Mətbuat ilk növbədə dil hadisəsidir

Azərbaycan Mətbuat Şurası fəaliyyətə başladığı ilk gündən mətbuatımızın bir çox problemləri ilə yanaşı kütləvi informasiya vasitələrinin dil məsələlərinə də xüsusi diqqət yetirir. Təsadüfi deyil ki, qurumun daimi fəaliyyət göstərən struktur vahidlərindən biri də Dil Komissiyasıdır. Komissiya mütəmadi olaraq keçirdiyi tədbirlərdə diqqəti bu sahədə müşahidə olunan qüsurlara yönəldərək onların aradan qaldırılmasının vacibliyini qeyd edir. Xüsusi olaraq vurğulanır ki, dil pozuntularının aradan qaldırılması mətbuatımızın peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün ən vacib məsələlərdən biridir.

Mətbuat Şurasının kütləvi informasiya vasitələrində ədəbi dil normalarının pozulması hallarının müəyyənləşdirilməsinə dair son bir neçə ayda apardığı monitorinq bu istiqamətdə görülən işlərin ən əhatəlisi olmuşdur. Monitorinqin proqramına əsasən, mətbuat səhifələrində müasir Azərbaycan ədəbi dilinin müxtəlif yaruslarına aid dil pozuntularının qeydə alınması üçün qəzet materialları beş istiqamət üzrə – leksik, morfoloji, sintaktik, üslubi və texnoloji (qəzetçilik peşəkarlığı) parametrlər baxımından təhlilə cəlb edilmişdir.

Müşahidə olunan pozuntu faktları Mətbuat Şurasının hazırladığı xüsusi hesabatda ümumiləşdirilmişdir. İndi qarşıda duran əsas vəzifə mətbuatda yol verilən dil pozuntularının azaldılması və aradan qaldırılması üçün dilçi mütəxəssis və jurnalistlərin iştirakı ilə müvafiq tövsiyələrin işlənib hazırlanmasıdır.

Bu günlərdə bütün xalqımız Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsinin 20 illiyini qeyd edir. Bu illər ərzində dövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyimiz ən mühüm uğurlardan biri də ana dilimizin dövlət dili statusu qazanmasıdır. Dövlət dili statusu hər bir müstəqil dövlətin əsas atributlarından biri olmaqla yanaşı, həm də hər bir dilin inkişaf tarixində yeni, çox mühüm bir mərhələnin başlanması deməkdir. Dilə bu yüksək statusu verməklə dövlət öz üzərinə onun qorunması, inkişaf etdirilməsi və işləkliyinin təmin olunmasının təminatçısı vəzifəsini götürmüş olur. Azərbaycan dilinin müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasında təsbit olunmuş Dövlət dili statusu simvolik yox, dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə olaraq tam əməli xarakter daşıyır. Əsas qanunun qəbulundan ötən illər ərzində bu məsələnin ayrı-ayrı konkret cəhətlərinə dönə-dönə qayıdılması, ana dilimizin yüksək statusunun təminatı və tətbiqinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı neçə-neçə qanun, fərman və sərəncamların verilməsi dövlətimizin bu məsələyə nə qədər böyük önəm verdiyini sübut edir.

Respublikamızın əhalisinin böyük əksəriyyəti tərəfindən tam razılıqla qarşılanan bu sənədlər dövlət dilimizin rəsmi statusunun həyatımızın bütün sahələrində qeyd-şərtsiz təmin olunmasını, tədrisinin və öyrənilməsinin yaxşılaşdırılmasını, işləkliyinin genişləndirilməsini və təmizliyinin qorunmasını nəzərdə tutur. Bu sənədlər Dövlət dilinə məhz dövlətçilik atributu kimi yanaşmanın, ən yüksək səviyyədə diqqət və qayğının bariz nümunəsidir.

