Tarixi
arayış
İsveçlə Rusiya arasında 1721-ci ildə sülh müqaviləsinin
imzalanmasından sonra Rusiya çarı I Pyotr öz imperiya ehtiraslarını
Qafqaza, Xəzəryanı ərazilərə yönəltdi. Bu cəhdlərin sonu 1723-cü
ildə Bakının işğalı ilə nəticələndi. Əsasən müsəlmanlardan ibarət
olan yerli camaatın narazılığını və müqavimətini görən I Pyotr öz
planlarını həyata keçirmək üçün, necə olur-olsun, Gilanda, Mazandaranda, Bakı və Dərbənddə ermənilərin və xristianların
yerləşdirilməsini vacib sayırdı. Əsası I Pyotr tərəfindən qoyulan bu
siyasəti sonralar Rusiyanın digər çarları həyata keçirdi. 1768-ci
ildə Ekaterina II ermənilərin himayə edilməsi barədə əmr imzalayır.
1802-ci ildə çar Aleksandr I H.D.Sisianova yolladığı məktubunda
yazırdı: "Hə olur-olsun ermənilər Azərbaycanın ... bu və ya digər
xanlıqlarında istifadə olunmalıdır". IV-XIX əsrlər ərzində öz
dövlətlərinə malik olmayan ermənilər dövlətlərini yaratmaq məqsədinə
çatmaq üçün Rusiyanın imperiya siyasətinin həyata keçirilməsində
alət rolunu oynadılar.
Rusiya ilə İran arasında gedən iki müharibənin ( 1804-1813,
1826-1828) sonunda imzalanmış Gülüstan (12 oktyabr 1813-cü il) və
Türkmənçay (10 fevral 1828-ci il) müqavilələri Azərbaycan xalqının
tarixində faciəvi rol oynamış və Azərbaycanın parçalanmasına gətirib
çıxarmışdır. Azərbaycanın şimalı Rusiyanın, cənubu isə İranın
idarəçiliyinə keçmişdir. Türkmənçay müqaviləsindən dərhal sonra
imperator I Hikolay 21 mart 1828-ci ildə İrəvan və Haxçıvan
xanlıqlarının ərazisində "Erməni əyaləti"nin yaradılması haqqında
əmr imzalayır. Bu əmrə əsasən o zaman 7 min 331 azərbaycanlının və 2
min 369 erməninin yaşadığı İrəvan şəhəri də "Erməni əyaləti"nin
tərkibinə daxil edilir.
Bunun ardınca Türkmənçay müqaviləsinin XV bəndinə əsasən İrandan
ermənilərin İrəvan, Qarabağ və Haxçıvana kütləvi şəkildə
köçürülməsinə başlanılır. Bunun da nəticəsində həmin ərazilərdə
məskunlaşmış azərbaycanlılar öz yurd-yuvalarından məhrum edilir.
Anoloji proses Türkiyə ilə aparılan müharibələrin (1828-1829,
1877-1878) sonunda da reallaşdırılıb. Belə ki, tarixi mənbələrə
əsasən 1829-1830-cu illərdə Qafqazda (Haxçıvan, Qarabağ, İrəvan) 40
min İran, 84 min 600 Türkiyə ermənisi yerləşdirilib.
XIX əsrin ikinci yarısında Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan
ərazilərini tutmaqla "Böyük Ermənistan" kimi millətçi, şovinist
ideyasını həyata keçirmək istəyində olan ermənilər təşkilati
strukturlar yaratmağa başlayırlar. Belə ki, əsasən xaricdə "Qnçaq"
(1887, Cenevrə), "Daşnaksütyun" (1890, Tiflis) partiyaları, "Erməni
vətənpərvərlər ittifaqı" (1895, Hyu-York) təşkilatı yaradılır. Butün
bu cəhdlərə baxmayaraq XIX əsrin sonunda İrəvan quberniyası
azərbaycanlıların sayına görə, Bakı və Yelizavetopol (Gəncə)
quberniyalarından sonra Qafqazda üçüncü yeri tuturdu. Rusiya
imperiyasında ilk dəfə olaraq əhalinin siyahıya alınmasında əldə
olunan göstəricilərə görə, 1897-ci ildə İrəvan quberniyasında 313
min 178 azərbaycanlı yaşayıb. XX əsrin başlanğıcında baş verən
sonrakı hadisələr göstərdi ki, belə bir vəziyyət Azərbacan xalqının
tarixində faciələrin davamına səbəb olub.
