Məcnuna Füzuli qısqanclığı

On ildir ki, tələbələrimə dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulidən sevə-sevə mühazirə oxuyur və hər dəfə belə bir fikri söyləməkdən özümü saxlaya bilmirəm: görün Füzuli Məcnunu necə böyük bir aşiq yaradıb ki, axırda özü də onu qısqanır:

Məndə Məcnundan füzun

aşiqlik istedadı var

Aşiqi sadiq mənəm,

Məcnunun ancaq adı var.

və yaxud, başqa bir qəzəlində Füzuli belə deyir.

Sürdü Məcnun növbətin,

indi mənəm rüsvayi-eşq.

Doğru derlər: hər zaman

bir aşiqin dövranıdır.

Başqa bir qəzəldə isə Füzuli qısqanclığı daha da şiddət edir:

Lövhi-aləmdən yudum

əşk ilə Məcnun adını,

Ey Füzuli, mən dəxi

aləmdə bir ad eylərəm.

Düşünürəm, doğrudanmı Füzuli bir aşiq kimi Məcnunu qısqanırdı? Füzuli istəsəydi, Məcnunu bir qədər zəif, deyək ki, ortabab bir aşiq, öləri bir sevgili kimi yaradardı. Bəs niyə o, Məcnunu ilahi eşq divanəsi kimi yaradıb? Bəlkə elə Füzuli bununla da özünün, Füzulinin böyüklüyünü göstərmək istəyib?! Belə bir subyektiv mülahizə keçir qəlbimdən: Füzulini (dahi!) Füzuli eləyən məhz Məcnun oldu! Məcnun olmasaydı, Füzuli indiki mərtəbədə – sonuncu, ən uca mərtəbədə olmazdı. Obrazlı desək, Füzuli Məcnunu yaratdı, Məcnun isə Füzulini yaratdı və yaşatdı! Yox, Məcnun elə Füzulidir! – deyə yaxamızı qurtarmaq istəmirik. Burada çox “əmmalar” var. Füzulini məcnunlaşdıran, Füzulini Məcnuna qısqandıran səbəblər açılıb ortaya qoyulmalıdır. Məgər, Füzuli yox idi deyə, Məcnun da yox idi? Füzuliyə qədər bir neçə dahinin- Nizaminin, Ə.X.Dəhləvinin, Ə.Nəvainin ... məcnunları var idi. Füzuli Məcnunu isə bir özgə “qeylü-qal” idi...

Əvvəlcə baxaq, Məcnun kimdir? Ən mötəbər dərs kitabımızda o, bir obraz kimi belə səciyyələndirilir: “O, idealı və idealın faciəsini, bu faciənin səbəblərini əks etdirir. Yeni idealın köhnə qayda-qanunlarla, feodal baxışları ilə qətiyyən uyuşa, yola gedə bilmədiyini bu surət aydınlaşdırır. Məcnun surətində bütöv bir dövrün intibah ideyaları əks olunduğundan, o özü də intibah dövrünün humanist ziyalılarının ümumiləşdirilmiş, poetik ifadəsidir.

...Cəmiyyət onun mənəvi azadlıq təzahürü olan sevgisini dəlilik kimi qiymətləndirir, onu məcnun, div, divanə adlandırır. Həyatda rast gəldiyi yeganə gözəlliyi ondan gizləyir. Belə olanda, Məcnun onu cəmiyyətlə bağlayan bütün zəncirləri parçalayıb atır. Məcnun eşqini əbədi mehr, əzəli dərd adlandırır, ciyəri yanmaqla sevindiyini bildirir, ondan bu yanğını uzaq etmək istəyənləri ona zülm edənlər sayır” (Əlyar Səfərli, Xəlil Yusifli, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi B. 2008, s 498, 500, 501). Məcnunun dərdinin əzəməti onun sağalmazlığındadır. Əslində Füzulinin heç bir “Məcnunu” özünün sağalmasını istəmir:

Eşq dərdi ilə xoşam,

əl çək əlacımdan təbib,

Qılma dərman kim,

həlakim zəhri-dərmanindadır

Beləliklə, dərd yox, dərman daha təhlükəlidir, dərmanı qəbul edib dərdi sağalsa, aşiq ölə bilər.

Eşqdən canımda pünhan bir mərəz var,

ey həkim!

Xəlqə pünhan dərdim izhar etmə, zinhar, ey həkim!