Həmin sənədlərdən ən mühümünün – “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunun bəzi müddəalarını yada salaq:

– Dövlət dilini bilmək hər bir Azərbaycan Respublikası vətəndaşının borcudur;

– Azərbaycan Respublikası dövlət dilinin işlədilməsini, qorunmasını və inkişafını təmin edir;

– Dövlət dilinin saflığının qorunması, dilçilik elminin nəzəriyyəsi və praktikasının inkişafı üçün müvafiq şəraitin yaradılması və tədbirlərin həyata keçirilməsi dövlətin əsas vəzifələrindəndir;

– Azərbaycan Respublikası ərazisindəki bütün kütləvi informasiya vasitələri (mətbuat, televiziya, radio və s.) kitab nəşri və digər nəşriyyat işi ilə məşğul olan qurumlar Azərbaycan dilinin normalarına riayət olunmasını təmin etməlidirlər;

– Bu qanunu pozan hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyır.

Göründüyü kimi, dil normalarının pozulması, sadəcə olaraq, linqvistik qaydaların yox, həm də dövlət qanununun pozulmasıdır və ona saymazyana yanaşanlar yalnız ictimai rəy qarşısında deyil, həm də qanunvericilik normaları qarşısında məsuliyyət daşımalıdırlar. Qanuna hörmətlə yanaşmaq isə hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun ən mühüm amillərindən biridir.

Artıq on ilə yaxındır ki, ölkəmiz “Dövlət dili haqqında” Qanunun qüvvədə olduğu bir şəraitdə yaşayır. Gündəlik həyatımızda qanunun qeyd olunan maddələrinin hər birinin tez-tez pozulması halları ilə üzləşirik. Ancaq sonuncu maddənin tətbiqini, yəni dövlət dilinin işlədilməsi qaydalarının pozulmasına görə kiminsə məsuliyyət daşıdığını, hansı qaydada isə cəzalandırıldığını indiyəcən görən olmayıb. Bu qanuna əməl edilməsinin qəti şəkildə tələb olunması vaxtı çoxdan çatmışdır. Məsələn, analoji qanunu Avropada ilk dəfə tətbiq etmiş Fransada fransız dilinin pozulmasına görə böyük məbləğdə cərimə nəzərdə tutulur. Və bu qanun işləyir! Bizdə də ictimaiyyəti dil haqqında qanuna əməl edilməsinin zəruriliyi yönündə hazırlamaq, dil pozuntularının şüurlarda qanun pozuntusu kimi dərk olunmasına, qiymətləndirilməsinə nail olmaq lazımdır. Bu münasibət ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğunun təbii faktoruna çevrilməlidir.

Bu mənada Mətbuat Şurasının Azərbaycan dilinin qorunması məsələsinə getdikcə daha artıq diqqət yetirməsi təbii və anlaşılandır.

lll

Mətbuatın dil problemlərindən geniş bəhs etməzdən əvvəl son vaxtlar mətbuat barədə diskussiyalarda aktuallıq qazanan bir məsələyə – “yeni mətbuat” adlandırılan elektron mətbuatı məsələsinə də toxunmaq istərdik. Hazırlanma texnologiyası və informasiyanın çatdırılma vasitələrindəki prinsipial fərqlərə baxmayaraq, mahiyyətcə çap mətbuatı kimi, elektron mətbuatı da dil materialıdır. Ancaq ifadə tərzində və üslubda qabarıq fərqlər nəzərə çarpır. Elektron mətbuatın dili daha sadə, bəzən hətta SMS səviyyəsində bəsit və primitiv olur. Təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, bir çox hallarda bu cəhət çap mətbuatının dilinə də təsir göstərərək onun zənginliyini və rəngarəngliyini azaldır. Başqa bir ziyanlı təsir isə getdikcə daha çox kütləviləşən elektron mətbuatından, internet informasiya mənbələrindən çap mətbuatına yol tapan köçürmələr, başqa sözlə desək, plagiat nümunələridir.

Sadəcə, cümlələri, abzasları yox, bütöv-bütöv xəbərləri, məqalələri, “nöqtə-vergülünə toxunmadan” köçürürlər. Çox vaxt heç mənbəni göstərmədən altına da öz imzalarını qoyurlar. Beləliklə, eyni material müxtəlif qəzetlərdə fərqli imzalarla təqdim olunur. Bu halla istənilən qəzetdə addımbaşı rastlaşmaq mümkündür. Bəzən hətta köçürmə materialı oxucuya “jurnalist araşdırması” adı ilə təqdim edənlər də tapılır

Yeri gəlmişkən, mətbuat səhifələrində müşahidə olunan dil pozuntularının xeyli qismi məhz bu materiallara və informasiya agentliklərinin hazırladığı xəbərlərə aiddir.

