Füzulinin romantizm,

M.F.Axundzadənin realist davamçısı

S.Ə.Şirvani Əli Fəhmi yaradıcılığında

Əvvəli ötən saylarımızda

S. Əzim də özündən əvvəlki lirik şairlər kimi öz lirikası üçün qəzəl janrını əsas götürmüşdü. Bu əsərində Əli Fəhmi əsas diqqətini şairin qəzəllərində məhəbbət mövzusunun aydınlaşdırılmasına həsr etsə də S. Əzimin qəzəllərində insan, insan gözəlliyi kimi xüsusiyyətləri də göstərmişdir. Allah sevərək yaratdığı insanları yer üzünün əşrəfi yaratmış, bütün canlı və cansız, yeraltı və yerüstü aləmi istifadə etmək üçün insanların ixtiyarına vermişdir. Əli Fəhmi də S. Əzim lirikasında məhz bu keyfiyyətləri açıb göstərməyə çalışır. S. Əzim lirikasında insan gözəlliyini ustalıqla təsvir edir, təsvir etdikcədə də vəcdə gəlir. “Yarı onu incitsə də o incimir, yarın cəfasını təbibin dərmanından üstün tutur”.

S. Əzimin lirik qəzəllərində riyakar ruhanilərin ifşası xüsusi yer tutur. Burada Əli Fəhmi bir sıra tədqiqatçılardan fərqli olaraq onu ruhani ailəsi ilə sıx bağlılığını göstərmişdi. Seyid Əzim ruhani ailəsində doğulmuş, təhsil almış, ömrünün çox hissəsini ruhani dairələrində keçirmişdi. Sual oluna bilər. Ruhanilərin içərisində olmadan o mühitdə yaşamadan onların eybəcərliklərini görmək, ifşa etmək mümkündürmü? Zənnimcə yox. O, ikiüzlü din xadimlərinə qarşı amansız mübarizə aparmış, özü də dindar olmamışdı. “Bu istedadlı şair zəmanəsinin gözüaçıq adamlarından biri olmaq etibarı ilə ruhaniliyin törətdiyi fitnə fəsadları dərindən duymuş, runani cildinə girən adamların hiylə və fırıldaqlarını müşahidə etmiş, yeri gəldikdə onları satira atəşinə tutmuşdur”. Əli Fəhmi “dini əllərində xalqı soymaq üçün vasitə edən şair belə din adamlarını təkcə lirik şeirlərində deyil, satirik şerlərində, təmsillərində, mənzum hekayələrində də tənqid atəşinə tutmasını” qeyd edir. Artıq biz burada Əli Fəhminin əsas diqqətini şairin qəzəllərində din xadimlərinin ifşasına yönəltməsini qeyd etdik. Din xadimlərinin ifşası ilə bağlı qəzəllərdə şair iki obraz aşiq və zahid obrazlarını yaradır. Bunları bir-birinə qarşı qoyur. Bu iki surət bir-biri ilə kəsgin ziddiyət təşkil edir.Çünki bunların biri aşiq insanları yaşamağa, nikbinliyə, zahid isə bədbinliyə, tərkidünyalığa səsləyir. Lakin zahid özü dediklərinin heç birinə əməl etmir.

Burada Əli Fəhmi şairi “Var” rədifli qəzəlini nümunə göstərir.

Özü ləyaqilü sərməsti meyi-qəflətdir,

Söyləyir badəni kim, zərərdir vaiz.

Yox yəqin olmayan işdən sözünü nəqlə eylər,

Seyyida, var xəbərim, əhli xəbərdar vaiz.

Seyid Əzimin din xadimlərinə qarşı mübarizəsi şairdən qabaq da ədəbiyyatımızda Q. B. Zakir və digər şairlər tərəfindən kifayət qədər işlənmişdir. Məsələn, onun riyakar ruhanilər haqqında yazdığı:

Özü lum-lum udur batində, əmma,

Zahirdə dediyi mənaya bir bax.