Var bir dərdim ki, çox dərmandan

artıqdır mənə

Qoy məni dərdimlə, dərman eyləmə,

var, ey həkim!

Əksinə, aşiq elə bir dərman istəyir ki, onun dərdi bir az da artsın. Bu, “dərmani-didar”dır. Məcnunluq məhz elə budur. Məcnun ona görə dünyaya gəlir ki, eşq dərdi ilə dünyanın dərdini bir qədər azaltsın. Məcnun dünyaya gəldiyi gündən dil açıb dünyadan qəm diləyir ki, dünyanın qəmi azalsın. Onun bəşəriliyi bundadır. Məcnunluq ülviyyət və paklıqdır. Bunu biz demirik, “Leyli və Məcnun”da Füzuli özü deyir:

Tutmuşdu təriqi-əhli tövhid

Bulmuşdu kəmali-tərkü təcrid

Olmuşdu vücudi-paki pürnur.

Məcnun Tanrı nurunda paklanmışdı. Allahdan nurlandığı üçün o səhraya günəş kimi düşdü və mələk rəmzi heyvanların səcdəgahına çevrildi. Onun məskəni ilahi eşq vadisi idi.

Füzulinin lirik qəhrəmanında – Füzulidə bir növ özündən razılıq var. Bu sadəcə qürur deyil:

Yazanda Vamiqü Fərhadü

Məcnun vəsfin əhli-dərd

Füzuli adını, gördüm,

səri-tumarə yazmışlar

Dərd əhli olaraq öz adını məşhur aşiqlərdən – Vamiq, Fərhad və Məcnundan əvvəldə səhifənin başında – səri-tumarə yazıldığını görəndə, Füzuli əslində öz adını bu cür yazanda belə, Məcnuna çata bilmir. Çünki, Məcnunun sevgisində (Füzulidən fərqli olaraq!) ilahi bir təmənnasızlıq var.

Füzuli deyir ki, ey arif sən gəl mənim dərdimi dinlə. Məcnun haqqında əfsanəyə uyma, çünki o əfsanədən anlayacağın da elə mən deyən məzmunda olacaq. Eşq ətfarını tale mənə qismət eylədi Məcnun nə qədər arxamca yüyürdü-yıxıldısa da mənə çata bilmədi. Daha dünyada qovğayi-Məcnundan bir əsər qalmayıb, çünki mənim eşqimin əfsanəsi ona əbədi bir yuxu gətirmişdir, onu uyutmuşdur.

Müxtəlif qəzəllərindəki beytlər belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Füzuli Məcnunu Şərq klassik poeziyasındakı məşhur aşiq surətlərindən – Vamiqdən, Fərhaddan daha uca yaradır və özünü məhz bu ucalıqla qiyaslayır:

Karivani – rahi təcridiz

xətər xofin çəkib

Gah Məcnun, gah mən,

dövr içrə növbət bəkləriz.

Yatdılar Fərhadü Məcnun

məsti-cami eşq olub

Ey Füzuli, biz olar

yatdıqca söhbət bəkləriz.

Şairin qəzəlləri sübut edir ki, o özünü təkcə Məcnunla qiyaslamır, həm də Vamiq və Fərhadla müqayisədə üstün tutur. Bir yandan “Sürdü Məcnun növbətin, indi mənəm rüsvayi-eşq”, yaxud “Füzuli rindü-şeydadır, həmişə xəlqə rüsvadır” deyərək bu rüsvalığı böyük səadət kimi yaşasa da məsələ Fərhada gələndə onu arsız adlandırır:

Daşə çəkmiş xəlq üçün

Fərhad Şirin surətin

Ərz qılmış xəlqə məhbubin,

əcəb biar imiş.

Bunu necə başa düşək: xəlqə məhbubinin kim olduğunu elan etməyin günah sayılması, yoxsa Fərhadın eşqinin zəif olması kimi? Demək, aşiqin qüdrəti, eşqin əzəməti bundadır ki, xalq onun kimi sevdiyini bilməməli, onun surətini görməməlidir, daha doğrusu, xalq məşuqəni, ilahi eşqin obyektini görə bilməz:

Aciz olmuş yıxmağa ah ilə

kuhi Kuhkən,

Neyləsin miskin, onun eşqi

həm ol miqdar imiş.