Mətbuat Şurasının aparılan monitorinqlə bağlı hazırladığı təlimatda da qeyd olunduğu kimi, bu yoxlamanın əsas məqsədi “ölkəmizin media orqanlarının Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının qorunmasına nə dərəcədə riayət etdiklərini müəyyənləşdirmək, bununla bağlı meylləri izləmək, qarşıya çıxan problemləri qruplaşdırmaq, bu məsələlər barədə ictimaiyyətin məlumatlandırılmasını təmin etmək” olmuşdur.

lll

Monitorinqin nəticələri göstərdi ki, mətbuatımızda Azərbaycan ədəbi dilinin bütün sahələrinə aid çoxlu miqdarda “rəngarəng” pozuntu nümunələri müşahidə etmək mümkündür.

Dil pozuntularından bəhs edərkən həm mütəxəssislər, həm jurnalistlər, həm də adi adamlar ilk növbədə və daha çox leksik pozuntu nümunələrini misal gətirirlər. Etiraf etmək lazımdır ki, leksik təbəqə dilin pozuntuya ən tez və ən çox məruz qalan sahəsidir. Bununla belə, leksik pozuntuların aradan qaldırılması da böyük çətinlik törətmir. Dilin daşıyıcıları, sanki “razılığa gəlirlər ki, filan sözü işlətməyək – işlətmirlər” və bununla da problem aradan qalxır.

Son onilliklərdə cəmiyyətimizin həyatında baş verən cilddi dəyişikliklərlə bağlı dilimizə külli miqdarda yeni alınma sözlərin daxil olması təbii və qanunauyğun haldır. Bundan narahat olmağa əsas yoxdur. Əvvəla, bu sözlərin çoxuna dilimizin təbii ehtiyacı var. Həm də bu sözlərin böyük əksəriyyəti dünyanın, demək olar ki, bütün dillərində işlənən beynəlmiləl sözlərdir. Bununla belə, son dövrlərdə ədəbi dilimizdə geniş şəkildə işlənən öz sözlərimiz ola-ola zəruri ehtiyac duyulmadan onların əcnəbi qarşılığının nitqimizə nüfuz etməsinin də şahidi oluruq.

Mağaza, yaxud dükan əvəzinə – market, təbliğat əvəzinə – piar, marka əvəzinə – brend, qapıçı əvəzinə – qolkiper, hakim əvəzinə – referi, birgə əvəzinə – bahəm sözlərini işlətməyə zəruri ehtiyac varmı?

Müasir dünyanın reallıqlarına uyğun olaraq, dilimizə təzə keçən alınma sözlərin çoxu ingilis mənşəlidir. Ancaq son vaxtlar qəzet səhifələrində dil qanunlarına sığmayan bir hal da müşahidə olunur. İngilis mənşəli nəinki yeni, hətta köhnə sözləri də ingilis transkripsiyası ilə yazmağa başlayıblar (şifahi nitqdə isə buna müvafiq olaraq, həmin sözləri ingilis, daha dəqiqi, amerikan ləhcəsi ilə tələffüz edirlər). İngilis dilini bilməyən, onun hərf birləşmələrindən xəbərsiz olan azərbaycanlı oxucu bu mətnlərin qarşısında çaş-baş qalır. Bu hal ən çox xüsusi isimlərin yazılışına aiddir. Məsələn: “Bakıya uzaq məsafəyə uça bilən “Boeing” təyyarəsi gətirildi”, “New-York Times” qəzeti bu çıxışa sərt reaksiya verdi”, “ABŞ-ın ilk prezidenti Corc Woshingtonun abidəsi önünə əklil qoyuldu”.

Yeri gəlmişkən, ölkəmiz paytaxtımızda keçiriləcək Avropa mahnı yarışmasına çox ciddi hazırlaşdığı bir zamanda Azərbaycan mətbuatı bu müsabiqənin adının necə yazılması barədə hələ də vahid rəyə gələ bilmir. Mətbuat səhifələrində bu adın beş variantda yazıldığını müşahidə etmişik: “Avroviziya”, “Yevroviziya”, “Yevrovijn”, “Yevrovizion” və “Eurovision”.

