Azərbaycan Xalqının Ümummilli
Lideri Heydər Əliyevin ümumtürk mədəni irsi barədəki çox sahəli təsəvvür, təhlil və mülahizələri böyük bir dövlət xadiminin ictimai-siyasi maraq dairəsi üçün təbii sayılacaq
hüdudları aşaraq, cəsarətlə demək olar ki, həmin irsin ümumbəşəri miqyasda tarixi-fəlsəfi dəyərləndirilməsi səviyyəsinə yüksəlməklə keyfiyyətcə yeni missiya müəyyən etmişdir. Hələ sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanın Nizami, Nəsimi,Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli, Aşıq Ələsgər, Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir, Hüseyn Cavid, Üzeyir Hacıbəyli, Cəfər
Cabbarlı, Səməd Vurğun kimi onlarla dahi şəxsiyyətinin həm Azərbaycanda, həm Sovetlər
Birliyində, həm də dünyada tanmması
məqsədilə bütün imkanlan səfərbər edən
Heydər Əliyev müstəqillik dövründə
bu imkanları daha da genişləndirməyin
mükəmməl təcrübəsini təqdim etməyə
nail oldu. Və heç də təsadüfi deyildi ki,
Ümummilli Lider milli-mədəni irsin təbliğinə
ölkənin düşdüyü acınacaqlı vəziyyətdən
çıxarılması uğrunda apanlan gərgin
mübarizənin çox mühüm tərkib hissələrindən
biri kimi baxırdı. Dahi Azərbaycan
şairi Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi
üzrə Dövlət Komissiyasının 1 avqust
1994-cü il tarixli iclasında sədr Heydər ƏIiyev
deyirdi; "İndi iqtisadi vəziyyət, yaşayışımız,
bir sözlə, həyat nə qədər çətin olsa da, biz Məhəmməd Füzulinin yubileyini
yüksək səviyyədə keçirməliyik.
...Нәуаtımızm bu keçid dövründə, ağır dövründə,
mənəviyyatımızın, mədəniyyətimizin
müəyyən dərəcədə sıxıntı keçirdiyi dövrdə
belə bir yubileyin təşkili həyatımızı,
bəlkə də, zənginləşdirəcəkdir". Ümummilli
Lider, əlbəttə, Füzulinin yubileyinin
mövcud çətin şəraitə baxmayaraq,
yüksək səviyyədə keçirilməsinə bir neçə
baxımdan önəm verirdi ki, o şüardan biri
də Azərbaycan xalqmm dərin və zəngin
tarixl köklərə malik olduğunu inkar edən
düşmən qüvvələri susdurmaqdan ibarət
idi: "Biz daim çalışmalıyıq ki, Azərbaycan
xalqını dünyaya daha yaxından tanıdaq.
Bilsinlər ki, xalqımızın çox əsrlik,
zəngin tarixi, mədəniyyəti var. Bilsinlər
ki, Azərbaycann bugünkü mədəniyyəti
dahi şəxsiyyətlərimizin yaradıcılığı
və əsrlərdən-əsrlərə keçən mədəniyyətimizə,
elmimizə, mənəviyyatımıza əsaslanır".
Dövlət müstəqilliyi əldə edildikdən
sonra Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada
tanıdılması işi yeni məna-məzmun
kəsb etdi ki, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin
qurucusu həmin məsələyə xüsusi
diqqət verirdi:
"UNESCO Məhəmməd Füzulinin 500
illiyi ilə əlaqədar qərar qəbul etmişdir. Bildiyimiz
kimi, UNESCO һәг il bu qəbildən
olan qərarlar qəbul edir. Lakin bu imkandan
necə istifadə etmək, şübhəsiz ki, һәг
bir ölkənin, xalqın özündən asıhdır...
Türk dilli ölkələrdə Füzulinin yubileyinin
keçirilməsi də bu tədbirlər sırasına daxildir.
...Ərəblər və farslar Füzulini öz şairləri
sayırlar. Türkdilli xalqlar isə hesab edirlər
ki, о türkdür. Biz də deyirik ki, Füzuli
türk, azərbaycanlıdır. Eyni zamanda bunu
türkmən, özbək, qazax, Türkiyədə yaşayan
türklər, İraq türkmənləri də deyə
bilərlər. Qoy Füzuli hamıya məxsus olsun,
tarixə bəşəri bir şəxsiyyət kimi düşsün.