***
1905-1907 illər. Rusiyada gedən inqilabi proseslərdən istifadə edən
ermənilər 1905-1907-ci illərdə məqsədyönlü milli qırğın aktlarını,
Bakı, Şuşa, Zəngəzur, İrəvan, Ordubad, Haxçıvan, Eçmiadzin, Cavanşir
və Qazaxda azərbaycanlıların yurd-yuvalarından çıxarılmasını həyata
keçiriblər.
1905-1906 illər.
İrəvan və Gəncə quberniyalarının 200, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzurun
isə 75 azərbaycanlı kəndini ermənilər talan ediblər. Təəssüf ki,
tarixi mənbələrdə o illərin hadisələrini özündə əks etdirən çox az
sayda sənəd qorunub saxlanıb. Lakin bu hadisələrin baş verməsini
sübut edən faktlar M.S.Ordubadinin "Qanlı illər", M.M.Həvvabın
"1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman müharibəsi" kitablarında öz
əksini tapıb. Həmin kitablarda bəhs olunan hadisələr o zamanın mətbu
nəşrləri, şahidlərin ifadələri əsasında hazırlanıb.
1918-1920-ci illər.
Statistik mə`lumatlara əsasən demək olar ki, 1905-1907-ci illərdə
baş verən hadiəsələrdən sonra azərbaycanlılara qarşı kütləvi
repressiyalar gizli şəkildə aparılıb. 1916-cı ilin mə`lumatları
göstərir ki, 1831-ci illə müqayisədə həmin il İrəvan quberniyasının
5 əyalətində əhalinin sayı 40 dəfə artaraq 14 min 300-dən 570 min
nəfərədən yüksəlmişdir. Ancaq həmin zaman kəsiyində
azərbaycanlıların sayı cəmi 4,6 faiz artaraq 246 min 600 nəfər
təşkil edib. Yaxud başqa bir nümunə, əgər 1886-1897-ci illərdə
əhalinin mütləq artımı 40 min nəfər olubsa, 1905-1916-ci illərdə bu
rəqəm cəmi 17 min nəfər olub. Halbuki hələ 1905-ci ildə 1886-cı illə
müqayisədə əhalinin sayı 61 min nəfər çox olub. Bu rəqəmlər çar
Rusiyasının idarəçiliyi dövründə erməni millətçilərinin şovinist
siyasətinin həyata keçirməsindən, "Türksüz Ermənistan" planının
reallaşdırılması istiqamətində azərbaycanlıların qovulmasından xəbər
verir.
Birinci dünya müharibəsindən sonra Rusiyada yaranmış vəziyyətdən
istifadə edən ermənilər 1917-ci ildə baş vermiş fevral və oktyabr
inqialablarından sonra öz istəklərinə bolşevizm bayrağı altında nail
olmağa cəhd edirlər. Bakı komunnası əksinqilabi elementlərlə
mübarizə şüarı altında 1918-ci ilin martından başlayaraq bütün Bakı
quberniyasında yaşayan azərbaycanlıların çıxarılması məqsədlərini
güdən cinayətkar planın reallaşdırılmasına başlayır.
O günlərdə ermənilər tərəfindən edilən cinayətlər azərbaycan
xalqının yaddaşında silinməz iz qoyub. Təkcə milli mənsubiyyətinə
görə minlərlə dinc azərbaycanlı məhv edilir. Ermənilər evləri
yandırır, insanları diri-diri oda atırdılar. Onlar tərəfindən milli
arxitektur xəzinələr, məktəblər, xəstəxanalar, məsçidlər və digər
tikililər dağıdılır. Azərbaycanlıların genosidi xüsusi qəddarlıqla
Bakı, Şamaxı, Quba, Qarabağ, Zəngəzur, Haxçıvan, Lənkəran və
Azərbaycanın digər ərazilərində həyata keçirilir. Bu torpaqlarda
kütləvi qaydada dinc əhali qırılmış, kəndlər yandırılmış milli
mədəniyyət abidələri məhf edilmişdir.
***
1918-ci ilin mart-aprelində Bakı, Şamaxı, Quba, Muğan və Lənkəranda
ermənilər 50 min azərbaycanlını qətlə yetirmiş, 10 minlərlə insanı
öz torpaqlarından qovmuşdur. Təkcə Bakıda 30 minə yaxın azərbaycanlı
xüsusi qəddarlıqla öldürülüb. Şamaxıda 58 kənd dağıdılmış 7 min
nəfər (1653 qadın, 965 uşaq) məhf edilmişdir. Quba ərazisində 122,
Qarabağın dağlıq hissəsində 150, Zəngəzurda 115, İrəvan
quberniyasında 211, Qars əyalətində 92 kənd yerlə yeksan olunub,
əhali üzərində yaş və cinsə məhəl qoymadan qətliam həyata keçirilib.