Bu yerdə türk xalqlarının möhtəşəm eposu “Kitabi-Dədə Qorqud”da tanrı haqqında deyilənlər yada düşür: “Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən”. Füzuli Fərhadın eşqini ona görə bəyənmir ki, bu ilahi eşq deyil, adi bir eşqdir. İlahi eşqin yönəldiyi obyekti təsvir etmək olmaz, çünki onun simasını heç kəs görməyib. Məcnunun (Füzulinin!) eşqi sufi bir eşq idi. Çünki Məcnun məşuqəni kənarda aramır, özündə tapırdı. Füzuli bu ali ideyanı “Leyli və Məcnun”da məhz Leylinin dili ilə söyləyir:

Ey İbn Səlami–bisərəncam

Bilsən sənə məkr edibdir əyyam;

Məcnuna qoyubdur ad – Leyli,

Eylər səni ad ilə təsəlli.

Sən kami-dil istə, mən bəlayəm.

Sən gənc dilə, mən əjdəhayəm.

Füzuli deyir ki, Leyli artıq Məcnunun adıdır. Leyli İbn Səlamı aldadıb deyəndə ki, mən cinliyəm, mənə əl vursan öləcəksən “Ol sadəzəmir ona inandı// Cinni xəbərin səhih sandı // Vəhm etdi ki, olsa yarə vasil // Nöqsan ola canü cahə hasil”.

Əslində, Leyli İbn Səlama deyir ki, ay bədbəxt, mən artıq cinniyəm, yəni Məcnunluyam, mən yoxam, Leyli adı elə Məcnun deməkdir, necə ki Məcnun adı da Leyli deməkdir: Məcnundan ibarət olan varlıqla necə evlənə bilərsən?! Beləliklə, ilahi eşqdə – sufi məhəbbətdə aşiqlə məşuq bir varlıqdan, vəhdətdən ibarətdir ki, onun adı Allahdır... Və Füzuli Məcnunu məhz bu mərtəbədə qısqanır. O, Məcnunun məcnunu olan Leyliyə qısqanır, Məcnun kimi sevmək mümkün olsa da Leyli kimi sevməyin mümkünsüzlüyü ilə hesablaşmalı olur. Məcnunun böyüklüyü bir də onda idi ki, o, ilahi eşqə – Leylinin sevgisinə layiq ola bilmişdi. Bu, artıq eşqdə allahlıq mərtəbəsi idi:...

Füzuli məcnunluğun həddini də Leyli əmsalı ilə ölçür:

Qandürür kim, dəmbədəm

gözdən yenib örtər tənim

Dəşti-qəm Məcnuniyəm,

mən qandanü qandan libas?

Ey sanan julidə mu

başında Məcnunun, saqın,

Bitəkəllüf getmə kim,

Leyli evidir ol pəlas.

Bu qiyaslamada həm də bir vəhdət var. Füzulinin gözdən axıb bədəninin örtən göz yaşı deyil, qandır. Bu, qəmin libasıdır. Necə ki, Məcnunun başındakı tük deyil, bu pəlas Leyli evidir. Məcnunun saçları Leyli evi olduğu kimi, Füzulinin də qanlı libası qəmin simvoludur.

Füzuli qan libasını Məcnunun saçları – Leyli evi – palası ilə müqayisə edir.

Füzuli deyir: Eşq dövranı Məcnunun növbəsini mənə tapşırdı. Əmin edirəm ki, bu büsat vəfadan xali olmayacaq. Əgər Məcnun eşqdə dəşt tutmaq adətinin əsasını qoymuşdursa, şəhərlər fəth etməyin şöhrətini də mən rəsm etdim. Əslində Məcnun vəfalı olmaq təlimini almalıdır. Eşq dərdi Məcnundan keçib məndə sakin oldu, məgər mənim eşq içrə təmkinim ondan artıqdır?!

Füzuli bəzən özünü Məcnunla bərabər tutur: “Eşq namusu mənü Məcnunə düşmüş lacərəm // Qəm yükün çəkmədəyiz, mən bir zəman, ol bir zəman”. Lakin bununla bərabər, bu eşq dahisi özünü bütün aşiqlərdən üstün tutur, onları istədiyi şəkildə yoğurub yapır:

Olsaydı məndəki qəm Fərhadi mübtəladə,

Bir ah ilə verərdi min Bisütuni badə.

Versəydi ahi-Məcnun fəryadımın sədasın,

Quşmu qərar edərdi başındakı yuvadə?

Fərhadü zövqi-surət, Məcnunü seyri-səhra

Bir rahət içrə hər kəs, ancaq mənəm bəladə.

