Məqamı tutan roman

Mübariz Cəfərlinin “Bərpaçı” romanı 2010-cu ildə “Azərbaycan” jurnalının 12-ci sayında çap edilib. Mən onu bir təsadüf nəticəsində gördüm və oxudum. Təəccübləndim ki, niyə bu roman indiyə kimi heç kəsin diqqətini cəlb eləməyib. Sual verilən kimi, cümlənin sonundakı sual işarəsi qopub yerə düşür, bizim ədəbi aləmin rəngbərəng “moderatorlar”ı başqa nəsnələr axtarışındadırlar və özlərini elə aparırlar ki, guya bu əsərləri məhz onlar sifariş verib yazdırıblar.

Nə isə. Fikrimcə bu romanda çoxlarının axtarmadığı şeylər var, məsələn, yenə fikrimcə, MKM-yə təqdim edilsəydi, ilk oxunuşdan kənara atılardı, baxmayaraq ki, bu əsəri oxumaq MKM mütəxəssisi olmaqdan az məsuliyyət tələb etmir.

Cəfərlinin romanı, fikrimcə, son bir neçə on ildə mənim oxuduğum ən yaxşı nəsr nümunəsidir. Hər şeydən öncə daxili planı, mükəmməl süjet strukturu və kompozisiya həlli ilə. Əsərin poetik strukturu, gözümüzün aldığı mətləb(lərin) bədii həlli onu son illər dünyada çap edilən ən mükəmməl əsərlərlə müqayisə etməyə imkan verir. Dünyadan bu məmləkətə ədəbi xəbərlərin səsi bir az uğultu qarışıq gəlir və məncə, o hadisələr qeyri-professional formada hallandırılır, ən adi, sıradan nəsr nümunələri bir də görürsən ki, əsl şedevr kimi qələmə verilir. Yaxud bizdə: haqqında bəhs edilməyə ədəbi ləyaqəti çatmayan əsərləri birbaşa müzakirə mövqeyində nümayiş etdirirlər. Düzdür, hərəkət, özü də hər şeyin donduğu bir məmləkətdə hərəkət qıcıqla, qaşınmayan yerdən qan çıxarmaqla yaradıla bilər, ancaq hərəkət, dinamika əvəzinə onların ilğımı məncə artıq hər kəsi bezdirib.

Əvvəla, onu qeyd edim ki, roman nasirin uzun illər gərgin axtarışlarının bəhrəsidir, 2004-cü ildən başlayaraq yazılmağa başlanan əsərin fabulasında elə xətlər var ki, Mübariz onlardan birini inkişaf etdirib bu günlərin “qaçaraq” romanlarından birini ortaya qoya bilərdi. Müəllif bədii mətnlə ifadə etmək istədiyi ideyaların hansı tutuma və sanbala malik olduğunun fərqindədir, məhz bu amil mətndə zahirən hiss edilməyən mürəkkəb strukturun oyanmasına (-!) gətirib çıxarıb. “Bədii həllin ən uğurlu cəhəti hansıdır,” – soruşduqda birmənalı cavab özünü qəti şəkildə doğrultmur, yəni əgər desək ki, o, dünya və axirət, Allah və şeytan, xeyir və şər ... haqqında, bu mövzuların nüvəsindən keçməklə yazılıb, yaxud bu mövzuların qarışıb çarpazlaşdığı məqamdan dünyaya gəlib, – şübhəsiz ki, böyük yanlışlığa yol vermiş olarıq. Çünki az qala mövhümi dünyanın olayları müəllif tərəfindən ciddi və real şəkildə, bəlkə də bütün çılpaqlığı ilə, həm də bu günün, bəlkə elə bütün zamanların insan mənzərələri ilə təmasda rəsm edilib. Ən xəyali, yaxud, belə deyək, təxəyyülün belə çatmadığı olaylar görürsən ki, həyatın dibindən güclə sızıb gələn səslə təsvir edilir, sözün səslə göstərilməsi mətnə xüsusi kolorit aşılayır, bu kontrast – əhvalatın qeyri-reallığı və təsvirin inandırıcılığı səni məcbur edir ki, müəllifə özün kimi inanasan, yaxud ömrünü onun cızdığı hadisə trayektopriyasında yaşayasan. Mətndə təhkiyə axarı elədir ki, sanki hadisə bir neçə nağılçı tərəfindən nəql edilir və kənarda dayanan nağılçılar arasındakı kəskin mübahisənin həniri güclə sənə çatmaq istəyir. Ancaq təhkiyə üzərindəki müxtəlif dillər, onların çulğaşması, mübahisəsi, bu hadisələrin kəsişməsindən hasil olan ironiya, şantaj, kollaj ... stixiyası mətnin dərinlik ölçüsünü artırır, onun içinə qatılan münasibətlərin, olay və təsvirlərin maqnit sahəsinə düşmüş kimi konsentrasiyaya meyllənməsi mətnin oxunuşunu çətinləşdirsə də, yeni, kəsilməyən perspektivlər doğurur.