sözlərini zamanla ayaqlaşmaq baxımından din xadimlərinə tutarlı cavab kimi qəbul etmək olar. Amma XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında din xadimlərini S. Ə. Şirvani qədər ifşa edən, eyni zamanda buna görə ruhanilər tərəfindən təqib olunan iknci bir şair məlum deyildir. Seyid Əzimin yaradıclığını dərindən tədqiq etməyi öz qarşısına məqsəd qoyan Əli Fəhmi din və mövhumat mövzusuna həsr etdiyi qəzəlləri tədqiq etməklə kifayətlənməmişbu mövzuda qələmə alınmış rübai, qitə, təxmis, müxəmməs, müstəzad və s.bu kimi klassik ser şəkillərindən Seyid Əzim ən çox qəzəl janrına vermişdi. Ümumiyyətlə şairin 600-ə qədər qəzəli vardır. Bu qəzəllər məzmun cəhətcəbir-birindən fərqlənir. Belə ki, bu qəzəllərin əksəriyyəti aşiqanə lirik qəzəllər olsa da zəmanədən şikayət, din xadimlərinin, dövlət məmurlarının ifşasından bəhs edən qəzəllər də çoxdur. Məsələn: onun Fizullyə nəzirə olaraq yazdığı:

Könül tavar əlində cami-mey səbhəşümar olma,

Riyayi xəlqdir, billah, namaz əhlinə yar olma.

Və yaxud:

Zahidin gər güzəri duşə meyxanə sarı,

Kafərəm gər dönə ol məscidi viranə sarı.

kimi lirik qəzəlləri riyakar din xadimlərini və mövhumatı ifşa etmişdir. Lakin şair heç zaman dinin əsaslarına əsla toxunmamışdır. Bu mənada Seyid əzimin yaradıcılığı ziddiyyətlidir. Onun 10 min beytdən ibarət farsca divanının bir hissəsini təziyə şerləri təşkil etsə də din xadimlərini amansız ifşa edir, şərabı Kərbəla şəhidlərinin qanından üstün tutur. Dindarları riyakar, məscidləri viranə, vaizləri bayquş adlandırırdı. “Cəhalətdə keçən ömür ömür sayılmaz” sözləri onun əsas həyat şüarı idi. Ona görə də maarifçiliyin, satiranın, umumilikdə realizmin yayılmasında onun müstəsna rolu olmuşdur.

Aşiqanə lirik qəzəllərində isə pak, təmiz və ülvi məhəbbətdən bəhs olunur, məhəbbətləri xatirinə özlərini oda atmağa belə hazır olan, aşiq və məşuqdan bəhs olunur. Lakin başqa mövzulara həsr etdiyi qəzəllərdə olduğu kimi, aşiqanə qəzəllərində də şairin bədbinliyə qapılan vaxtları olur. Seyid Əzim yaradıcılığına dərindən bələd olan Əli Fəhm göstərir ki, şair necə bədbin olursa-olsun musiqiyə qulaq asdığı zaman nikbinləşir. Onun musiqiyə həsr etdiyi şerlərində zəmanəsindən şikayət, haqsızlıqların ifşası da öz əksini tapır. Seyid Əzim mürtəce din xadimlərinin musiqiyə münasibəti ilə əsla razılaşmırdı. Bildiyimiz kimi islam, hüquq və şəriət məktəblərinin hər birinin musiqiyə, çalğıya xüsusi münasibətləri vardır. İndinin özündə belə çalğının qadağan olunub-olmaması haqqında dərin mübahisələr mövcuddur. Lakin S. Əzim peyğəmbərimizin “bir saat Alllahın yaratdığı şeylərin bədiiliyi haqqında fikirləşmək yetmişillik ibarədətdən artıqdır” hədisini əsas götürüb çalğını qadağan edən din xadimlərinə müraciətlə deyirdi:

Tanrı əsbabi mənahi demə böhtandır bu

Seyid Əzimin musiqiyə bağlılığını Əli Fəhmi şairin Xəyyamın musiqi fəlsəfəsinə bələd olması ilə izah edir. Qeyd etməyi lazım bilirik ki, haqqında sözü gedən məqalə alimin yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Əli Fəhmi sonralar bu məqalə üzərində işləyib onu bir monoqrafiya həcminə gətirmək istəyirdi. Lakin təəssüf ki, naməlum səbəblərdən bu əsər yarımçıq qalmışdır. Əkrəm Cəfər yazırdı ki, “Əli Fəhmi neçə illərdir ki, S. Ə. Şivaninin lirukası üzərində işləyir. Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında çox dəyərli olan bu əsər yarımçıq qaldı”. Seyid Əzim Şirvanı Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarındandır. Hələ zamanında şerləri əldən ələ gəzmiş, o dövrün demək olar ki, bütün qəzetlərində dərc olunmuş, haqqında məqalələr yazılmışdır. Bu məqalələrdə o, “Sərvəri-dövran”, “Səramədi dövran”, “Nadereyi ürfan”, “Şairi nədim”, “Şüəranın sultanı”, “Mərifət bağının Süleymanı”, “Məlikuş şüəra” və s. Adlarla adlandırılmışdır.

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2014.- 20 may.- S.10.