İrəvan azərbaycanlılarının çoxsaylı müraciətlərin birində
("Aşxadavor" ("Əməkçi") qəzeti, 231, 2 noyabr 1919-cu il)
göstərilirdi ki, azərbaycanlıların bu tarixi şəhərində və onun
ətrafında qısa zaman ərzində 88 kənd dağıdılmış, 1920 ev
yandırılmış, 131 min 970 nəfər isə öldürülmüşdür.
***
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının
yaradılması da qurbansız ötüşməyib. ADR-in Hazirlər Sovetinin sədri
F.X.Xoyskinin xarici işlər naziri M.Q.Gəncinskiyə yazdığı məktubda
deyilir: "Ermənilərlə biz bütün mübahisələrə son qoymuşuq. Onlar
ultimatumu qəbul edib müharibə ilə qurtaracaqlar. Biz ermənilərə
İrəvanı güzəştə getdik". Zaqafqaziyada 3 suveren respublikanın
yaranması və müttəfiqlərin köməyi ilə Ermənistan ərazisi 1 milyon
510 min nəfər əhali ilə (795 min erməni, 575 min müsəlman, 140 min
digər xalqlar) 17 min 500 ingilis kvadrat mili həcmində olur.
Bununla kifayətlənməyən ermənilər heç bir şeyə məhəl qoymadan "Böyük
Ermənistan" ideyası ətrafında Gürcüstanın tərkibində olan
Axalkalaki, Borçalı, Azərbaycanın Qarabağ, Haxçıvan, Gəncə
quberniyasının cənub hissəsinə iddia irəli sürürlər. Güc hesabına bu
əraziləri özlərinə birləşdirmək cəhdi Gürcüstanla müharibəyə (dekabr
1918), Azərbaycanla isə uzun müddətli qanlı mübarizəyə gətirib
çıxarır. Hansı ki, nəticədə mübahisəli ərazilərdə əhalisinin sayı
10-30 faiz aşağı düşür.
***
1918-1920-ci illər. Kütləvi repressiyalar nəticəsində indiki
Ermənistan ərazisində yaşayan 575 min azərbaycanlıdan 567 mini
öldürülmüş və yurddışı edilmişdir. 1920-ci il aprelin əvvəlində
Tiflisdə Zaqafqaziya respublikalarının nümayəndələrinin iştirakı ilə
"sovetləşmə təhlükəsindən birgə müdafiə" mövzusunda keçirilən
konfransda ermənilər bəyan edirlər ki, onlar heç zaman mövcud ərazi
ilə kifayətlənməyəcəklər və əməkdaşlıqdan imtina edirlər.
Buradan belə nəticə çıxır ki, 1920-ci ilin yazında ermənilərin
Qarabağda, Zəngəzurda, Qazaxda, martın 22-də Hovruz bayramı günü
Şuşada, sonradan isə Əsgəran, Xankəndi aktiv çıxışları onların
Moskva ilə əlaqəyə girərək Azərbaycanın milli hökumətini devirmək və
burada sovet hkimiyyətini qurmaq istəyindən irəli gəlirmiş.
***
Ermənilərin bolşeviklər qarşısında etdikləri xidmətlər çox keçmir
ki, öz qiymətini alır. Sovet Azərbaycanının o zamankı rəhbəri
Həriman Hərimanov Mokvanının təziqlərinə tab gətirməyərək 1920-ci il
dekabrın 1-də "Zəngəzur və Haxçıvanın ümumi sahəsi 9 min kvadrat
metr olan bir sıra ərzilərinin Sovet Ermənistanının tərkibinə
verilməsi haqqında" deklorasiyaya imza atır.
***
Bu faktlardan göründüyü kimi, ermənilər öz şovinist məqsədlərinə
çatmaq üçün beynəlxalq hüquq normalarına məhəl qoymadan bütün mümkün
vasitə və metordlardan istifadə ediblər.
1948-53-cü illərin deportasiyası
Sovet hakimiyyəti illərində ermənilər adət etdikləri metddodlarla
azərbaycanlıların daimi yaşadıqları Ermənistan SSR-dən çıxarılmasını,
eləcə də qonşu respublikaların torpaqları hesabına öz ərazilərini
böyütməkdə davam ediblər. 1943-cü ildə Tehranda keçirilən konfransda
ermənilər İranda yaşayan ermənilərin Sovetlər Birliyinə
köçürülməsinə icazə verilməsi xahişi ilə SSRİ xarici işlər naziri
V.Molotova müraciət edirlər. Bu məsələdə İosif Stalinin razılıq
verməsi faktiki olaraq azərbaycanlıların 1948-53-cü illərdə küiləvi
şəkildə Ermənistandan deportasiya olunmasının əsasını qoyur.