Xüsusi isimlərin yazılmasından bəhs edərkən bir məsələyə də münasibət bildirmək istərdik. Son illər mətbuatımız qədim şəhərimizin adını erməni tərzində Yerevan yox, haqlı olaraq İrəvan yazır. Lakin türk mənşəli bir sıra erməni soyadlarını hələ də dilimizin ənənələrinə uyğun yox, erməni manerasında yazmaqda davam edirik. Ana dilimizin qaydalarına hörmət edərək Demirçyan yox – Dəmirçiyan, Koçaryan yox – Köçəryan, Nalbandyan yox – Nalbəndyan, Şaxnazarov yox – Şahnəzərov yazmalıyıq. Hətta erməni köklü Sarkisyan tipli soyadları da öz dilimizə uyğun Sərkisyan işlətsək, daha düzgün olar.

Mətbuatımızın dilində ərəb mənşəli ad və soyadların yazılışı ilə bağlı da bir sistemsizlik müşahidə olunur. Bu məqamda istifadə olunan “ibn”, “əl” və “əbu” artikllərinin dilimizdə işlədilməsinin çoxəsrlik ənənələri var. Lakin, nədənsə, son illər bu hissəciklərin daha çox “abu”, “al” və “bin” (hətta “ben”) şəklində işlədildiyinin şahidi oluruq.

Göstərilən nümunələr bizə yabançı olan dillərdəndir. Ancaq adların yazılışı ilə bağlı yanlışlıqlar qardaş türk dilinə məxsus xüsusi isimlərin işlədilməsində də müşahidə olunur. Bizcə, Azərbaycan dilli mətnlərdə bu adların Kıbrıs, Kaziantep, Çanakkale, Erzurum, Erzincan, Erdahan, Kars, Fatih Terim, Erdoğan, Demirel, Tatlıses, Küçük Emrah, Taştelen, Hakan Şükür şəklində işlədilməsinə heç bir ehtiyac yoxdur.

Dilçilik elminin qanununa görə, qohum dillərdən bir-birinə keçən sözlər alınma söz sayılmır. İlk növbədə ona görə ki, bu sözlərin böyük əksəriyyətinin kökü ortaqdır. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, qohum dillər (və onları daşıyan xalqlar) nə qədər doğma olsalar da, hər bir müstəqil dilin öz inkişaf yolu və formalaşmış ənənələri var.

Son dövrdə Türkiyə türkcəsindən dilimizə keçmiş çoxlu miqdarda zəruri ehtiyac duyulan, yerinə düşən, dilimizin ehtiyacını ödəyən “qurum”, “yetərsay”, “örnək”, “dönəm”, “soyqırım”, “həftəsonu”, “öndər”, “dəstəkləmək”, “açıqlamaq”, “önəmli”, “özəl” kimi sözlər vardır (Hərçənd, zənnimizcə, “özəl” sözünün iki fərqli mənada – həm mülkiyyət forması bildirən “çastnıy”, həm də keyfiyyət bildirən “osobıy”, “spesialnıy” mənalarında işlədilməsi səhvdir. İkinci mənada “xüsusi” sözünü saxlamaq yaxşı olardı).

Bununla belə, Azərbaycan və Türkiyə türkcələri adicə ləhcələr yox, tarixi təkamül prosesində eyni kökdən ayrılaraq formalaşmış müstəqil dillərdir. Onlar son dərəcə yaxın və doğma olsalar da, aralarında fonetikadan tutmuş sintaksisə qədər bütün səviyyələrdə prinsipial fərqlər mövcuddur. Buna görə də öz dilimizdə əsrlər boyu işlədilən qarşılığı ola-ola yaxın, bəzən hətta eyni köklü digər bir kəlmənin türk dilindən alınaraq işlədilməsi dilimizin özünəməxsusluğuna xələl gətirir. Məsələn, yerinə düşdü-düşmədi hər yerdə yazıçı əvəzinə – yazar, duyğu əvəzinə – duyum, maraqlı əvəzinə – ilginc, cavabdeh əvəzinə – sorumlu, yozmaq əvəzinə – yorumlamaq, tüstü əvəzinə – duman, kökəlmək əvəzinə – kilo almaq, arıqlamaq əvəzinə – kilo vermək, sual əvəzinə – soru, sevimli tamaşaçılar əvəzinə – sevgili seyrcilər (yaxud izləyicilər), göstərmək əvəzinə – görüntüləmək, bölüşmək əvəzinə – paylaşmaq işlətməyə nə ehtiyac var?!