Bu qısa qeydlərdə romanın planından və kompozisiyasından bəhs etmək fikrimizcə yerinə düşərdi. Əsərin məzmununu və oradakı ideyaları maraqlı və cazibəli edən, heç şübhəsiz ki, onun daxili planıdır. Bu mənada hər bir roman sadə, tanış, hər gün işlədilən sözün yenidən, yeni biçimdə dünyaya gəlməsidir. Mətn, bəri başdan deyək ki, bir neçə əks məzmunlu və mənalı hadisə strukturunun qarşılaşması və qarşılaşdırılması üzərində qurulub – Abdullanın çağrılması və ölmədən cənnətə düşmək istəyən cavan oğlanın aparılması, sonra: söz-anlamların əsər mətnində transformasiyaya uğraması (cavan oğlanın düşdüyü cənnət şəkilcə, təsvir baxımından cənnətdir, onun mahiyyətini hər kəs özü istədiyi formada anlamaqda sərbəstdir), real gerçəklikdə baş verən olayların o cavan oğlanın düşdüyü aləmlə paralelləşməsi, daha doğrusu cənnətin bu dünyaya bənzəyişi və sair. Ən maraqlısı və tapıntı səviyyəsində boy göstərən olay isə dünyanın, ümumən mövcudluğun mənası haqqında mətndən yeni mənaların doğmasıdır və təqdim edilən mətnin yeni mətnlər doğurmasıdır. İndi hər gün yazılan nəsr əsərlərindən fərqli olaraq bu nümunədə “müəllif izahı” – beyində, fikirdə tutulan ideyaların bədii həlli yerinə onlar haqqında moizə oxumaq xəstəliyi yoxdur. Diqqət yetirsəniz, Abdulla obrazı üzərindəki ştrixlər (fərdi, özümlü) azdır, barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır, ancaq bu xəsis ştrixlər də (bir-iki sual və onların tapılmayan cavabı...) onun əslində nəyin ovunda olduğunu dolğun şəkildə göstərə bilir. Mətnin qurulma prinsipi, bir sözlə, təhkiyə və kompozosiya poetikası da orijinal və mükəmməldir. Burada təhkiyə boyu ibrətamiz əhvalatların nəql edilməsi sadəcə “hadisəni yeritmək” məqsədini güdmür, daha dərin mənalara baş vurmaq, dərinə getmək və elə bir nöqtəyə yetişmək ki, bu, sənə dünyadan, yer kürəsinin divarlarından aşmağa imkan versin. Mövcud qaydalar, mövcud mənalar, yaxşı ilə pis, xeyirlə-şər arasında trayektoriya cızan mənaların sərhəddini keçən kimi dönüb bu dünyaya nəzər yetirmək maraqlı və gözlənilməz olduğu qədər də əzablıdır. Amma, necə deyərlər, hələlik ömür, həyat davam edir, hər kəs öz işindədir, tanrıdan aldığını bahasına satmaqdadır və bir ləhzə bunun fərqinə varmaq ağlının ucundan belə keçirmir. Əzəmətlə Ələkbərin dramı mətnin içinə atılan mənaların son ifadə imkanlarının göründüyü, həyatla bağlı ümidlərin qəhr olduğu və bəzən həyatın, insan ömrünün nələrdən, hansı çirkin olaylardan güc alıb dirəndiyi məqamdır. Mərhəməti və həyasızlığı, çirkinliyi ən qatı, ifrat dərəcədə daşıyan insan əslində “bərpa materialı” deyil öz-özünü quran nəsnənin öz-özünü dağıtması aqibətidir. Ancaq bu nöqtə hələ son deyil – hər bir yeni başlanğıc bütün pislikləri arxa plana çəkir, hər bir dəhşətli əməl bütün yaxşı işlərin üstündən xətt çəkir. Cənnətdən gələn adamın akademiki öldürməsi əslində insanların axirət haqqında xəyallarına qəsd edilməsidir. İnsanın gələcəklə, axirətlə bağlı hər bir işıqlı xəyalı ümumi təyinatlı materialdır, bir zamanlar gözəl olanlar vaxt gəldikdə çirkinlikləri yaradan mənbəyə çevrilir. Beləcə ölüb-dirilən dünya həmişə kiminsə qolları üstündədir. Həyatın bu dramatizm içində təsviri, özü də təsvirin real, canlı xarakterdə olması fikrimizcə, nasirin böyük uğurudur.

Mətn bütün nöqtələri ilə alt qatlara işarə edir, məqamı yetişəndə bu işarələr sıxlaşır, bir nöqtəyə cəmlənib ətrafı bütün künc-bucağı ilə göstərir. Səthdən aşağı endikdə lallığın, susqunluğun dərəcəsi çoxalır, birinci mərtəbədə dil boğaza qoymayan insanlar aşağılara endikcə susmaqla danışmağa üstünlük verirlər. Belə olduqda, məsələn orta əsrlərdə yazılan ən qənirsiz şeirlərin alt qatındakı əsl mətləbləri görə bilərsən. Anlaya bilrisən ki, ölüb getmiş, bizdən qopmuş insanlar haqqında nə isə bilmək imkanımız onlar bu dünyanı tərk etdikdə tükınir, onlar isə bizim haqqımızda hər şeyi bilirlər, “yazılan” mətn məhz bu şəkildə davam edir, ancaq o, görmək istəyən adamın gözünə görünür. İnsanın belə bir məna qatına yetişməsi onun həyatını, bütün ömrünü dəyişə bilər. Roman mətnində bu ideya necə deyərlər altdan-altdan şərh edilir, yeridilir, hər bir hadisə kəsiyində ona müvafiq biçimdə təqdim edilir.

