“Şüurlara fikir əkdim...”

Rus şairi Nekrasov deyib ki, “Sən şair olmaya bilərsənsə də, Vətəndaş olmağın gərəkdir əlbət”. Sənətkarda bu iki keyfiyyət birləşəndə – həm istedadla mayalanmış yaradıcılıq, həm də vətəndaşlıq hünəri, vətən təəssübkeşliyi, həmin şəxsiyyət xalqının tərcümanı olur, milli yaşamında hadisəyə çevrilir. Anarın ictimai-siyasi fəaliyyətini sərgiləyən yazıları, çıxışları, məktubları, müraciətləri və başqa sənədləri əhatə edən böyük toplu yuxarıda söylədiyim qənaəti təsdiqləyir. Yeddi yüzdən artıq səhifəlik bu kitab bir dərya təsiri bağışlayır, həyatın, zamanın, dəyişkən olayların nəbzi duyulan, coşub daşan, kükrəyən, təlatümlü bir dərya. Yaxud Anarın ictimai, vətəndaş amal və əməlləri ilə yazılan bir simfonik əsər misalındadır bu kitab. Həmin əsərin ana xətti – vətən sevgisi, haqq-ədalət amacı, milli yaddaşın, mənəviyyatın, özgürlüyün qorunması, Azərbaycan adlanan yurdu ümumdünya məkanında, uluslararası cərgədə layiqli yer tutması yolunda mübarizə, bununla yanaşı – dar etnik əyalət ölçülərinə qapanmadan daima bəşəri dəyərləri, insanpərvər idealları yaşatmaq əzmidir. Kitabı vərəqləyib, nəfəs dərirəm, bu yazılar dəryasının hansı yerindən söz açmağı düşünərək, bilaixtiyar “dəryanın” ortalarında əl saxlayıram, tanış sətirləri bir daha, ürəyimcə olduğuna görə, oxuyuram:

“Ədavət”- millətin ruhən düşgünlüyünə və demokratik cəhətdən tükənməsinə gətirib çıxaran bir əlamətdir. Yalnız acı tarixi unutmamış yaddaş və əsrlərin inciklərini yaxına buraxmayan, yaşatmaq arzusunu qoruyub saxlayan Ruh millətin ömrünü yüksək mənəvi dəyərlərlə zənginləşdirməyə qadirdir...” (“Hafizəmizdə yaşatmaq borcumuzdur”

– Murtuz Sadıxovun “Cavabını sənə tarix verəcək” toplusuna ön sözdən). Çağdaş dövrümüzdə, zəhərli ksenofobiya, milli-etnik ayrı-seçkilik, qanlı münaqişələrə gətirib çıxaran çürük “fəlsəfələr” özünə yer və havadarlar tapdığı zamanda yuxarıda səsləndirdiyim ayıq və sərrast sözlər danılmaz həqiqət, ağıl sahiblərinə dəstək, “hirsli, kinli” beyinlərə ibrətdir. Anarla, yəni “altmışıncılarla” bir nəslə mənsub olduğumdan onun yaradıcılıq yolunu, ictimai-siyasi fəaliyyətini ilk addımlarından izləyə bilmişəm: bir sıravi oxucu, şahid, məsləkdaş kimi. Uzun illərlə ölçülən bu yolda indi ağsaqqal çağını yaşayan Anarı həmişə həqiqət axtaran, haqsevər, dayaz populizmdən uzaq, necə deyərlər, az danışan saz danışan qələm sahibi kimi görmüşəm. “Əsrin əsiri” kitabının rusca çıxan variantı haqqında artıq rəyimi bildirdiyimə görə, (“Exo” qəzeti, 15 aprel 2011-ci il) burada söylədiklərimi təkrarlamaq istəmirəm. Azərbaycanca çap olunan toplu daha “qalındır”, burada Anarın hərdənbir dindirdiyi şair rübabını da eşidir, bəzi maraqlı əhvalatları, ayrıntıları da öyrənirik. “Konvoy qabağında müstəntiqim Aleksandr Qubinskinin hüzuruna gəlirəm. Salamlaşırıq... – İndicə Anar zəng eləmişdi. Sən çayını içincə gəlib çıxar... ... Dizlərimə taqət, gözlərimə işıq gəlir, az qala qışqırıram ki, Anarın gəlişi mənim üçün Azərbaycanın gəlişi və Azadlıq deməkdir”. Bu, Lefortovo zindanında sıxma – boğmaya salınan eloğlumuz Xəlil Rza Ulutürkün xatirə yazılarından sətirlərdir. Xəlilin nəyə görə və kimlər tərəfindən siyasi dustaqxanaya salınmasının səbəbini bilirik. O ağır günlər xalqımızın yadındadır. Lefortovoya salınan başqa bir azadlıq mübarizimiz – Etibar Məmmədovun şəhadəti:

“... lap təzə vaxtlarda yazıçı Anar mənimlə görüşmək istəmişdi, qoymamışdılar”. Doxsanıncı illərin əvvəlləri idi. Hələ sovet imperiyası aqoniya dövrünü yaşayırdı, hələ Azərbaycana namərdcəsinə başlanan təcavüz davam edir – el-obalarımız dağılır, günbəgün cəbhədən şəhid cənazələri daşınıb gətirilirdi. Azadlıq meydanı qaynayır, kükrəyirdi. “Xalq Cəbhəsinin rəhbərlərinə, Azərbaycanın xalq deputatlarına, “Azadlıq” qəzetinin əməkdaşlarına və mitinqə toplaşan vətəndaşlara qarşı törədilən zorakılıq hərəkətlərindən hiddətlənir, bu hərəkətləri qətiyyətlə pisləyirəm. Sözə, fikrə, əqidəyə qarşı dəyənəklə çıxmaq – biabırçılıqdır...” Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın 1991-ci ilin 24 avqustunda imzaladığı və altı gün sonra “Azadlıq” qəzetində səslənən qətiyyətli etiraz sözü onun haqsevən vətəndaşlıq mövqeyini açıqlayan çoxsaylı misallardan biridir. Anarın SSRİ Ali Sovetində çıxışları, o zamankı sovet – partiya rəhbərlərinin ikiüzlü, ermənipərəst, ədalətsiz mövqeyinə qarşı yönəldilmiş müraciətləri, başqa ləyaqətli təmsilçilərimizlə Kreml sükançıları – Qorbaçov, Yakovlev, Yeltsin və onlara züy tutanlarla görüşləri, mübahisələri bu kitabı oxuyarkən gözümüz önündə yenidən canlanır. Bu barədə yuxarıda adını çəkdiyim “Exo” qəzetində yazmışam. O zamankı Moskva “atışma” və “dartışmalarını” oxucunun öz incələməsinə həvalə edərək, burada yurdumuzda baş verən bəzi olaylara diqqəti yönəltmək istəyirəm. Məlumdur ki, Anar siyasi “burulğanlar”da heç zaman konyuktur təmənna ilə bu ya digər təmayülə uymayıb, “cəbhəçi” ya da digər ideoloji-ictimai cərəyana qatılmayıb. Bununla belə, ziddiyətli, çoxşaxəli sağlam yönləri, niyyətləri seçməyi bacarıb və dəstəkləyib. Ayaz Mütəllibov hakimiyyətdə olduğu vaxtda “Azadlıq” qəzeti bir müddət bağlanmışdı. Anar Azərbaycan KP MK-nın I katibinə müraciət edir və qəzet yenidən fəaliyyətə başlayır. “... Və elə ilk nömrəsində mənim əleyhimə yazı verdi. Hansı toplantıdasa A.Mütəllibovla rastlaşanda o, məni qəzetin açılmasıyla və əleyhimə yazı verilməsilə “təbrik” etdi... “Və Anar ardınca acı istehzayla bildirir:

“... Azadlıq” qəzeti bu şanlı ənənəsini vaxtaşırı bu gün də davam etdirir. Son vaxtlar, demək olar ki, hər nömrəsində mənə qarşı böhtanlar dərc edir, bu, şərəfli iş üçün xüsusi müəlliflər tutub (!) və məxsusi olaraq Anardan yazmaq üçün iki ştatlı yazar saxlayır (! – S.M.) Əlbəttə, bu gileyim qəzetin başqa yazarlarına aid deyil”. Burada hörmətli Anarın alicənab obyektivliyi bizi qane etmir, çünki hər bir qəzetin başçısı var, yiyəsi var, səlahiyyətli rəhbəri var və əgər ştatlı “aravuran”, “daş atan” həmin redaksiyada çalışırsa, onun hərəkətləri də sağlam düşüncəli redaktor tərəfindən layiqincə “dəyərləndirilməlidir””. Belə düşünmək olar ki, bu “dəyərləndirmə” dirnaqsızdır. Anarın prinsipial mövqeyi, öz əqidəsinə sadiq olması onun vətəndaş mətanətindən, iradəsindən xəbər verir və biz siyasi “buqəlamunları” yetərincə gördüyümüzdən belə bütövlük nadir keyfiyyət kimi görünür: özü sözü kimi, sözü özü kimidir. Məsələn:

“A.Mütəllibov ad çəkmədən bəzi ziyalıların ikili mövqe tutmasını qınadı. Ara-sıra dəyişən, bir-birinə zidd iqtidarlar ziyalıların məhz onların mövqeyində durmalarını istəyirlər. Mən ikinci dəfə çıxış edərək: – Ziyalılarla bu dillə danışmaq olmaz – dedim, – ziyalının öz mövqeyi var, iqtidarın, yaxud müxalifətin mövqeyi ilə üst-üstə düşməyə bilər, o müstəqildir...