1945-ci ildə Ermənistan rəhbərliyi iqtisadi əlaqələrin bağlılığını
əldə bayraq edərək Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini
qaldırırlar. Lakin həmin dövrdə bu cəhdlər öz məqsədinə çatmır. O
zaman başqa bir taktika seçilir.
1941-45-ci il müharibəsi sona çatan kimi xaricdə yaşayan ermənilərin
Ermənistana köçürülməsinə başlanılır. Belə ki, 1946-cı ildə Suriya,
Yunanıstan, İran, Bolqarıstan, və Rumıniyadan 59 min 900, 1947-ci
ildə isə Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, Yunanıstan, Misir, İraq və
Livandan 35 min 400 erməni köçürülüb. 1947-ci ildə Ermənistan SSR
Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin katibi Q.Arutyunov
köçürülmüş ermənilərin yerləşdirilməsindəki çətinliklərdən şikayət
edir və təklif edir ki, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar
Azərbaycanın pambıqçılıq rayonlarına köçürülsün. Guya bu köçürülmə
həmin rayonlarda pambıq istehsalının artımına tə`sir göstərəcəkdi.
İ.Stalin tərəfindən dəstəklənən bu ideya SSRİ Hazirlər Sovetinin iki
qərarı ilə həyata vəsiqə qazandı.
Həmin qərarlarda ( 1947-ci il) 1948-50-ci illərdə Ermənistan SSR-dən
100 min azərbaycanlının Kür-Araz düzənliyinə könüllü köçürülməsi
nəzərdə tutulur. Heç bir səbəb, mexanizm və real şərait
göstərilmədən... Statistik göstəricilərə əsasən 1948-ci ildə
Azərbaycana 2 min 357 ailə (11046 nəfər), 1949-cu ildə 2 min 368
ailə (10 min 595 nəfər), 1950-ci ildə isə 14 min min 361 nəfər
köçürülür.
***
1948-50-ci illərdə köçürülən 8 min 110 ailədən yalnız 4 min 878-i
yaşayış yeri ilə tə`min olnur. Ymumiyyətlə 1948-52-ci illər ərzində
respublikamıza 100 mindən çox azərbaycanlı köçürülüb. Əsasən dağlıq
ərazilərdə yaşamağa adət etmiş azərbaycanlılar düzənlik ərazisinin
iqliminə uyğunlaşa bilmirdilər. Yaşayış yeri ilə tə`min olunmamaq da
öz tə`sirini göstərir. Köçürülənlər arasında yüzlərlə adam həyatla
vidalaşır... Hətta belə şəraitdə "məngənə"də çsıxılan
azərbaycanlıların dağlıq ərazilərə, Qarabağa köçürülməsi barədə
Azərbaycan rəhbərliyinə və Moskvaya dəfələrlə etdiyi müraciətlər
mərkəzi orqanlar tərəfindən rədd edilir.
Bax, bu da pambıqçılığın inkişafı naminə könüllü köçürülmənin daha
bir tərəfi... Bkununla yanışı 1948-ci ildə Suriya, Livan, Fransa,
ABŞ, Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan Ermənistana cəmi 10 min
erməni köçürülür. Bu fakt göstərir ki, Sovet rəhbərliyinin müvafiq
qərarı ilə azərbaycanlıların faktiki deportasiyasına nail olan
ermənilər xarici ölkələrdən Ermənistana həmillətlərinin
köçürülməsində maraqlı olmayıblar.
1975-ci ilin yanvarında Ermənistan KP MK-nın plenumunda səslənən
faktlardan biri o olur ki, 476-dan çox kənd istifadə edilməmiş qalır
("Kommunist" qəzeti (Erevan), 20 yanvar 1975-ci il). 1990-cı ildə də
erməni millətçiləri özləri açıqca bəyan edirlər ki,
azərbaycanlıların köçürülməsindən sonra azad olmuş torpaq və yaşayış
fondu xaricdən gəlmiş ermənilərin yerləşdirilməsi üçün istifadə
olunmayıb ("Qolos Armenii" qəzeti, 11 noyabr 1990).
Yuxarıda göstərilənlərdən yeganə nəticəyə gəlmək olar: Ermənistandan
azərbaycanlıların köçürülməsi nə xaricdə yaşayan ermənilərin
yerləşdirilməsi, nə də Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafı məqsədini
daşımayıb. Bu hadisələr sadəcə daşnakların köhnə ideyaları və
arzuları-monomillətçi dövlətin yaradılması siyasətinin elementi idi.