Beləliklə, Füzuli Fərhadı ona görə bəyənmir ki, o “zövqi-surət”dir, Şirinin şəklini daşa çəkmişdir. Məcnunu ona görə bəyənmir ki, o səhraların seyrinə çıxır. Hər ikisini ona görə bəyənmir ki, hər ikisi eşq qəmindən qaçıb rahatlığa çəkilib. Onun isə “rahatlığı” məhz eşqin bəlasını çəkməkdən ibarətdir.

Bir aşiq kimi Füzulinin böyüklüyü nədədir?! Bütün aşiqlərin şahı Məcnun ancaq – “Məcnunun Məcnunu” (Ə.Səfərli) olan Leylinin məcnunudur. Fəqət Füzuli ümumən EŞQ-in, xüsusən də İlahi Eşqin məcnunudur. Əlbəttə, məhz buna görə də Füzulini bütün məcnunların məcnunu- şahı adlandırmaq olar.

Füzulinin öz eşqini həm Fərhaddan, həm də Məcnundan uca tutmaq üçün bir “bəhanəsi”də var:

Bəladır şəhrlərdə mən kimi

rüsvayi-xəlq olmaq

Nə xoş Fərhadü Məcnun mənzil

etmiş kuhü səhrayi.

Burada da Füzuli əks məntiqlə yenə də eşqdən rüsvalığın səadətini-bəlanın çoxluğunu, yəni şəhərdə xəlqə rüsva olmağın əzəmətini nəzərə çatdırmaq istəmişdir. Bu həmin “Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni” bədii –fəlsəfi məntiqi idi.

Füzuli Məcnunu haqq aşiqi kimi yaratmışdı. O, ilahi həqiqətləri bəsirət gözü ilə görməyə başlayandan etibarən adi insanlardan ayrılır, yalnız ilahi gözəlliyin timsalı Leylini görür və ona bağlanır. Məcnunda peyğəmbərlərə xas olan nur və onu əks etdirən bəsirət gözü var idi. Əslində dahi Nizaminin məşhur “Əvvəl peyğəmbərlər, sonra şairlər” həqiqəti burada özünü doğruldur. Məcnunun timsalında Füzuli peyğəmbərlərdən sonra gələn şairin – özünün obrazını yaratmışdı. Məcnuna qısqanmaqla (çox zaman da onu bir aşiq kimi bəyənməməklə!) Füzuli əslində özü-özünü qısqanırdı. Əvvəlki yazılarımızda artıq qeyd etdiyimiz kimi, Füzulidə hüsn dünyanı əks etdiyi ayna, eşq bu aynada əks olunan ilahi duyğu, qəm isə eşqin hüsnə nisbətindən yaranmış ən ali hissdir. Füzuli hüsnü və eşqi qəm işığında dərk edir, onun poeziyasında ən kamil duyğu qəmdir. Füzulidə qəm aşiqi haqqa doğru aparan yoldur: “Hüsnün olduqca füzun, eşq əhli artıq zar olur // Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur” düsturundan sonra qəm üçün meydan açılır. Füzuli özünü dərd mülkünün sultanı hesab edir:

Ey xoş ol məst ki,

bilməz qəmi-aləm nə imiş,

Nə çəkər aləm üçün qəm,

nə bilər qəm nə imiş

Şair qəzəllərindən birində bu dünyada da, o dünyada da dərd, qəm, bəla aşiqi kimi tanınmaq istədiyini bildirir:

Ucaldın qəbrim, ey bidərdlər,

səngi–məlamətdən

Ki, məlum ola dərd əhlinə

qəbrim ol əlamətdən

Füzuli bəlkə də Məcnunun eşqi ilə razılaşardı, lakin o, heç cür razılaşa bilmir ki, Məcnun onun qədər qəm çəksin. Füzuli eşqin şiddətini, dərəcəsini çəkilən qəmin, dərdin əzəməti ilə ölçür. Və demək olur ki, həqiqətən də Füzulinin QƏMi Məcnunun EŞQindən böyükdür.

Dahi şair öz yaratdığı aşiq obrazına məhz qəmin gücü ilə qalib gələ bilir. Burada Məcnuna Füzuli qısqanclığı üçün yer qalmır.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

ADMİU-nun “Ədəbiyyat və Azərbaycan dili” kafedrasının müdiri,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2010.- 18 dekabr.- S.26.