Füzuli poeziyası çağlayan musiqidir

Ötənlərin söhbətidir. Mərhum şair, tədqiqatçı Ələmdar Mahirlə “Ramazan bədii ədəbiyyatda” mövzusunda söhbət edirdik. Müsahibim çoxəhatəli danışdı və böyük şair, mütəfəkkir Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında musiqiyə dair suallarımı da cavablandırdı. Həmin görüşümüzdən dörd il keçir. Deməli, o zaman apardığım qeydlər əsasında yazı hazırlamaq bugünlərə qismət imiş...

Dahi Füzulinin möhtəşəm söz xəzinəsi araşdırıldıqca bir ümman kimi tükənmək bilmir. Çünki Füzuli adi sözləri dərin mənalara bürüməyin ustadı idi. Yəni sözün “dili”ni bilirdi. Onun yaradıcılığı müəllifinin ədəbiyyat, fəlsəfə, tibb, musiqi və digər elmlərə dərindən bələd olduğunu göstərir.

Çağdaş Azərbaycan musiqisinin malik olduğu özünəməxsus keyfiyyətlər, bəşəriyyətin musiqi mənzərəsində layiqli yeri onun yüz illərdən bəri böyük bir təkamül yolu keçməsindən soraq verir. Qobustandakı qavaldaş, qayaüstü təsvirlər, eləcə də şifahi söz xəzinəmizin bir sıra nümunələrində adıçəkilən musiqi alətləri bu yerlərin əzəli sakinlərinin estetik zövqünün, duyğu-düşüncələrinin daha qədim zamanlardan formalaşdığını ortaya qoyur. XII əsrdən etibarən Yaxın Şərqdə ayrıca ədəbi məktəb formalaşdırmış böyük Azərbaycan şairlərinin əsərlərində musiqi alətlərinin bədii təqdimi xüsusi yer tutur. Doğrudur, bəzi islam alimləri dini musiqiyə qarşı qoyur, çalğı alətlərinin geniş yayılmasına mane olurdular. Bununla belə, orta əsrlər Azərbaycanında musiqi və şeir məclisləri kifayət qədər yayğın idi və bu, özünü bədii ədəbiyyatda da göstərirdi. Bu dövrün poeziyasında ney, çəng, rübab, ud, dəf, setar, bərbət, qanun (kanon, ərğənun), davul və başqa musiqi alətlərinin adı müxtəlif məqsədlərlə çəkilir, poetik təsvir və tərənnümdə istifadə olunur.

Füzuli qəzəliyyatı mənalarla zəngin olmaqla yanaşı, həm də çağlayan musiqidir. Bu musiqi beş əsrdir, türk-islam coğrafiyasında insanların ruhunu oxşayır. Xanəndələrin, bəstəkarların ilham mənbəyi olan bu şeriyyət insanlıq yaşadıqca yaşayacaq...

Söz ustadı əruzun əksər bəhrlərindən ustalıqla istifadə etmiş, ölməz poetik nümunələr yaratmışdır. Şairin irsi ilə bağlı araşdırma yazılara nəzər yetirəndə onun poetik vüsətinin bir daha şahidi oluruq. Görkəmli ədəbiyyatşünas, akademik Məmməd Cəfər yazır: “Füzuli mədəniyyət tariximizlə, ictimai-fəlsəfi fikrimizlə, mənəviyyat, məişət və ədəbi düşüncəmizlə qaynayıb-qarışan böyük sənətkardır. Mədəniyyətimizin hansı sahəsinə nəzər salsaq, orada bu müdrik qocanın isti nəfəsini duyarıq”.

Bəli, Füzulinin əlvan, incə ruhlu qəzəlləri neçə-neçə mahnıya, muğama qanad vermişdir. Zaman-zaman musiqi xadimləri Füzuli kəlamlarından qidalandıqları kimi, şair də öz dövründə yaşayan sənətkarların ifalarından zövq almış, çalğı alətlərinin heyrətamiz sədaları sayəsində musiqinin sirrini duyaraq vəsf etmişdir. Akademik Teymur Kərimlinin araşdırmasında qeyd olunur ki, orta əsrlər Şərq poeziyasında ümumilikdə musiqi alətlərinə “saz” deyilirdi və şairin əsər yazması musiqi alətində ifaya bənzədilərək, “pərdə” musiqi termini ilə əsərin orijinallığı, başqalarına bənzəməməsi ifadə edilirdi. Məsələn, XII əsrin dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” poemasının girişində həmin terminlərdən istifadə edərək yazırdı:

Təzə bahar yetir can çeşməsindən,

Yeni paltar geydir sözlərinə sən.

Himmət eylə, burda ələ al sazı,

Ucalt bu pərdədə şirin avazı.

Tədqiqatçı alim bir mühüm məqamı da vurğulayır ki, klassik ədəbiyyatda musiqi alətləri bir çox hallarda antropomorf cizgilər kəsb edərək, daha çox aşiq-məşuq arasında məhəbbət və heyranlıq duyğularının tərcümanına çevrilir. Məsələn, çəngdən çıxan melodik səslər yarından ayrı düşmüş aşiqə öz yarının incə, məlahətli səsini xatırladır. Bununla da musiqi aləti bir növ canlanır və poetik situasiyada iştirak etmiş olur.