***
1953-cü ildə İosif Stalinin ölümü azərbaycanlıların köçürülməsi
prosesini dayandırır. Ev-eşiklə tə`min edilməyən, mövcud şəraitə
dözə bilməyən köçürülmüş azərbaycanlılar ermənilər tərəfindən onlara
qarşı kin və diskirminasiyaya baxmayaraq özlərinin dədə-baba
yurdlarına qıyıtmaq məcburiyyətində qalırlar. Bu proses erməni
şovinizminin yeni dalğasını alovlandırır-azərbaycanlılara qarşı
mənəvi terrorun həyata keçirilməsinə "start" verilir.
Tədris müəssisələrinin bağlanması, azərbaycan təhsil sektorlarının
ləğvi, rəhbər vəzifədə çalışan azərilərin erməni kadrlarla əvəz
olunması, azərbaycan kəndlərinin məişət və təsərrüfat ehtiyaclarına
etinasız yanaşılması, antiazərbaycan kampaniyasının aparılması (xüsusilə
1965-ci ildə "erməni genosidi"nin 50-ci il dönümü zamanı) daşnak
siyasətinin açıq təzahürü idi.
Sovet İttifaqında gedən yenidənqurma, aşkarlıq prosesi
antiazərbaycan əhval-ruhiyyəsinin və ərazi iddialarının yeni
dalğasını yaratdı. 1945-ci ildə sınaqdan çıxarılmış guya
Ermənistanla Qarabağın iqtisadi cəhətdən bir-birinə bağlı olması
barədə əsassız iddialarla erməni millətçiləri azərbaycanlıları
Ermənistandan qovmağa, Qarabağı isə Azərbaycandan ayırmağa
başladılar. 1988-ci ildən başlayaraq kütləvi hədə qorxular, fiziki
güc, ölüm, kəndlərin talan edilməsi yandırılması həyata keçirilir.
Qukarkda baş verən qanlı hadisələr nəticəsində 70 nəfər öldürülür,
onların 21-i qadın 6-sı uşaq olur. Vardenis rayonunda isə 40 nəfər
öldürülür. Ermənistanın digər rayonlarından-Erevan, Masis, Kalinino,
Kadjaran, Qafan, Kirovokan, Qoris, Sisian, Amasi və Alaverdidən 250
min azərbaycanlı öz ev-eşiyindən qovulur. 1905-1920-ci illərin
tarixi yenidən təkrar olunur-qadın və uşaqlar, yaşlılar, qarlı
dağlar aşaraq, dona-dona, insani itkilər verə-verə öz xilaslarını
Azərbaycanda axtarırdılar. Yenidən 1948-53-cü illərin tarixi təkrar
olunur- İttifaqın mərkəzi hakimiyyətinin qərarları ilə azərbaycanlı
qaçqınların Qarabağda yerləşdirilməsinə icazə verilmir, onlar
özlərinə çadır şəhərciklərində sığınacaq tapırlar. 1991-ci il
avqustun 8-də (18 fevral 1929-cu ildə Ermənistanın tərkibinə verilib)
sonuncu azərbaycan kəndi Hüvədidən əhalinin çıxarılmasından sonra
Ermənistan faktiki olaraq monomillətçi dövlətə çevrildi. "Türksüz
Ermənistan" kimi daşnak ideyası reallaşdı.
1988-ci ildən sonra Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal
etməsi nəticəsində 7 rayon talan olundu, 1 milyona qədər adam doğma
yurdundan didərgin düşdü.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni silahlı
birləşmələrinin rus ordu hissələrinin yardımı ilə həyata
keçirdikləri Xocalı soyqırımı bəşəriyyət tarixində ən ağır
cinayətlərdən biri idi. Azərbaycan hökuməti hazırda Xocalı
soyqırımına görə beynəlxalq məhkəmə müraciət edilməsi üzrə iş
aparır.
Ermənilərin separatçılığı, Azərbaycana ərazi iddiaları hələ də
bitməyib. Onların növbəti hədəfi Haxçıvandır. Erməni şovinizmi öz
ambisiyalarını sivilzasiyalı dünyanın gözü qarşısında açıq bəyan
etməkdən çəkinmir. Xristian təəssübkeşliyini əsas göstrən Qərb
dövlətləri ermənilərin terrorçu-işğalçı niyyətlərini hələ də
pisləmkdə qərarlı görünmürlər. Hə qədər ki, vandalizmə,
separatçılığa, millətçiliyə, terrorçuluğa siyasi-hüquqi qiymət
verilməyib bəşəriyyətin gələcəyi daim təhlükə altındadır.