Eyni zamanda biz bu yubiley tədbirlərindən
istifadə edərək dünyaya bir daha bildirməliyik
ki, Füzuli azərbaycanlıdır..."
Əlbəttə, sovetlər dövründə türk xalqlannın
nəinki ictimai-siyasi, hətta ədəbi-mədəni
əlaqələrini belə һәг hansı şəkildə inkişaf etdirmək cəhdlərinə Moskva "pantürkizm"
kimi baxdığma görə Türk dünyasınm
ortaq mənəvi dəyəriəri barədə
"ucadan" danışmaq mümkün deyildi. Və
bu, olduqca anti-tarixi (və eyni zamanda
anti-metodoloji!) təsəvvürlərin yaranmasma
rəvac vermişdi ki, onlardan ən асınacaqlısı həmin ortaq dəyərləri türk xalqlan
arasmda "bölüşdürmək", һәг bir ədəbi
şəxsiyyət və ya abidəyə rəsmi bir "sahib"
elan edib, digərlərini kənarlaşdırmaq idi.
Müstəqilliyin mənəvi sahədəki bəhrəsi
həm də o oldu ki, ortaq dəyərlərə ortaq
miras kimi yanaşılmağa başlandı. Dahi şaіг-mütəfəkkirin ynbileyinin, ilk
növbədə,
hansı ölkələrdə keçirilməsinin zəruriliyinə
gəldikdə, Heydər Əliyev bildirmişdi:
'Türkiyədə tədbirlərin keçirilməsi məsələsi
məni xüsusi maraqlandınr... Çünki Türkiyədə
Füzulirıi elə Azərbaycandakı qədər
tanyırlar... Füzulinin yubileyinin İranda
- Tehranda və Təbrizdə keçirilməsi də çox
mühümdür. Orta Asiya dövlətlərində, Qazaxıstanda,
Tatanstanda, Başqırdıstanda
da belə tədbirlərin keçirilməsi gərəklidir".
1994-cü il noyabr ayının 1-də Türkiyənin
Bilkənd Universitetində, 2-sində isə
Böyük Millət Mədismdə keçirilən Füzuli
yubileyləri bütün Türk dünyasmda əks-səda
verdi. və H.ƏIiyev həmm tədbirlərdəki
çıxışlannda dahi şairin zəngin irsi barədə
mükəmməl analitik təhlil verməklə yanaşı,
türk xalqlarınm mənəvi birliyinin nümayişi
üçün bu irsin nə qədər mötəbər
mənbə olduğımu dönə-dönə vurğulamışdı.
O, Bilkənd Universitetindəki çıxışmda
demişdi: "Xalqlanmız çoxəsrlik tarixi әгzində böyük sınaqlardan keçmiş, böyük
çətinliklərlə rastlaşmış, öz milliliyini,
mənəviyyatını, dilini, dinini yaşatmış, saxlamış
və bugünkü xoşbəxt günlərə gətirib
çıxamuşlar. Bizim xalqlarımız dünya mədəniyyətinə
böyük şəxsiyyətlər bəxş etmiş,
dimya sivilizasiyasını elm, mədəniyyət
sahəsində dəyərli əsərləriə zənginləşdirmişlər.
Bu sırada, xalqlanmızın böyük
şəxsiyyətləri sırasmda Məhəmməd Füzulinin
xüsusi yeri var". Böyük Millət Məclisindəki
çıxışmda isə Ümummilli Lider
özünün növbəti tarixi sözlərindən birini
söyləmişdi:
"Füzuli keçmişdə də türkləri
birləşdirən bir şəxsiyyət olub. Amma indi,
XX əsrdə Türk dünyası parçalanmış olduğu
bir halda, Türk dünyasma mənsub
ölkələrin, demək olar ki, tam əksəriyyəti
(bir Türkiyədən savayı) onların həyatına,
tarixinə, adət-ənənələrinə uyğun olmayan
rejimlər içərisində yaşayan vaxtda Füzuli
bizi yaşadıb bu günlərə gətiribdir. Bu gün
biz həm Azərbaycanda, həm Füzulmin
doğulduğu yerdə Kərbəlada, Bağdadda,
həm Ankarada, Türkiyədə Füzulinin 500
ilHyini qeyd edərkən arhq keçmişdəki
kimi parçalanmış vəziyyətdə deyilik. Indi
böyük Türkiyə Cümhuriyyətinin yanında
digər türk cümhuriyyətləri də vardır".
