Bir keşiş tərəfindən yazılmış Füzuli kitabı

Elmi məqalələrin dərc olunduğu "Dergipark"da dos.Yıldız Deveci Bozkuşun Füzuli haqqında yazdığı bir məqaləni oxudum. Məqalə 2020-ci ildə Folklor ədəbiyyatı jurnalında dərc olunub. Məqalədə bildirilirdi ki, İstanbulda yaşayan keşiş Terzibaşıyan, Füzuli haqqında üçcildlik kitab yazıb. Mövzunu araşdıranda daha ətraflı məlumat əldə etdim. Xüsusilə, "Dünya Bizimdir.com" internet saytında araşdırmaçı Kamil Yeşil "Tahir'ül Mevlevidən B.Hakkı Süha Gezginə məktub" başlıqlı yazısında mövzu ilə bağlı maraqlı məlumatlar verib.

Araşdırmaların nəticələrinə görə, keşiş Kevork Terzibaşıyan din xadimi olsa da, Qərb və Şərq ədəbiyyatına da bələd idi. Füzuli kimi dili çox sadə olmayan bir şairin poeziyasını anlamaq, fəlsəfəsini dərk etmək çox vacibdir. Terzibaşyan 1862-ci ildə Ankarada anadan olub. İbtidai təhsilini Ankarada alan Terzibaşıyan zəkası və zəhmətkeşliyi ilə müəllimlərinin diqqətini çəkir və onlar tərəfindən Romaya Təbliğat Universitetinə göndərilir. Terzibaşıyan Romada ilahiyyat, fəlsəfə, fransız, ingilis və latın dillərini öyrənib. Universitetdə 150 tələbə arasında birinci olub. Dövrün Papası On Üçüncü Leo bu uğuruna görə Terzibaşyanı qızıl və gümüş medallarla mükafatlandırıb.

Keşiş Terzibaşıyanın Füzuli ilə bağlı əsərinin ermənicə variantını görən Şefik Can illər sonra baş verən hadisəni belə izah edir:

"Beyazıtda Nişanyan adlı bir erməninin kitab mağazası var idi, oradan kitablar alırdım. Bir gün ağlıma gəldi ki, ondan Terzibaşıyanı soruşum. O erməni olduğu üçün onu tanıyardı. Ona dedim ki, Tahir Onqundan eşitmişdim, Terzibaşıyan adlı erməni keşiş Füzuli haqqında əsər yazıb.?" "Bəli, yazıb", dedi. "O kitab sizdə var?" O, rəfləri göstərdi. "Oradadır", dedi. Təəccübləndim və dedim ki, "Nişanyan əfəndi, lütfən, bu kitabları endir ki, mən onları görə bilim". O, pilləkənləri düzəltdi və oradan beşcildlik kitabı götürdü. Bu kitablar kağız üzlü idi, ölçüsü uzun, lakin çox qalın deyildi və beş cilddən ibarət idi. Amma makina vərəqi kimi iri hərflərlə çap olunmuşdu. Kitabı əlimə alıb qarışdırdım, içində farsca şeirlər, Hafizin, Mövlanənin, Sədinin, bir çox yerdə Füzulinin divanının köhnə hərflərlə nəşrləri, aşağıda isə ermənicə tərcümələri var idi. Soruşdum və dedim ki, zəhmət olmasa, bu kitabın Ön sözündən bir hissəni mənə oxuyun və ermənicədən tərcümə edin. Kişi məni məyus etmədi. Kitabı lap əvvəlinə qədər açdı və oxudu. Kitabın ilk səhifələrində Allaha müraciət var idi. Terzibaşıyan deyir: "Allahım, hüzuruna çıxanda mənə deyəcəksən: "Ey qulum Terzibaşıyan! Dünyada nə etdin?" soruşanda sizə deyəcəm: "Allahım! Bütün dünya şairlərini, təsəvvüf şeirləri yazan dünya şairlərini nəzərdən keçirdim. İngilislərin Miltonunu oxudum, Şekspiri oxudum. Miltonun "İtirilmiş cənnət" əsərini oxudum və ondan sonra başqa xalqların kitablarını oxudum. Tolstoyun kitablarının fransızca tərcümələrini oxudum, sonra Füzuli, Mövlanə, Hafiz oxudum. Nəhayət, Füzuli kimi mənə çox yaraşan, ruhuma çox oxşayan böyük bir şair tapdım və ömrümü buna həsr etdim. Ömrümün düz otuz ilini bu kitaba həsr etmişəm. Sənə deyəcəyəm: "Ey Allahım, bu mənim dünyada hazırladığım əsərdir. Mən bu kitabla qarşınıza çıxacağam".