XX əsrin ortalarında xüsusən də Coys və Folkner kimi dühaların yazdıqları mətnlər niyə bu qədər ziddiyyətlə qarşılanırdı, təkcə ona görə yox ki, bu mətnlərdə ənənəvi poetikaya qarşı bir cəbhə açılmışdı, daha çox ona görə ki, bu mətnlərdə sözün mövqeyi, yeri, funksiyası dəyişirdi, – söz daha çox olanla, olmayanın, olayla xəyalın sərhəd zonasında yerləşirdi və bu sərhəd situasiyası ağlagəlməz dinamika doğururdu, yəni deyək ki, Allaha dua etməklə yox, bəlkə, bütün səs və hənirləri kəsməklə, danışmadan, sözsüz-sovsuz yetişmək olar? Əməl varsa, niyyət varsa, Allahla bəndə arasında heç bir yalvarışa ehtiyac yoxdur. Dua yalvarış deyil, özünüifadə, etiraf məqamıdır... Amma qarşıda dünya adlanan keçilməz bir sədd var, günah işlətmək qorxusu, yaxud ağappaq kağız kimi yazılmamaq fürsəti var. Dünyaya necə baxsan o şəkildə görünəcək, bir ləhzə görünməyən nəsnənin bu qədər sonsuz bucaq altından görünməsi bəlkə fiksiyadır, bəlkə doğrudan da “insan Allahın yuxusudur?”. Mətnə üzvi şəkildə daxil olan digər mətnlər izahedici, şərh mövqeyindən başqa, həm də “roman içində romandır”, əhvalatların bir-birindən doğması, qırxıncı qapı, bu qapıya yetişində yeni tilsimlərin yaranması, fikrimizcə, təqdim edilən mətnin poetik özəlliyi bütün bu mətnlərin və əhvalatların, onların aşılamaq istədiyi mənaların kəsişmə yerindədir. “Min bir gecə” hekayəsinə müraciət əxlaqi-didaktik, fəlsəfi yozumdan başqa həm də struktur, daxili plan məqamıdır: bu mətn gecə ilə gündüzü dəqiq göstərməyə hesablanıb.

Romandakı bütün vaqeələrin içindən “hədislərin ən yaxşı bilicisi” obrazı boylanır. Bu gah Əbu-Həssan-əl-Ziyadı, gah da müəllifin özü (müəllif obrazı) olur. Bu nə deməkdir? Möminlərin hökmdarı Məmun iki dəfə peyğəmbəri yuxuda gördükdən sonra qorxusundan yata bilmir. Adam – Əl-Ziyadi öz ayağı ilə gəlir. Hədis zamanında yuxu reallıqdan daha gerçəkdir, yaxud daha gerçək ola bilərdi. Müəllif zamanında danışılan hədis aşkarlayıcı rol oynayır. Bütün mətn boyu izlənildikdə bu hədisin tərs üzü gerçəkləşir – ölmədən cənnətə düşmək istəyən və düşən cavanın olduğu bağça digər “tarixi hədislərdəki” Həsən Sabbahın “terror bağçasına” bənzəyir. Dünyada əslində yaxşı və pis adam... yoxdu. Abdullanın aparıldığı yerdə (...) iki detal maraq doğurur: divarda uzaqlaşdıqca oyuğa çevrilən göz şəkli (insan) və qapıdan çox qapı yerinə bənzəyən oyuq....

– Çay aralanıb Musa peyğəmbərə yol verirdi. Həzrəti-İsa suyun üzərində gəzirdi, səninsə su dizindən yuxarı qalxmır.

– Yox, bu məndən asılı deyil. – Əmmaməli arxaya baxmadan dedi, – məqamı tutmuşuq, bu vaxtlar bizim adaya gələn yol açıq olur, yoxsa bura dənizin ən dərin yeridi...

Mətndə “yuxu” sözündən diksinirlər.

– Qonaqpərvərlik yalançı etiketdi, kim nə deyir desin, toxluqdan adamın başı necə deyim – münasib sözlər axtardı, – yuxulu işləyir – tapıntısına sevindi.

Sol yanağı xallı “yuxu” sözünü eşidib gözlərinin ikisini də açdı, ətrafa boylandı, Abdullaya baxıb:

– Tələsmə, dedi, – süfrə başında hər şeyi biləcəksən.

... Biz adı çəkilən roman haqqında ilkin qeydlərimizi burda bitirməklə, onun maraqla oxunacağına və tezliklə müzakirə predmetinə çevriləcəyinə inandığımızı bildirmək istərdik.

Cavanşir YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2011.- 3 sentyabr.- S.28.