1996-cı іl 23 iyulunda Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi üzrə Dövlət Komissiyasının
növbəti iclası keçirilir və həmin
iclasda komissiya sədrinin müavini Elçin
Əfəndiyev 1994-cü ilin avqust aymdan
bəri görülən işlər barədə məlumat verdikdən
sonra Heydər Əliyev yekun sözü söyləyərək
deyir:
"Füzulini ən əvvəl öz ölkəmizdə
daim təbliğ etmək lazımdır. Bizim
xalqımız, xüsusən gənc nəsil, yeni həyata
qədəm qoyanlar Füzulini nə qədər çox
oxusalar, dərk etsələr, onun yaradıcılığı ilə yaxından tanış olsalar, Füzuli
şəxsiyyətinin
böyüklüyünü hiss etsələr, adamlarımız
bir о qədər saf mənəviyyat istiqamətində
yaşayacaq və həyatlarını da bu ruhda
quracaqlar. Çünki Füzulinin həyatı da,
bütün yaradıcıhğı da həm yüksək mənəviyyat,
həm yüksək fəlsəfədir, həm də insanlara
mənəvi, estetik qida verən böyük
bir mənbədir". Bunlan nəzərə alan böyük
dövlət xadimi Füzuli kimi dühaların yubileylərini
keçirərkən tələsməməyi məsləhət
görür. Нәг şeydən əvvəl, ona görə ki bu
cür yubileylər cəmiyyətin həmin düha
haqqındakı təsəvvürlərini daha da genişləndirməli,
yanlış qənaətləri aradan qaldırmalı,
ictimai- şüurun, milli-
mənəvi təfəkkürün sağlamlaşmasına,
inkişafına və klassikanm müasirləşməsinə
təkan verməlidir. Digər tərəfdən, Ulu Öndər
deyir: "Biz millətimizdən danışarkən
deyirik ki, 500 il bundan öncə yaşamış
azərbaycanlı Füzuli dünya mədəniyyət
xəzinəsinə öz böyük töhfələrini veribdir.
Ona görə də biz yubileyi elə keçirməliyik
ki, bu tədbir təkcə Azərbaycanda deyil,
Türkiyədə də, İranda da, İraqda da, Moskvada
da, Dərbənddə də, bir sözlə, һәг уегdə böyük iftixar hissi doğursun". Əlbəttə,
Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda
hələ sovet dövründə çox yubileylər
keçirilmiş, Azərbaycan mədəniyyətinin
keçmiş Sovetlər Birliyl eləcə də dünya
miqyasında tanıdılmasmda kifayət qədər
böyük təcrübə qazanılmışdı. Lakin Füzulinin
500 illik yubileyi müstəqillik illərində
keçirilən ilk iri miqyaslı yubiley olduğundan
dövlət səviyyəsində məsləhətləşmələrə
ehtiyac var idi. Tamamilə təbiidir
ki, həmin məsləhətləşmələrdə türk dövlətlərinin
о qədər zəngin olmayan təcrübələrinə
daha çox istinad edilirdi. və Dövlət
Komissiyasının iclasında sədr deyir: "Bilirəm
ki, məsələn, keçən il avqust ayının
sonunda biz Qırğızıstanm paytaxtı Bişkekə
yakuz "Manas" dastanmm min illik
yubileyinə deyil, həm də türk cümhuriyyətləri
dövlət başçılanmn Zirvə görüşünə
toplaşmışdıq. Xatirimdədir, о vaxt belə bir
qərar qəbul olundu ki, türk ölkələri dövlət
başçılarnın növbəti Zirvə görüşü bu ilin
oktyabırında Daşkənddə keçirilsin. Düzdür,
görüşün günü müəyyənləşdirilmədi.
Özbəkistan Prezidenti cənab İslam Kerimov
burada olarkən dedi ki, onlar Əmir
Teymurun 670 illiyinə hazırlaşırlar.