Terzibaşıyanı ilk tanıyanlardan Tahirü'l Mevlevi kimi məşhur olan Tahir Olgunun (1877-1951) Hakkı Süha Gezginə yazdığı məktubu xatırladan Kamil Yeşil də, məktubda Tahir Olgunun bu işdə Terzibaşıyana necə kömək etdiyini də yazır:

"1919-cu ildə bir neçə xəstəlik keçirdim. Evdə yatarkən mənə bir məktub gəldi. "Erməni Katolik Patriarxlığının baş katibi Terzibaşıyan" imzası ilə bu məktubu göndərən şəxs Füzuli şurasını erməni dilinə çevirdiyini yazırdı və anlaya bilmədiyi bəzi hissələri müzakirə etməyə vaxtım olub-olmadığını soruşurdu. Onunla birlikdə ünvanlı və möhürlənmiş zərf də göndərilmişdi. "İndi xəstəyəm, yaxşılaşsam, kömək edə biləcəyim" cavabını yazdım. İki gündən sonra bu hörmətli adam məni ziyarətə gəldi və halımı soruşdu. Ankaradan olduğunu, bir neçə Avropa dili bildiyini, bir az da ərəb və fars dillərini başa düşdüyünü söylədi. Xüsusilə, türkcəni çox yaxşı bilirdi. Bir-iki saat danışdıq, bir-birimizi bəyəndik. Mən sağaldıqdan sonra yanına getdim. Şişlidə Katolik qəbiristanlığının üstündəki küçənin sağ tərəfindəki evlərdən birində yaşayırdı. O, mənim səfərimdən çox razı qaldı. Dərhal Füzuli Divanını gətirdi. Qəzəllərindən bir neçəsini oxudu. Oxumasındakı qüsurlardan anladım ki, o, əruz ilə məşğul deyil. Əruz sayğacını bir az izah etdim. Tez qavradı və nisbətən ahənglə oxumağa başladı. Bundan sonra anlamadığı bəzi qoşmaları soruşdu. Xatırladığım qədər, onun ilk soruşduğu Füzulinin Divanının əvvəlində Tövhid qəsidəsinin mətnindəki (hüllə) sözü idi. Mən ona izah etdim ki, bu kəlmə ərəblərin bellərinə (izar) bağladıqları parça və siləcək (rida) kimi çiyinlərinə taxdıqları paltara aiddir və onların hər ikisinə kostyum (hulle) deyilir.

Füzuli:

"Bahar, gülşen geydirdi hulle-i-harda" misrası ilə Füzuli bağdakı çiçəkləri, ağac yarpaqlarını biri örtülü, digəri aşağı olan iki hissədən ibarət yaşıl gövdəyə bənzədir. Mənim izahatımı çox bəyəndi. Beləliklə, 9-10 dəfə görüşüb söhbət etdik. "Füzulinin və Hafizin divanlarını nəzərdən keçirdik."

Yazıçı S.Şamlı da "Cümhuriyyət" qəzetinin 23 may 1937-ci il tarixli sayında "Mübahisələrə səbəb olan kitab" başlığı ilə Terzibaşıyanın Füzuli ilə bağlı əsəri haqqında da məlumat vermişdir. Onun müxtəlif xarici dilləri mükəmməl bildiyini, Qərb klassik ədəbiyyatını yaxşı bildiyini, "Latın qrammatikası və latın metri" adlı kitablar yazdığını bildirib. S.Şamlı yazır ki, Terzibaşıyan Füzuli üzərində işləməyə 1908-ci ildə başlamış və bu araşdırmalara görə öz çevrəsindən böyük tənqidlərə məruz qaldı. Əsərin birinci cildinin 1928-ci ildə, ikinci cildinin isə yazıçının ölümündən sonra 1929-cu ildə işıq üzü gördüyünü yazan S.Şamlı, Terzibaşıyanın həyatının 20 ilini bu əsərə həsr etdiyini izah edir.

Həmin ildə, yəni 1937-ci ildə məşhur yazıçı Peyami Səfa da "Cümhuriyyət" qəzetində məqalə yazıb. Türkiyədə füzulişünaslığı müzakirə və tənqid edən Peyami Səfa, bir erməni vətəndaşının belə bir araşdırma apardığına görə təqdir edilməli olduğunu, kitabın türkcəyə çevrilib Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşrinin bir vəzifə olduğunu qeyd edirdi.

Bu xəbər və yazılardan da göründüyü kimi, bir xristian keşişinin iyirmi illik fəaliyyətindən sonra ərsəyə gətirdiyi bir əsər dövrün ədəbiyyat adamlarının diqqətini çəkmiş və müxtəlif müzakirələrə səbəb olmuşdur. Amma bu günə qədər bu əsərlə bağlı heç bir araşdırma aparılmayıb və türk dilinə tərcümə olunmayıb.

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2024.- 13 yanvar, №1.- S. 32.