadır. Dnestryanı ərazidə, Tacikistanda da Rusiya həmin rolunu oynamaqdadır. Ancaq son illərdə bir sıra ideoloqlar aydın şəkildə başa düşmüşlər ki, münaqişələri həll etmədən MDB məkanında heç bir sosial-iqtisadi islahat və inteqrasiyanı həyata keçirmək mümkün olmayacaqdır. Bura həmin ölkələrdə demokratiyanın inkişafı da daxildir.

Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirib yekunlaşdırsaq, qeyd edə bilərik ki, siyasi, o cümlədən etnik münaqişələr xalqların bir-birindən ayrılıb uzaqlaşmasına mühüm təsir göstərir. Bu cür yadlaşma, özgələşmə bütövlükdə bütün dünyada gedən inteqrasiya proseslərinin ləngiməsinə yardımçı olur. Hər şeydən əvvəl, siyasi münaqişə siyasi subyektlərin toqquşması və bir-birilə gərgin mübarizə aparmasıdır. Burada siyasi maraqlar, dəyərlər və baxışlar toqquşur. İştirakçıların səviyyəsinə görə siyasi münaqişələr dövlətlərarası, dövlətdaxili, regional yerli mahiyyətə malik ola bilər. Daxili-siyasi münaqişələrdə mövqe horizontal, müxalif (vertikal) ola bilər. İkincisi, siyasi böhran – mövcud münaqişələrin kəskinləşməsi və dərinləşməsi ilə ifadə olunan, siyasi gərginliyin kəskin şəkildə güclənməsi ilə özünü göstərən cəmiyyətin siyasi sisteminin vəziyyətidir. Üçüncüsü, münaqişələrin nizamlanması: a) zorakılıq əməllərilə müşayiət olunan və açıq şəkildə təzahür edən münaqişələrin xəbərdarlığı ilə əlaqədardır; b) münaqişələri doğura bilən səbəblərin aradan qaldırılması, iştirakçıların yeni səviyyəsi, ziddiyyətlərin qaydaya salınması, bura daxildir; Dördüncü, etnosiyasi münaqişə dedikdə, təşkil olunmuş siyasi fəaliyyətin müəyyən səviyyəsi, ictimai hərəkatların iştirakı, kütləvi şəkildə qanun pozuntuları, separatist çıxışlar, hətta vətəndaş müharibələri nəzərdə tutulur. Əsas ziddiyyətlər isə etnik birliyin özündən, onun iddia və maraqlarından doğur.