...Mən
belə başa düşürəm ki, ola bilər, onlar həmin
Zirvə görüşünü Əmir Teymurun yubileyi
ilə bir vaxta salsınlar. Bişkekdə "Маnas"ın yubileyində olduğu kimi". Bu isə о
deməkdir ki, ümumtürk mədəni-mənəvi
məkanı öz reallığın müstəqilliyin ilk illərindən
başlayaraq bütün ciddiliyi, zəruriliyi
və qədim dövrlərdən gələn tarixi məntiqi
(və təbii metafizikası) ilə diktə etməkdə idi. Artıq Azərbaycan mədəni irsinin
dünyada təbliği ümmntürk miqyaslı ргоsedurlardan keçirdi: "
...Füzulinin yubileyinə
türkdilli ölkələrdən, şübhəsiz, daha
çox nümayəndə gələcəkdir. Bu məsəİəni
də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Burada
Anar təklif verdi ki, bizdə türkdilli ölkələrin
yazıçıiarmm qurultayı keçirilsin. Mən
bu təklifi qəbul edirəm... Belə bir qurultayı
Azərbaycanda keçirmək lazımdır. Özü də
mütləq... Onu Füzulinin yubileyi ilə eyni
vaxta salmaq məqsədəuyğundur. Çünki
əgər biz yazıçüarın qurultaymı keçiririksə,
ən böyük yazıçımız, hamı üçün ən böyük
yazıçı Füzulidir... Polad Bülbüloğlu burada
о vaxt TÜRKSOY məclisinin də keçirilməsmi
təklif edir. Bəlkə, bu da yaxşı
olardı. Amma bir az düşünün, bunlarm
hamısı eyni vaxta düşsə, tədbirlər çox və
yorucu olar. Bu barədə düşünmək lazımdır.
...Əgərbiz о yazıçılar qumltaymı keçiririksə,
deməli, biz onu bütün türkdilli
ölkələrlə razılaşdırdıqdan sonra keçirməliyik".
Geniş müzakirələrdən, müəyyən
çətinliklərə baxmayaraq, görülən gərgin
hazırhq işlərindən sonra 1996-cı іl noyabr
aymın 8-də Bakıda Respublika Sarayında
Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə
təntənəli gecə keçirildi. Azərbaycan
Xalqının Umummilli Lideri həmin gecədəki
nitqində dünyanm bir çox ölkələrindən
respublikamıza təşrif buyurmuş nümayəndə
heyətlərinə, dövlət xadimlərinə,
ictimai xadimlərə, elm və mədəniyyət xadimlərinə
təşəkkür və minnətdarlığırn ifadə
etdikdən sonra bildirdi:
"Füzulinin yubileyi
təkcə Azərbaycanda yox, dünyamn
bir çox ölkələrində təntənəli surətdə keçirilibdir.
Türkiyədə - Ankarada, Rusiyada
- Moskvada, İraqda - Bağdadda, Kərbəlada,
Kərkükdə, İranda - Tehranda, Gürcüstanda,
Qazaxıstanda, Ozbəkistanda, Dağıstanda
- Dərbənddə, Mahaçqalada, Parisdə
- UNESCO-nun Baş Qərargahmda
Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi ilə
əlaqədar təntənəli mərasimlər keçirilib.
Məhəmməd Füzulinin yaradıalığı, onun
irsi geniş təbliğ olunub və bütün dünyaya
çatdmlıbdır". Azərbaycan Xalqının
Ümummilli Lideri xüsusi olaraq bunlan
da qeyd etdi: "Türk Dünyası Yazıçılarının
III qurultaymda Məhəmməd Füzulinin
yaradıcılığı və onun 500 illik yubileyi
diqqət mərkəzində olmuşdur. Türkdilli
dövlətlərin beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının
VIII toplantısında Məhəmnıəd Füzulinin
yaradıcıhğı, onun irsi diqqət mərkəzində
olmuşdur. Bakıda beynəlxalq simpozium
keçirilmişdir.
...Məhəmməd Füzuli
Azərbaycan xalqıran böyük şairi, alimi,
filosofu olaraq eyni zamanda bütün
türkdilli, türksoylu xalqlara, bütün türk. islam dünyasına mənsubdur". Heydər
Əliyev Füzulini həm Azərbaycan xalqının,
həm də ümumən türk-müsəlman xalqlannm
dünya ədəbiyyatına, elminə, mədəniyyətinə,
ictimai-fəlsəfi fikrinə bəxş etdiyi
son dərəcə nəhəng simalardan biri kimi
səciyyələndirməkdə tamamilə haqlı idi:
"Məhəmməd Füzuli öz yaşadığı dövrdən
əvvəllki dövrü geniş təhlil etmiş və həm
Şərqin ona qədər yaratdıqlarını, həm də
qədim yunan, rum antik ədəbiyyatının,
qədim hind ədəbiyyatının nümunələrini
öz əsərlərində cəmləyərək yaradıcılığında
Şərqin və Qərbin sintezinin nəticəsi olaraq
elmin, fəlsəfənin ən yüksək zirvələrinə
çatmışdır". Ümumiyyətiə, xalqm milli-
mənəvi özünəməxsusluğunun (və özgürlüyünün!)