Türk dilindən bu sayaq yersiz “mənimsəmələr”, təəssüf ki, yalnız leksik yox, sintaktik səviyyədə də müşahidə olunur. Müxtəlif mətbuat vasitələrinin dilində bu tipli cümlələrə rast gəlinir:

“Sonda baş bakan meydana toplaşanlara yeni təkliflə səsləndi.”

“Mən sizinlə bu mövzunu dartışmaq istəmirəm.”

“İlk təhlükəli hücum “Neftçi” komandasından gəldi.”

“Mən Bakıya ikinci dəfə gəldiyimdə şəhəri tanıya bilmədim.”

“Qarabağ” Azərbaycan futbolu adına böyük bir qəhrəmanlıq yaşadı.”

“Rusiyanın cənubunda havanın hərarəti iqlim normalarının bir xeyli üzərindədir.”

“Maraqlı, amma çox maraqlı bir kitabdır.”

“Dramaturgiyanın inkişafını söz konusu etmək özü də dartışılacaq bir şey kimi görünür.”

“Kaş belə bir konserti Cıdır düzündə keçirsəydik.”

“Bu mövzu türk dövlətləri başçılarının gündəminə danışacaq.”

“Şahmatçımız bu oyunu qazana bilsə, final mərhələsində çıxış edəcək.”

“Səfir sadə şəkərlə yetinməli olur.”

Bu cümlələrdə dilimizin lüğət tərkibinə daxil olmamış kəlmələrin məqamına uyğun olmadan işlədilməsindən əlavə, dilimizin bir sıra qanunları kobudcasına pozulmuşdur. Məsələn, arzu məzmunlu cümlənin xəbəri felin şərt şəklində işlədilir, felin təsriflənməyən forması olan feli bağlama, dilimizin qrammatikasına zidd olaraq, tərifləndirilərək işlədilir, ədatla bağlayıcı səhv salınır və s.

Mətbuatımızın dilində alınma sözlərlə bağlı pozuntulara təkcə yeni yox, dilimizdə çoxdan yer tutmuş sözlərin işlədilməsində də təsadüf olunur. Məsələn, “xəfiyyə” sözü bir çox hallarda tamam əks anlamda, yəni “casus” mənasında işlədilir. “Ərəfəsində” sözü yanlış olaraq “ərzində”, “əsnasında” mənalarında istifadə olunur. “rəğmən” sözü də bir çox hallarda semantikasına tamam zidd mənada işlədilir.

lll

Mətbuatımızda müşahidə olunan leksik pozuntuların bir qismi dilimizdə yeni sözlərin (neologizmlərin) yaradılması və işlədilməsi ilə bağlıdır. Lüğət tərkibində xüsusi yer tutan neologizmlər qrupu həm alınma sözlər hesabına, həm də dilin öz potensialı hesabına formalaşır. Dilimizin öz materialı əsasında meydana gələn neologizmlərin yaranması və işlədilməsi bir sıra linqvistik və üslubi incəliklərlə bağlıdır. Fikirlərimizi bir nümunə əsasında izah etməyə çalışaq: son vaxtlar bir sıra qəzetlərin dilində “narahat” əvəzinə “rahatsız” sözü işlədilir. Zahirən hər şey gözəldir – dilimizdə yer tutmuş fars mənşəli söz doğma türk sözü ilə əvəz olunur. Ancaq bir həqiqət var ki, bəzən dil üçün əcnəbi sözü alıb işlətmək doğma, lakin onun qanunlarına zidd olaraq formalaşmış yeni sözü işlətməkdən daha rahat olur. Məsələ burasındadır ki, söz yaradıcılığının mühüm elementi olan hər bir leksik şəkilçi dilin min illik təkamülü prosesində formalaşıb başa gəlir. Nəzərdən keçirdiyimiz nümunədə isə dilimizin qaydalarına zidd olan incə bir məqam var – şəkilçi sözə öz semantik xarakterinə uyğun olmadan qoşulur, ona görə də bu düzəltmə sözün dilimizin lüğət tərkibində yer tutub işləklik qazanacağı problemli görünür.