Ney səsi sanki nalədir

Füzuli yaradıcılığında isə musiqi ahəngi ilə insan xarakteri arasında qarşılıqlı münasibət qızıl xətt kimi keçir. Mərhum alim, filologiya elmləri namizədi Vəli Məmmədovun təbirincə desək, “şair zövqün tərbiyə və inkişafında musiqinin mühüm vasitə olmasından, alətlərin quruluşundan, səslənməsindən bir musiqişünas kimi bəhs etməklə bədii təsvirlə isbatına çalışmışdır”. Böyük mütəfəkkir bəzən musiqi təranələri ilə ovunmuş, çalğı alətləri ilə dərdləşmişdir. Biz onun qəzəllərində bunun açıq-aydın şahidi oluruq. O, çox zaman neylə həmsöhbət olmuşdur:

Sinəm həvayi-eşqin ilə doldu ney kimi

Dəm vurduğumca ahu-fəqandır çıxan nəfəs...

Başqa bir qəzəlində isə şair “vücudum ney kimi surax-surax (deşik-deşik) olsa ah etməm” söyləyir. Bəs Füzuli niyə bu qədər ney alətinə sehrlənmişdir? Bunun cavabı aşağıdakı misralardadır:

Ney səsi başdan ayağa dərdi qəmdir, nalədir,

Varmı bir kəs kim, onu vəcdə gətirməz ol nəva...

Füzulinin müraciət etdiyi musiqi alətləri sırasında çəng də var. O, “Leyli və Məcnun” poemasında çəngin adını çəkir onu insan əhvalının tərcümanı kimi simvolizə edir.

Xəm qədilə ağlaram ol türreyi-tərrarsız,

Gərçi derlər çəngdən çıxmaz tərənnüm tarsız...

Şair demək istəyir ki, mənim ağlamağımın da mühüm bir səbəbi vardır. Necə ki, simsiz çəngdən səs çıxmaz.

Füzulinin poeziya ümmanında bir çox qədim çalğı alətlərimizin adlarına rast gəlinir. Bura qopuz, saz, ud, rübab, təbil, qanun və digərləri aiddir. Məsələn:

Bir saza düzüldü ol iki tar,

Gərm oldu rəvaci-naleyi-zar.

Bu misralarda bir bədəndə iki qəlb simvolizə edilmişdir ki, bu da iki insanın bir fikri, bir istəyinə işarədir.

Çəngin simləri - gözəlin telləri

Ümumiyyətlə, klassik ədəbiyyatda musiqi alətlərindən bəhs olunarkən onlar insanla simbioz halında götürülür, bir növ, insanın bədən üzvlərindən biri kimi təqdim olunur. Simli musiqi aləti olan çəng də Füzuli poeziyasında həm forma, həm də məzmunca lirik qəhrəmanla müqayisə edilir, bu obrazın köməyi ilə müxtəlif estetik funksiyalar yerinə yetirilir. Bu beytdə çəngin simləri gözəlin saçının telləri ilə müqayisə edilir. Bu isə öz növbəsində zahidlərin əlində olan təsbeh sapı ilə qarşılaşdırılır:

Ləbin dövründə zahidlər tutub meyxanələr küncün,

Qılıb təsbih tarın tərk, zülfi-çəng tutmuşlar.

Füzulinin, demək olar ki, bütün yaradıcılığında biz musiqi alətlərinin, bu və ya digər şəkildə tərənnümünə rast gələ bilərik. Misal üçün, rübab haqqında “fəğani ərşə çıxan bir elə rübabam ki”, ud haqqında “yüz gülrux əlində məcməri-ud”, təbil haqqında “o təbilin səsi ilə oyandı cümlə cahan” fikirləri də maraq doğurur.

Söz ustadı bəzən əsl musiqişünas kimi oxucunu heyran qoyur. Onun musiqi alətlərindən bəhs edən mükəmməl irihəcmli “Yeddi cam” poeması da bu mənada diqqətçəkəndir. V.Məmmədovun fikrincə, bu əsər sanki şairin musiqi görüşlərinin bir zirvəsidir. Müəllif poemada altı musiqi alətinin xarakteristikasını alleqorik bir dildə verməyə nail olmuşdur. Füzulinin musiqi alətlərinə həsr etdiyi məclisin yeddinci nümayəndəsi mütrib-müğənnidir və təbii ki, onun da səs telləri musiqi alətləri statusuna daxil edilir.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında musiqi alətləri ən müxtəlif məqamlarda və ən müxtəlif rakurslardan özünün bədii təqdimini taparaq zəngin ideya-estetik funksiyaların daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir. Böyük Füzulinin tükənməz söz cənnətində musiqi alətlərinə özünəməxsus münasibət söz sənətkarını mənəvi dünyasının zənginliyindən soraq verir. Şair özündən sonra neyli-sədalı bir irs qoyub getmişdir. Bu irs araşdırıldıqca, incəlikləri xalqa təbliğ edildikcə sanki almaz kimi cilalanır və əsrdən-əsrə daha da parlaq olur.

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2016.- 26 avqust.- S.13.