ən mühüm göstəricilərindən
biri (bəlkə də, birincisi) olan dil
məsələsinə çox həssas yanaşan (və bu həssaslığı
bütün rnəlum siyasi-ideoloji qadağalara
baxmayaraq, sovet dövründə də
dövlət səviyyəsində nümayiş etdirməkdən
çəkinməyən) Heydər Əliyevin öz
nitqində Füzulinin tarixi dil missiyası üzərində
ayrıca dayanması bir çox mətləblərə
işıq salır: "Məhəmməd Füzuli о dövrdə
hakim olan ərəb və fars dillərində yazmışdır.
Ancaq bizim üçün ən əhəmiyyətli
cəhət bundan ibarətdir ki, Məhəmməd Füzuli
əsərlərinin çox hissəsini türk dilində.
bugünkü Azərbaycan dilində yazmışdır.
Bu, Məhəmməd Füzulini ondan əvvəl və
sonra yaşamış, yaratmış və xalqımıza
məxsus olan bir sıra şairlərdən, alimlərdən
fərqləndirən amildir. Biz Füzulinin
"Leyli və Məcnun" poemasını, onun türk
dilində yazdığı divanını bu gün də dilimizdə
rahat oxuyuruq, anlayırıq. Beləliklə,
Məhəmməd Füzulinin ən böyük xidmətlərindən
biri də öz dövrünün və ondan
sonrakı dövrün mürəkkəb proseslərinə
baxmayaraq, türk dilini, ana dilini yaşatmasından,
onu yüksəklərə qaldırmasından
ibarətdir". Əlbəttə, bütün türk xalqlarınm
ümumi mənəvi sərvəti olan türkcənin
orta əsrlərin sonlarından başlayan diferensiasiya
prosesində Füzuli dilinin yeri o dərəcədə müstəsnadır ki, sinxron
mükəmməlliyi ilə yanaşı, türk dilinin (və
dillərinin) həm keçmişi (retrospektivi),
həm də gələcəyi (prespektivi) barədəki elmi-
metodoloji təsəvvürləri bu baxımdan
ona ən yaxın olan Nəvai də daxil olmaqla
türkcənin һәг bir dil dühasmdan daha
adekvat, daha sistemli şəkildə təqdim
edir... Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri
Füzulinin 500 illik yubiley təntənələri
1996-cı il noyabr aymın 8-də Bakıda "Gülüstan"
sarayında keçirilən rəsmi qəbulla
başa çatdı ki, həmin qəbulda H.Əliyev üç
il davam edən yubiley təntənələrinin çox böyük əhəmiyyətindən bəhs etdikdən
sonra öz nitqini belə yekunlaşdırdı: "Əmin
ola bilərsiniz ki, Azərbaycan xalqı dostluğa,
əməkdaşlığa bundan sonra da sadiq
olacaqdır. Əmin edirəm ki, müstəqil, demokratik
Azərbaycan Respublikasında
birlik, həmrəylik, dostluq, mehribanlıq
üçün bundan sonra da gərəkli addımlar
atılacaqdır. Bunlarm hamısım bizə böyük Füzuli vəsiyyət edibdir. Bunlar hamısı Füzuli
yubileyindən çıxardığımız nəticələrdir".
Heç şübhəsiz, Ümummilli Liderin
haqqında bəhs etdiyi nəticələr, ilk növbədə,
aşağıdakılardan ibarətdir:
1) һәг bir
türk xalqı həm ortaq (ümumtürk), həm də
öz milli-mədəni irsinə sahib çıxmalı, həmin
irsin özünəməxsus zəngin dəyərləri
üzərində inkişaf edib yüksəlməlidir;
2) һәг
bir türk xalqı öz etnik-mənəvi köklərinə,
digər türk xalqlan ilə qarşılıqlı mədəni
əlaqələrə həmişə açıq olmalıdır;
3) һәг bir
türk xalqmm, eləcə də bütövlükdə Türk
dünyasının mədəniyyəti ümumdünya
mədəniyyətinin üzvi tərkib hissəsidir...
Nizami Cəfərov
Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru,
akademik, millət vəkili