Partiya Qurultayları tarixində ilk dəfə idi ki, Birinci katibin sözünün üstündən söz deyilirdi. Həmin qurultayda mən ...seçiləcək MK üzvləri siyahısına Akademiyanın Prezidenti Eldar Salayevin və “Vətən” cəmiyyətinin sədri Elçin Əfəndiyevin adlarının əlavə edilməsini təklif etdim. Təklifim qəbul olundu...” Daha bir əlamətdar məqam – sənətkar- iqtidar münasibətlərinə ibrət ola biləcək hərəkət. “Ə.Vəzirov I katib olanda Əbülfəz Əliyev... Nemət Pənahov və Hatəmi həbs olunmuşdu. Ə.Vəzirova zəng etdim, görüşmək istədiyimi dedim. Bazar günü məni bağına, Zuğulbadakı hökumət iqamətgahına dəvət etdi. Həbs olunanların buraxılmasını xahiş etdim. Sən belə mövqedə dursan, siyasətdə iflasa uğrayacaqsan, – dedi. – Mən siyasətçi deyiləm ki, iflasa uğrayam. Kimin iflasa uğrayacağı isə tarixin işidir. Bir müddət sonra üçü də azad olundu”. Eləcə də Anar başqa ziyalılarla birgə Prezident Elçibəyin qarşısında bir ünlü rəhbərin həbsdən azad olunmasına nail olmuş, daha sonra Yusif Səmədoğlu ilə, Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdan zaman, sabiq Ali Sovet sədri İsa Qəmbəri zaminə götürmüşdülər. Anarın dar gündə dadına çatdığı insanların sırasında qələm sahibləri də var. Bu Yazıçılar Birliyinin sədri olan Anarın səlahiyyət – vəzifə dairəsini də aşıb keçirdi. Yəni o, quru inzibatçılıqdan uzaq, hansı vəzifə, kabinet sahibi olmasına baxmayaraq, Vətəndaş, Vətən oğlu kimi hərəkət edir. İyirmi dörd il Birliyin rəhbərlik “yükü” daşımaq, necə deyərlər, zarafat deyil. İllah ki üzvlərinin sayı çoxdan mini aşmış, müxtəlif yaşlı, fərqli xasiyyətli insanları cəmləşdirən təşkilat olsa... Bu ağrı-acılı, həm də şərəfli və işıqlı ömrü – sənət-vətəndaşlıq salnaməsini oxuyarkən, şən, məzəli işartılara, gülməli ayrıntılara da rast gəldim. Professor Cəmil Həsənli “Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri”ndə çağdaş ədəbiyyatımızın aparıcı yaradıcılarından biri, xalqımızın mənəvi tərəqqisinin fədaisinin yolunu, əməlini, amalını sərrast nişanlarla, qənaətlərlə cizgiləyir. Bu çoxşaxəli, əhatəli yazıda professor Həsənli haqlı olaraq Anarın simasında Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Həsən bəy Zərdabinin başladıqları yolun, milli oyanış, dirçəliş, özünütəsdiq və yüksəliş yolunun layiqli davamçısını görür. Mən professorun Rusiya iqtidarının indiki siyasətinə aid sərt gileyinə də şərikəm. İyirmi ildən artıqdır ki, ərazisinin beşdə bir hissəsi işğal altında olan ölkənin dərdini duymayan, təcavüzkarı öz adıyla adlandırmaqdan çəkinən, “nə şiş yansın, nə kabab” mövqeyini tutan geopolitika öndərləri bizim gözləntilərimizi doğrultmur.

Topluda Rusiya EA akademiki, “Voprosi istorii” jurnalının baş redaktoru Əhməd İskəndərovun, Türkiyənin sabiq mədəniyyət naziri Namik Kamal Zeybəkin Anarın yubiley törənlərində söylədikləri səmimi ürək sözləri də yubilyar şəxsiyyətinin əhatə dairəsini, mənəvi aləmini cizgiləyir.

Eləcə də onun haqqında B.Vahabzadə, Cavab Heyət, Xalıq Koroğlu, Əhməd Kabanlı, Erkin Gözək, L.Lavrova, Timir Pulatov, Muxtar Saxanov kimi alim və qələm sahiblərinin yazdıqları, söylədikləri həmin üfüqlərin ənginliyini göstərir. Bu toplunun məzmununu incələmək Anarın həyatını göz önündən keçirmək deməkdir.

Bu toplu haqqında özü qədər danışmaq da bəs etməz.

Ona görə sözümü Anarın şeiri ilə tamamlamaq istəyirəm:

Şüurlara fikir əkdim

Çox vaxt bu meydanda təkdim.

Çəkən bilər nələr çəkdim

Keçən keçdi, olan oldu.

Səyavuş MƏMMƏDZADƏ

525-ci qəzet.- 2011.- 30 aprel.- S.22.