Deyə bilərlər, “nahaq” əvəzinə “haqsız” işlənə bildiyi halda nə üçün “narahat” əvəzinə “rahatsız” işlənməsin? Məsələ burasındadır ki, “-sız” şəkilçisi isimdən sifət düzəldən şəkilçidir. Məlum olduğu kimi, onunla antonim xarakterli “-lı” şəkilçisi də var. Onların vasitəsilə yaradılan sifətlər bir-birinə zidd məna daşıyır. Məsələn, dadlı – dadsız, ağıllı – ağılsız, yaraşıqlı – yaraşıqsız, yağmurlu – yağmursuz və s. Baxdığımız misalda isə “-sız” şəkilçisi isimə yox, sifətə qoşulub, halbuki, dilimizdə sifətdən sifət düzəldən belə bir şəkilçi yoxdur. “Rahatsız” sözü olsa, onda gərək “rahatlı” sözü də ola (“Haqlı” və “haqsız” sözləri kimi).

Dilin daxili potensialı hesabına yaradılan yeni sözlərin həmin dilin qayda-qanunlarına uyğun olması ilə bağlı fikirlərin təsdiqi baxımından “çimərlik” sözünün taleyi ibrətamiz sayıla bilər.

Fransız mənşəli beynəlmiləl “plyaj” sözünün qarşılığı kimi təxminən 60 il əvvəl dilimizin bilicisi və təəssübkeşi xalq şairi Rəsul Rza tərəfindən yaradılmış bu söz zahirən tərtəmiz Azərbaycan sözü idi. Kökü də, şəkilçisi də özümüzün idi. Sözü yaradan “-lıq” leksik şəkilçisi məkan məzmunlu isimlərin düzəldilməsində fəal iştirak edir. Məsələn, “çəmənlik”, “ağaclıq”, “yaşıllıq” və s. Ancaq “çimərlik” sözü yarandığı gündən bəri bütün kütləvi informasiya vasitələrinin dilində, dərslik və kitablarda işlədilsə də, canlı ümumxalq danışıq dilində “plyaj” sözünü sıxışdırıb işləklik qazana bilmədi. Canlı ünsiyyət zamanı xalqın əksəriyyəti bu gün də “plyaj” sözünü işlətməyə üstünlük verir. Bunun səbəbi nədir, niyə dil fonetikamıza və tələffüzümüzə yabançı olan əcnəbi sözü işlətməyi öz “doğma” sözümüzdən üstün tutur? Məsələ burasındadır ki, məkan mənalı isim düzəldən “-lıq” şəkilçisi adlara (isimlərə və sifətlərə) artırılmalıdır, burada isə həmin şəkilçi felə qoşulub. Bununla da dilin ilk baxışda, demək olar ki, nəzərə çarpmayan incə bir qaydası pozulub. Bu da sözün sonrakı uğursuz taleyini müəyyən edib.

Halbuki, dilimizdə analoji semantikaya və daha düzgün tərkibə malik “düşərgə” sözü var. Eynilə “çimərlik” sözündə olduğu kimi, burada da əvvəlcə fel kökünə qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisi, sonra isə leksik şəkilçi artırılıb: “Çim-ər-lik” – “düş-ər-gə”. Lakin birinci sözdən fərqli olaraq, ikincidə leksik şəkilçi dilin qaydalarına uyğun seçilib və söz heç bir problemsiz işləklik qazanıb. Güman ki, analoji qayda ilə “çimərlik” yox, “çimərgə” sözü yaradılsaydı, o da leksikonumuza asanlıqla daxil olardı. Bu gün dilimizdə yeni söz yaratmağa cəhd edənlər mütləq belə incə mətləbləri nəzərə almalıdırlar. Məsələn, “olay” sözündəki “-ay”, “duyğusal” sözündəki “-sal”, “sayın” sözündəki “-ın”, “Qafqaziya” sözündəki “-ya” nə şəkilçilərdir, belə?

lll

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, leksik pozuntular dildə tez-tez baş verən, eyni zamanda nisbətən asanlıqla aradan qaldırıla bilən bir hadisədir. Dilin varlığı üçün daha ciddi təhlükə törədən və düzəldilməsi çox çətin olan fəsadlar isə qrammatik, ilk növbədə morfoloji pozuntularla bağlıdır. Bunlar dilin daxili sisteminə çətinliklə, tədricən nüfuz edir, ancaq dilə onun mahiyyətini sarsıdan zədələr vura bilirlər. Bu da təsadüfi deyil, çünki dilin mahiyyətini onun leksik tərkibi deyil, qrammatik sistemi müəyyən edir. Məsələn, Füzulinin –

Aşiyani-mürği-dil zülfi-pərişanındadır –

misrasında azərbaycanca bircə kəlmə də yoxdur. Burada Azərbaycan dilinə məxsus cəmi üç şəkilçi var: mənsubiyyət – “ın”, yerlik hal – “da” və xəbərlik – “dır” şəkilçiləri. Amma həmin üç şəkilçinin sayəsində bu misra azərbaycancadır.

Dildə morfoloji kateqoriyalar nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır. Mətbuatın dili üzərində aparılan monitorinq göstərdi ki, morfoloji pozuntuları da həmin prinsip üzrə ümumiləşdirmək daha səmərəli nəticələr çıxarmağa imkan verir.

Dilimizdəki nitq hissələri içərisində həm leksik məna rəngarəngliyinə, həm də qrammatik kateqoriyaların zənginliyinə görə isimlər xüsusi seçilir. Monitorinq zamanı mətbuatımızın dilində aşkar edilmiş pozuntuların da xeyli qismi isimlərin işlədilməsi ilə bağlıdır.

Azərbaycan dilində bütün isimlər cəm şəkilçisi qəbul edə bilirlər. Ancaq elə isimlər var ki, nitq zamanı onların cəmdə işlədilməsi elə də asan olmur. Bu, ilk növbədə xüsusi isimlərə aiddir. Bəzi başqa dillərdən (məsələn, rus dilindən) fərqli olaraq dilimizdə daimi olaraq yalnız cəm formada işlənən isimlər yoxdur. Və bu hal ümumiyyətlə türk dillərinin qrammatik sistemi üçün səciyyəvidir. Təəssüf ki, Türkiyə türkcəsində həmin ümumi qaydanın pozulması hallarına çox təsadüf edilir və son vaxtlar bu pozuntu Azərbaycan mətbuatının dilində də müşahidə olunmağa başlayıb. Söhbət bəzi coğrafi adların yanlış olaraq cəm formada işlədilməsindən gedir. Məsələn, Altaylar, Qafqazlar, Balkanlar və s. Bizcə, bu, həmin sözləri yalnız cəmdə işlədən slavyan dillərinin türk dilinə lüzumsuz təsirinin nəticəsidir. Təbii olaraq sual meydana çıxır: O halda nə üçün Pamirlər, Abşeronlar, Anadolular, Skandinaviyalar, Kiprlər və s. işlədilməsin?! Tutaq ki, Qafqaz sözünü cəmdə işlətmək üslub və ifadə baxımından dilimizə nə kimi əlavə imkanlar verir?

Xüsusi isimlərlə bağlı nəzərə çarpan pozuntulardan biri də şəxs adlarına qoşulan xan, bəy, mirzə, ağa kimi titulların işlədilməsi ilə bağlıdır. Bəzən həmin titulları səhv olaraq adlara bitişik yazırlar. Titul bildirən həmin sözlər adlara bitişik yazılanda mürəkkəb antroponim yaradır, ayrı yazılanda isə tamam başqa funksiya daşıyaraq məhz titul bildirirlər. Məsələn, Həsən bəy Zərdabi ilə Yusif Həsənbəy, Mirzə Fətəli ilə Mirzəbala Məmmədzadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı ilə Əliağa Vahid, Şah İsmayıl Xətai ilə Şahmərdan Xəlilov, Fətəli xan Qubalı ilə Qardaşxan Əzizxanlı adları tamam başqa-başqa dil hadisələridir. Buna görə də qəzetlərimizin dilində rast gəlinən –

“Üzeyirbəyin “Arşın malalan” komediyası yenidən tamaşaya qoyuldu,

Yaxud

“Tamaşaçılar “Cavadxan” filmini maraqla qarşıladılar.” –

tipli cümlələr pozuntu kimi qiymətləndirilməlidir. Bu baxımdan ən çox ziyan görən görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Əli ağa Şıxlınskinin adıdır. Bu ad demək olar ki, hər yerdə səhv olaraq Əlağa Şıxlinski kimi yazılır.

Dilimizin morfoloji qanununa görə, mənsubiyyət şəkilçili sözlər hallanarkən onlara bitişdirici samit olaraq “n” samiti qoşulur: “Axşam üstü maşınımız Meşəli kəndinə çatdı.” “Oyundan sonra topu qonşumuzun oğluna verdim.” Lakin həmin şəkilçilər öz üzərlərinə leksik funksiya götürüb düzəltmə söz əmələ gətirəndə saitlə bitən adi sözlər kimi hallanmalı, bitişdirici samit olaraq “y” samitini qəbul etməlidirlər. Yəni həmin sözləri mətbuat səhifələrində rast gəldiyimiz – “Həmsədrlər məsləhətləşmələri davam etdirmək üçün Xankəndinə yola düşdülər”, “Sonra söz ölkəmizin Rusiyadakı səfiri Polad Bülbüloğluna verildi” cümlələrində olduğu kimi işlətmək səhvdir. Düzgün variant olaraq “Xankəndiyə” və “Bülbüloğluya” yazılmalıdır. Necə ki, analoji olaraq – “Bu qəzəl Həsənoğluya məxsusdur”, “Sonra Nigar xanım üzünü Koroğluya tutdu” – kimi işlədirik.

Dilimizdə “-lı” şəkilçisi ilə düzələn çoxlu miqdarda toponim – rayon, kənd adı var: Yardımlı, İsmayıllı, Əhmədli, Mirzəbəyli və s. Həmin yaşayış məskənlərinin sakinlərini bildirmək lazım gələndə sözə mütləq ikinci “-lı” şəkilçisi artırılmalıdır. Şifahi nitqdə şəkilçinin birini ixtisara salmaq, bəlkə də, olar, ancaq yazıda həmin sözləri bir şəkilçi ilə işlətmək kobud səhvdir. “İşğal gününü qeyd etmək üçün Qubadlılar Fəxri Xiyabana toplaşmışdılar.” –şəklində yazmaq olmaz. Çünki xiyabana toplaşan Qubadlı rayonları deyil, Qubadlının adamlarıdır. Buna görə də mütləq “qubadlılılar” şəklində yazılmalıdır. Bir “-lı” şəkilçisi ilə işlədəndə bu cür sözləri yanlış olaraq böyük hərflə yazmalı oluruq ki, bu da daha bir səhvin meydana çıxmasına səbəb olur.

Hər bir dilin lüğət tərkibində mütəxəssislərin “ilkin sözlər” adlandırdığı söz qrupu olur. Buraya dilin yaranmasının ilkin mərhələsində meydana gələn, həyat və ünsiyyət üçün ən zəruri olan isimlər, əvəzliklər, saylar, fellər, sifətlər və s. daxildir. Adətən heç bir dildə bu anlayışlar alınma sözlərlə ifadə olunmur və çox zaman qohum dillərlə ortaq olur. Bu cür ilkin zəruri isimlər sırasına bədən üzvlərinin adları da daxildir. Hamımız şahidik ki, hər bir uşaq dil açanda ilk öyrəndiyi və işlətdiyi sözlər sırasında bədən üzvlərinin adları da olur. Uşağın dil açması ilə xalqın dilinin formalaşması isə yaranma mexanizminə və ardıcıllığına görə oxşar hadisələrdir.

İlham ABBASOV,

Azərbaycan Mətbuat Şurasının

layihə üzrə monitorinq qrupunun rəhbəri

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2011.- 28 sentyabr.- S.6.